Testament sekretarza królewskiego, historiografa, lekarza i kanonika warmińskiego Joachima Pastoriusa

Skrobacki, Andrzej

Testament sekretarza królewskiego,

historiografa, lekarza i kanonika

warmińskiego Joachima Pastoriusa

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 73-92

A N D R Z E J S K R O B A C K I

T E ST A M E N T SE K R E T A R Z A K R Ó LEW SK IEG O , H IST O R IO G R A FA ,

L E K A R Z A I K A N O N IK A W A R M IŃ SK IEG O

JO A C H IM A P A S T O R IU S A

P o s ta ć J o a c h im a P a s to riu s a , p rz e z d łu ż sz y czas sto su n k o w o m a ło z n a n a , s ta ła się w o s ta tn ic h la ta c h te m a te m o d rę b n e j b i o g r a f i i i . P a s to r iu s b y ł n ie ty lk o w y ­ b itn y m h is to ry k ie m , le c z ró w n ie ż z n a k o m ity m p e d a g o g ie m z w ią z a n y m z u c z e l­ n ia m i w E lb lą g u i G d a ń s k u , d y p lo m a tą o ra z w y k ła d o w c ą m e d y c y n y . Z o s ta w ił po s o b ie b o g a tą sp u śc iz n ę p iś m ie n n ic z ą , o b e jm u ją c ą p o n a d 250 p o z y c ji, k tó r a szy b k o je d n a k u le g ła ro z p ro s z e n iu i z a p o m n ien iu .

J o a c h im P a s to riu s u ro d z ił się 15 w rz e ś n ia 1611 r. w G ło g o w ie n a Ś lą s k u . D a ta u ro d z in (p o d o b n ie j a k i ś m ie rc i) n ie je s t u w sz y s tk ic h b io g ra fó w je d n a k o w a 2. P o c h o d z ił z n ie z a m o ż n e j ro d z in y m ie s z c z a ń s k ie j; je g o o jc ie c b y ł k a z n o d z ie ją w z b o ­ rz e e w a n g e lic k im . O m a tc e i ro d z e ń s tw ie b r a k je s t ja k ic h k o lw ie k w ia d o m o śc i. P o u k o ń c z e n iu szk o ły p a ra f ia ln e j i u k o ń c z e n iu s tu d ió w n a u n iw e rs y te ta c h w L i p ­ s k u i H a lle , P a s to riu s o d b y ł lic z n e p o d ró ż e p o k r a ja c h e u ro p e js k ic h , w czasie k t ó ­ ry c h u trz y m y w a ł się ja k o g u w e rn e r m ło d y c h P o la k ó w , sy n ó w sz la c h e c k ic h ro d z in 1 K. K u b i k , J o a c h im P a sto riu s, g d a ń s k i p ed a g o g X V I I w ie k u , G d a ń s k 1970. Zob. te ż L. M o k r z e c k i , D y r e k to r G im n a z j u m E lb lą sk ie g o J o a c h im P a s to r iu s (1652— 1654) i je g o p o g lą d y n a h is to rię , R o c z n ik E lb lą s k i, t. 4, 1969, ss. 59— 83 o ra z M. P a w l a k , D zieje G im n a z j u m E lb lą sk ie g o w la ta c h 1535— 1772, O lsz ty n 1972, s s . 48—49. 2 O d a c ie u ro d z in P a s to r iu s a t a k p isz e K . K u b i k , w a r ty k u le p o le m ic z n y m : W s p ra w ie r e c e n z ji p r a c y „ Ż y c ie n a u k o w e G d a ń sk a w X V I I i X V I I I w i e k u ”, R o c z n ik G d a ń sk i, t. 26, 1967, s. 278: „ D a ta ta je s t ró ż n ie p o d a w a n a . I ta k z a ró w n o O r g e l b r a n d t w sw e j E n c y k lo p e d ii, j a k r ó w n ie ż C. K o r ­ b u t w L it e r a tu r z e p o ls k ie j, czy L. C h r a a j w sz k ic u Ś lą z a c y w śr ó d B ra c i

P o ls k ic h w p o w o ła n iu s ię n a F r. S. B o c k a , H is to ria A n t itr in i ta r ia r u m M a x im e S o c in ia n is e t S o c in ia n io r u m ... ja k o d a tę u r o d z e n ia P a s to r iu s a p rz y jm u ją r o k 1610.

In n i, j a k C. K r o l l m a n n w A ltp r e u s s is c h e B io g ra p h ie , czy a u to b io g ra fia P a ­ s to r iu s a o p u b lik o w a n a p rz e z A. B i r c h - H i r s c h f e l d , w y m ie n ia ją d z ie ń 20 w rz e ­ ś n ia 1611 r. N a to m ia s t P . C z a p i e w s k i , h is to ry k d z ie jó w o fic ja łó w g d a ń sk ic h i p o m o rsk ic h , ja k o d a tę u r o d z e n ia P a s to r iu s a p o d a je d z ie ń 15 w rz e ś n ia 1611 r. D la ścisło ści d o d a jm y , że L . C h m a j w in n e j zn ó w p ra c y B ra c ia P o lsc y ró w n ie ż p o d a je d z ie ń 20 w rz e ś n ia 1611 r. ja k o d a tę u r o d z e n ia J . P a s to r iu s a , m im o że p o ­ w o łu je s ię n a to s a m o . źró d ło , z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią Ś lą z a k ó w , n a k tó re g o p o d s ta w ie u z a s a d n ia ł d a tę 1610 r. S p r a w ę tę z d o k ła d n y m p o d a n ie m ź ró d e ł p r z e d s ta w ia p o n o w n ie K . K u b i k w s w o je j m o n o g ra fii o P a s to r iu s ie n a ss. 9 i 10. S. K o ś m i ń s k i w d z ie le S ło w n ik le k a r z ó w p o ls k ic h , W a rsz a w a 1883, s. 376, p r z y jm u je za d a tę u ro d z in P a s to r iu s a r o k 1610.

7 4 A N D R Z E J S K R O B A C K I

p ro te s ta n c k ic h . G łó w n y m k ie ru n k ie m je g o z a in te r e s o w a ń n a u k o w y c h b y ła m e d y ­ c y n a i w te j g a łę zi w ie d zy u z y sk a ł d o k to ra t n a u n iw e rs y te c ie le jd e js k im , a le u w a g ę sw o ją p o św ięc a ł ta k ż e h is to rii, filo zo fii, re to ry c e i teo lo g ii.

R o la g u w e rn e ra , ja k ie j p o d ją ł się P a s to riu s , u m o ż liw iła m u n ie ty lk o s z e ro ­ k ie p o z n a n ie ś w ia ta i z d o b y cie w ie d zy , a le d a ła m u ró w n ie ż o k a z ję do n a w ią z a n ia z n ajo m o śc i z w y b itn y m i u czo n y m i. P o p o w ro c ie z p o d ró ży n a u k o w y c h , e sia d ł w P o z n a n iu i o żen ił się z c ó rk ą b o g a te g o k u p c a . P o k ró tk im p o b y c ie w G d a ń sk u p rz e n ió sł się na W ołyń, g d z ie p e łn ił o b o w iązk i le k a rz a d o m o w eg o u m o żnego ro d u S ie n iu tó w . W o jn y k o z a c k ie zm u siły go do p rz e n ie s ie n ia się w 1648 r. do G d a ń ­ sk a, a n a s tę p n ie do E lb lą g a , g d zie od 1651 r. b y ł w y k ła d o w c ą h is to r ii w m ie js c o ­ w y m g im n a z ju m , p r a k ty k u ją c y m le k a rz e m i fiz y k ie m m ie js k im . O d 1652 r. p ia ­ sto w a ł ta k ż e u r z ą d d y r e k to r a G im n a z ju m E lb lą sk ie g o . P o tr z y le tn im p o b y c ie w E lb ląg u , P a s to riu s o b ją ł k a te d r ę h is to rii w G im n a z ju m G d a ń sk im . D z iałaln o ść je g o p rz y p a d ła n a o k re s n a jw ię k sz e g o ro z k w itu te j u czeln i. D z ięk i o g ó ln em u u z n a n iu , p rz e sz e d ł w k ró tc e n a s łu ż b ę k ró ló w p o lsk ic h , ja k o s e k r e ta r z i h is to rio ­ g ra f. B y ł on m . in . d o ra d c ą k ró la J a n a K a z im ie rz a i p ro to k o la n te m z a w a rte g o ze S z w e d a m i p o k o ju w O liw ie.

D z ia ła ln o ść p o lity c z n a u czo n eg o z m u siła go do z rz ec z en ia s ię o b o w ią zk ó w w y k ła d o w c y w G im n a z ju m G d a ń sk im . N o w e f u n k c je s ta ły się te ż z a p e w n e p r z y ­ c zy n ą p rz y ję c ia in n e g o w y z n a n ia , k tó re z re sz tą w c ią g u sw eg o ży cia z m ie n ia ł c z te ­ ro k ro tn ie . P o c z ątk o w o e w an g e lik , sy m p a ty z u ją c y z ru c h e m a ria ń s k im , w E lb lą g u p rz y s ta ł do k a lw in iz m u . P o te m w ró c ił do ob o zu lu te ra ń s k ie g o , b y po d k o n ie c życia sk o ń czy ć, ja k p isze H . B ie g ele isen , ,,na tłu s ty m C hlebie k a to lic k im ” 3.

P o ś m ie rc i żo n y w 1675 r. P a s to r iu s p o św ię c ił s ię s ta n o w i d u c h o w n e m u t o r u ­ ją c so b ie d ro g ę do g o d n o ści k o ście ln y c h . Z a z asłu g i p o ło żo n e d la k r a j u o trz y m a ł z r ą k J a n a K a z im ie rz a in d y g e n a t s z la c h e c k i n a d a n y m u u c h w a łą s e jm u 1662 r. w ra z z p rz y d o m k ie m „ a b H ir te n b e r g ” , u m ie szc z o n y m p rz y n a z w i s k u 4.

S z la c h ec tw o , p rz e jś c ie n a k a to lic y z m i ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie o tw o rz y ły p rz e d n im jesz c z e sze rz e j d rz w i do s ta n o w is k i u rz ę d ó w . P a s to r iu s z o sta ł k a z n o d z ie ją i p ro b o sz cz e m u fu n d o w a n e j p rz e z J a n a II I S o b ie sk ie g o k a p lic y w G d a ń s k u , n a ­ s tę p n ie p ro b o sz c z e m p a r a f ii Sw . W o jc iec h a , d z ie k a n e m o ra z g e n e r a ln y m o fic ja łe m G d a ń sk a i P o m o rza . B y ł ta k ż e p ro to n o ta riu s z e m p a p ie s k im , k a n o n ik ie m c h e ł­ m iń s k im , w ło c ła w s k im i w a r m i ń s k i m 5.

P o d k o n ie c ży cia, n a p o le c e n ie k ró le w s k ie , o trz y m a ł u p o saż e n ie , p r a ła tu r ę i sta n o w is k o k a n to ra k a p itu ły w e F ro m b o rk u , d o k ą d p rz y b y ł 18 s ty c z n ia 1681 r. Ś m ie rć P a s to riu s a n a s tą p iła p o d łu ż sz y c h c ie rp ie n ia c h 26 g ru d n ia 1681 r. Z g o d n ie z w ła sn y m ży cz e n ie m z o sta ł p o c h o w a n y w k a te d rz e fr o m b o rs k ie j, g d zie z n a jd u je się te ż je g o n a g ro b e k i e p ita fiu m 6.

3 K. K u b i k , J o a c h im P a sto riu s, s. 7.

1 K . N i e s i e c k i , K o ro n a p o lska , L w ó w 1740, ss. 564—565.

5 P . C z a p i e w s k i , W y k a z o fic ja łó w g d a ń s k ic h i p o m o r s k ic h (1467— 1824),

R o cz n ik T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o ru n iu , t. 19, 1912, ss. 77— 79; N o w y K o r ­

b u t, t. 3. W a r sz a w a 1965, s. 92 p o d a je , że P a s to riu s , p o za w y m ie n io n y m i ju ż g o d ­

n o ścia m i, b y ł k a n o n ik ie m k a p itu ły w a rs z a w s k ie j i w ro c ła w sk ie j.

6 E p ita f iu m , do k tó re g o P a s to riu s s a m s p o rz ą d z ił p r o je k t i w y k o n a ł ry s u n e k , z n a jd u je się w p ra w e j n a w ie b o c zn e j n a p ie rw s z y m od o łta r z a g łó w n e g o fila rz e . J e s t to p ro s to k ą tn a , c z a rn a ta b lic a , u j ę t a w le k k o p ro f ilo w a n e o b ra m ie n ie , u g ó ry n ieco w y s ta ją c e , u d o łu n a n a ro ż a c h ś c ię te o d c in k ie m łu k u . N a c a łe j ta b lic y ła c iń s k i b ia ły n a p is n a s tę p u ją c e j tre ś c i:

T E S T A M E N T J O A C H I M A P A S T O R I U S A 7 5

W ie lu fa k tó w z b io g ra fii uczo n eg o d o ty c h c za s n ie w y ja śn io n o . N ie z n a n a je s t d o tą d d a ta p ro m o c ji d o k to rs k ie j a n i t e m a t ro z p ra w y . N ie w ia d o m o też, k ie d y P a s to riu s z a w a r ł zwiiązek m a łż e ń sk i, k ie d y p rz e sz e d ł n a k a to lic y z m o ra z k ie d y o trz y m a ł ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie . N ie w ia d o m o b y ło d o ty c h c za s, ile m ia ł d zieci i j a ­ k ie b y ły ich d a lsz e losy 7.

P e w n e ś w ia tło n a s to s u n k i ro d z in n e P a s to riu s a rz u c a o d n a le z io n y w a k ta c h A rc h iw u m D iecezji W a rm iń s k ie j w O lsz ty n ie p o s z y t z p a p ie ra m i uczonego. W a k ta c h z a ty tu ło w a n y c h T e s ta m e n tu m J o a c h im i P a s to r ii C a n o n ic i V a r m ie n s is z n a j d u ją się : a k t o s ta tn ie j w o li z m a rłe g o w ra z z d o d a tk ie m do te s t a m e n tu (k o d y c y ­ lem ), k o p ie ty c h a k t, p ięć lis tó w o ra z sp is w y d a tk ó w n a p o g rz e b P a s to riu s a . T e s ta m e n t p o p rz e d z a n a p is a n a w ła sn o rę c z n ie p rz e z u czo n eg o a u t o b i o g r a f i a s, p o ­ m y ś la n a p ie rw o tn ie ja k o m a te r ia ł do m o w y p o g rz e b o w e j. A u to b io g ra fię z am ieśc iła w p o lsk im c z a so p iśm ie a r c h iw is tk a fro m b o rs k a A n n e lie se B irc h -H irs c h fe ld w 1939 r o k u 9. P o z o s ta ły c h d o k u m e n tó w d o ty c h c za s n ie o p u b lik o w a n o .

T e s ta m e n t je s t n ie w ą tp liw ie d o k u m e n te m o ry g in a ln y m , p o d p is a n y m w ła s n o ­ rę c z n ie p rz e z P a s to riu s a i p o tw ie rd z o n y m je g o p ie c zę c ią. Że t e s t a m e n t i w s p o m n ia ­ n a ju ż a u to b io g ra fia są a u to g ra fa m i św iad c z y ta k ż e a n a liz a p a le o g ra fic z n a obu ty c h do k u m en tó w '. O d p o w ie d n ią w a g ę d o w o d o w ą p o s ia d a ją ró w n ie ż p o d p isy ś w ia d k ó w

w te sta m e n c ie .

K o p ię te s t a m e n tu s p o rz ą d z ił k to ś in n y , p o d o b n ie ja k k o p ię d o d a tk u . Ś w ia d ­ czy o ty m z m ie n io n y d u k t p is m a o ra z s to so w a n e s k ró ty . P ism o je s t w y ra ź n ie jsz e , p raw d ę k a lig ra fic z n e , i w d u ż ; m s to p n iu u ła tw iło ono o d c z y ta n ie o ry g in a łu . P o d w z g lęd e m tre ś c i o ry g in a ły i k o p ie n ie ró ż n ią się w z a s a d z ie m ię d z y so b ą. W g ó r­ n y m , p ra w y m ro g u p ie rw s z e j s tro n y k o p ii te s t a m e n tu w id n ie je o d rę c zn a n o ta tk a P a s to riu s a : C o p ia T e s ta m e n ti J o a c h im i P a sto rii C a n to ri C a n o n ic i V a r m ie n sis .

D .O .M . E x p o s th u m a e m e m o r ia e J o a c h im i ab H ir te n b e r g k P a s to r ii P r o to n o - ta rii A p o s to lic i, C a n to ris V a r m ie n . A r c h ip r e s b y te r i e t O ffic ia lis G e d a n en . A c p er P o m e r a n ia m G n a lis a d S. A d a lb e r ti P ra e p o siti, S. R . M tis S e c r e ta r ii H is to r io ­

g ra p h i. H u n c n a s c e n te m S ile s ia e x c e p it p r im is q . lite r a r u m im b u it r u d i­

m e n tis D o m ic iliu m , f o r tu n a m P o lo n ia p r o v id it, M a tu r io r e m a e ta te m a d c eleb re s in E u r o p a tr a n s tu l it A c a d e m ia s. G ra ece L a tin e e g re g ie d o c tu s s c r ip tis p u b lic i ju r is fa c tis A p u d o r b e m lite r á tů m cla ru s a u d it P h ilo lo g u s. P o lo n a H is to ria in E p ito m e r e d a c ta F lo ri P o lo n i A u th o r : A b o rd in ib u s R e g n i in c e n s u m tr a n s c r ip tu s e q u itu m H a e re si a b iu r a ta E cclesia e C a th o lic a e ita c o n sta n te r a d h a e sit, U t a d H ie ra rc h iá m tr a n s ir e t E c c le sia stic a m . C a n d o r in s ig n is p ro b ita s m o r u m S u a v ita s R e g u m H e ro u m a e q u a liu m a m o r e m g r a tia m m e r u it. D u m ad h a n c E c c le sia m tr im e s tr e m f i n i t m a n ­ s io n e m S a c ris C h ris tia n is m u n itu s v ita m f i n iv it. 1682 d ie F e sto S . S te p h a n i P ro th o M a rtiris.

Z a p is ró ż n i s ię n ieco od te k s t u zam ieszczo n eg o w In s c r ip ti o n u m s e p u lc r a liu m

in E c c le sia C a th e d ra li W a r m ie n s i C e n tu ria (P a s to r a lb la tt f ü r D iö zese E r m la n d ,

Bd. 13, 1881, s. 57).

N a d ta b lic ą w s p a rty n a o zd o b n ej w o lu c ie w id n ie je p o r t r e t P a s to r iu s a m a lo ­ w a n y o le jn o n a b la sz e , o to c z o n y d e k o ra c ją rz e ź b ia rs k ą . Z le w e j s tro n y p o d o b iz n ę u czo n eg o p r e z e n t u je p u tto , d o ty k a ją c p r a w ą rą c z k ą r a m y p o r tr e t u . Z p ra w rej k a r t a z a p isa n e g o p a p ie ru , p r z y trz y m y w a n a n a k ra w ę d z i o z d o b n ą b e lk ą . C ało ść t a b ­ licy z o b u s tro n z d o b ią rz e ź b io n e e le m e n ty z p ło n ą c y c h ż ag w i, s k ie r o w a n e p ło ­ m ie n ia m i w dół, o p le c io n e w ie ń c e m z liśc i la u ro w y c h . U d o łu e p ita fiu m w id o c z n a j e s t w stę g a , n a k tó re j k rz y ż u ją s ię liś c ie p a lm o w e s p ię te s ty liz o w a n ą szy szk ą.

7 K . K u b i k , J o a c h im P a sto riu s, s. 188.

8 T y tu ł a u to b io g ra fii b rz m i: A n n o ta tio circa s ta tu m s u u m J o a c h im i P a sto rii

C a n to ris C a n o n ic i V a r m ie n s is c irc a a n n u m 1680.

9 A. B i r c h - H i r s c h f e l d , A u to b io g r a fia J o a c h im a P a sto riu sa , R e fo rm a c ja wT P o lsc e, R. IX — X , 1937— 1939, W a rsz a w a 1939— 1947, ss. 470—477.

7 6 A N D R Z E J S K R O B A C K I

D o d a te k do te s ta m e n tu o ra z je g o k o p ia n a p is a n e z o sta ły n a o d d z ie ln y c h k a r ­ ta c h . D o d a te k n a p is a n y p rz e z P a s to riu s a n ie p o s ia d a d a ty ; po w ie lk o śc i i k s z ta łc ie l ite r w id a ć w y ra ź n ie , że jeg o s p o rz ą d z e n ie s p ra w ia ło p is z ą c e m u p e w n ą tru d n o ś ć .

J a k ju ż w sp o m n ian o , w p a p ie ra c h p o P a s to r iu s ie p o z o sta ła ta k ż e je g o k o re s ­ p o n d e n c ja . A d re s a te m d w ó ch s p o śró d p ię c iu z a c h o w a n y c h lis tó w b y ł n ie w ą tp liw ie J o a c h im P a s to riu s . P ie rw s z y list, p is a n y p o ła c in ie , n o si p o d p is w y m ie n io n e g o w te s ta m e n c ie J e rz e g o L o b e la . In f o r m u je o n a d r e s a ta o o s ta tn ic h w y d a rz e n ia c h p o lity c z n y c h n a zac h o d z ie E u ro p y , n ie w n o sz ą c j e d n a k n o w y c h d a n y c h do b io ­ g r a f ii uczo n eg o ; s tą d z o sta ł w p ra c y p o m in ię ty . D ru g i lis t, k tó re g o n a d a w c ą b y ł n ie ja k i R ic h te r , b y ć m oże o fic ja ł g d a ń sk i, n a p is a n y z o sta ł po p o lsk u , a le g ęsto s z p ik o w a n y ła c in ą , in fo r m u je o p o d ró ż a c h k r ó la f r a n c u s k ie g o L u d w ik a X IV i z a is tn ia ły c h w y d a rz e n ia c h w P r u s a c h K ró le w sk ic h . O b a lis ty d a to w a n e w G d a ń ­ sk u 19 p a ź d z ie rn ik a 1681 r., d o b itn ie ś w ia d c z ą o ż y w y c h z a in te r e s o w a n ia c h P a s t o ­ r iu s a s p ra w a m i p u b lic z n y m i.

P o z o s ta łe tr z y lis ty d o ty c z ą s p r a w z w ią z a n y c h z e g z e k u c ją te s t a m e n tu i s p e ł ­ n ie n ie m o s ta tn ie j w o li z m a rłe g o . Ic h o d b io rc ą b y ł k u s to sz k a p itu ły w a rm iń s k ie j J a n Z a c h a ria s z S z o lc 10, a w y s ta w c a m i b is k u p w a r m iń s k i M ic h a ł R a d z ie jo w s k i11 i k a n o n ik fro m b o rs k i A n d rz e j Z a g ó r n y 12. K o r e sp o n d e n c ję d o s to jn ik ó w k o ś c ie ln y c h p ro w a d z o n o w ję z y k u p o ls k im i w ra z z c y to w a n y m w y ż ej lis te m od R ic h te ra n a le ż y o n a do p o lo n ik ó w X V II w ie k u , ja k ie p rz e c h o w a ły się w z b io ra c h A r c h i­ w u m D ie ce z ji W a r m iń s k ie j, b ę d ą c in te re s u ją c y m p r z y c z y n k ie m do ó w czesn ej e p isto lo g ra fii. L isty , k t ó r e s ą z a le d w ie fr a g m e n te m lu b ś la d e m ja k ie jś o b s z e rn ie j­ szej k o re s p o n d e n c ji, s p r a w i a ją w p o szy c ie w ra ż e n ie rz e cz y p rz y p a d k o w e j. U łożono je w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m .

R ó w n ie in te r e s u ją c e źró d ło o c h a r a k te r z e o b y c za jo w y m s ta n o w i z esta w ie n ie w y d a tk ó w n a p o g rz e b P a s to riu s a .

O m ó w io n a s p u śc iz n a a k to w a po P a s to r iu s ie in f o r m u je n a s b liż e j, o czy m ju ż w sp o m n ia n o , o n ie k tó ry c h m o m e n ta c h ż y cia te g o h is to ry k a .

Z te s t a m e n tu w y n ik a ja sn o , że P a s to r iu s m ia ł d w ó ch sy n ó w : A d ria n a i m ło d ­ szego od n ie g o J o a c h im a 13. P is z ą c zaś w d o k u m e n c ie, „ a b y p o m y ś la n o o lo sie J o a -10 J a n Z a c h a ria s z S zo lc (1630— 1692), je d e n z n a jb a rd z ie j z ap o b ie g liw y c h c zło n ­ k ó w k a p itu ły w a rm iń s k ie j, d o k to r a t z teo lo g ii o tr z y m a ł w K ra k o w ie . B y ł k a n o n i­ k ie m i k u sto sz e m w e F r o m b o rk u . W la ta c h 1681— 1688 p ia s to w a ł g o d n o ść g e n e r a l­ neg o w ik a riu s z a . W k a te d rz e f r o m b o rs k ie j z n a j d u je się je g o e p ita fiu m (A. E i с h - h o r n , D ie P r ä la te n d es .e rm lä n d is c h e n D o m c a p ite ls, Z e its c h r if t f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E rm la n d s , B d. 3, 1860, s. 625; T. O r a c k i , S ło w n ik , b io g ra ­

fic z n y W a r m ii, M a z u r i P o w iś la od p o ło w y X V w . d o 1945 r o k u , W a rs z a w a 1963,

ss. 281—282).

11 M ic h a ł S te fa n R a d z ie jo w s k i (1641— 1705), h. J u n o s z a , b is k u p w a rm iń s k i (1680— 1688), k a r d y n a ł i p ry m a s P o lsk i.

12 A n d rz e j J ó z e f Z a g ó rn y , u c zy ł s ię w R eszlu , od 1670 r. b y ł p ro b o sz cz e m w O lsz ty n ie , a w c z te ry la ta p ó ź n ie j z o s ta ł p ro b o sz cz e m w e F r o m b o rk u i k a n o n i­ k ie m w D o b ry m M ieście. Z m a r ł ja k o k a n o n ik w a r m iń s k i (od 1686 r.) 5 I I I 1690 r. (S. H o p p e , D ie P r ie ste r d e r D iö zese E r m la n d , F r a u e n b u r g 1915— 1916,

s. 535, r ę k o p is w A rc h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k ie j w O lszty n ie).

18 S y n A d ria n w y m ie n io n y je s t n a k a r c ie ty tu ło w e j g r a tu la c ji Iz ra e la C o n ­ r a d a s k ie ro w a n e j do J o a c h im a P a s to riu s a : su p e r n a tiv ita te b la n d i p u e r i A d r iá n i

P a sto rii. D ru k u k a z a ł się w G d a ń s k u w 1655 r. M o żn a by w ię c p r z y ją ć tę d a tę za

r o k u ro d z e n ia A d ria n a . N a to m ia s t J o a c h im o w i p o św ię c ił P a s to r iu s u tw ó r: M a u so ­

le u m reg a le J o a n n is C asim iri... M o n a s te ri O liv e n sis 1674, s. 2 (E g z e m p la rz w B i­

b lio te c e G d a ń sk ie j P A N , sygn. N1 8400, 8°), d e d y k u ją c go s ło w a m i: J o a c h im o ab

T E S T A M E N T J O A C H I M A P A S T O R I U S A _{7 7}

c h im a i p o z o s ta ły c h ”, u c zo n y m ia ł z a p e w n e n a m y ś li jesz c z e d w ó c h in n y c h sy n ó w : A d a m a i J e rz e g o A d a m a , o k tó ry c h w s p o m in a ją k s. P a w e ł C z a p ie w s k i14 i A n to n E i c h h o r n ls. A d a m — p isz e m . in . k s. P . C z a p ie w sk i — k a n o n ik ło w ic k i, p ro b o sz cz s u sk i i d z ie k a n tc z e w s k i w y rę c z a ł n ie k ie d y sw e g o o jc a ja k o s u b s ty tu t w k o n s y sto - czu g d a ń sk im . O n to w ła ś n ie (co p o tw ie rd z a w p e w n y m s to p n iu d o d a te k do t e s t a ­ m e n tu ) z a o p a tr z y ł w d e d y k a c ję p ra c ę p t. H is to ria e F o lo n a e p le n io r is p a r te s due, k tó rą o jciec p o ś w ię c ił b is k u p o w i w a rm iń s k ie m u M ic h a ło w i R a d z ie jo w s k ie m u . P o ­ ś m ie r tn a e d y c ja teg o d z ie ła u k a z a ła s ię w 1685 r. T a k te d y A d a m b y ł p ie rw o ro d ­ n y m s y n e m J o a c h im a P a s to riu s a , a n ie je g o k re w n y m , w b r e w te m u co p isz e K a ­ z im ie rz K u b i k 16.

J e r z y A d a m , p ra w d o p o d o b n ie d ru g i z k o le i s y n P a s to r iu s a , w y d a ł p ię ć o s ta t­ n ic h to m ó w H is to rii P o ls k i sw e g o o jca. B y ł p r o to n o ta r iu s z e m a p o sto lsk im , k a n to ­ re m i k a n o n ik ie m w Ł ę c z y cy o ra z s e k r e ta r z e m k ró le w s k im . W m a rc u 1693 r. z o ­ s ta ł k a n c le r z e m k ijo w s k im i p ro b o sz cz e m w C z e rw iń s k u . O d lu te g o 1706 r. b y ł p ro b o sz cz e m w B isk u p c u n a W a rm ii i k a n o n ik ie m p ło c k im .

D w a j m ło d s i s y n o w ie P a s to riu s a , o k tó ry c h los t a k f r a s o w a ł się u c zo n y , to z p e w n o śc ią w y m ie n ie n i ju ż A d ria n i J o a c h im . C zy P a s to r iu s m ia ł jeszcze in n y c h sy n ó w — n ie w ia d o m o . M ia ł n a to m ia s t d w ie c ó rk i: K a ta r z y n ę i Z u z a n n ę o ra z b y ł o jc e m z m a rłe j w s ty c z n iu 1659 r. w G d a ń s k u A n n y , k tó r a d o ż y ła z a le d w ie 15 la t. K a ta r z y n a po p rz e jś c iu n a w ia r ę k a to lic k ą , o s ia d ła w k la s z to rz e ż u k o w ­ s k im p o d G d a ń s k ie m i ta m z m a rła ja k o z a k o n n ic a w 1723 r.

Z u z a n n a , p o u k o ń c z e n iu z a k ł a d u w y c h o w a w c z e g o ss. n o r b e r ta n e k w Ż u k o w ie , z o sta ła d a m ą d w o ru k ró lo w e j p o ls k ie j E le o n o ry , żo n y M ic h a ła K o r y b u ta W iśn io - w ie ck ieg o , w y sz ła za m ą ż za J e r z e g o B em b o i z a m ie s z k a ła w I n n s b r u c k u 17. K im b y ł w ta k im ra z ie w y m ie n io n y w te s ta m e n c ie p a n L e r c h e n f e ld „ o s ta tn i z z ię c ió w ” ? C zy b y ł m ę ż e m K a ta r z y n y p rz e d je j w s tą p ie n ie m do z a k o n u ?

T rz e b a p rz y z n a ć , że te s t a m e n t n ie w z b o g a c ił z b y tn io s k ą p e j lic z b y ź ró d e ł i p rz e k a z ó w o d n o ś n ie do s p r a w ro d z in n y c h P a s to r iu s a i w ie le w ą tp liw o ś c i n a d a l p o z o sta ło n ie w y ja ś n io n y c h , ch o ć je d e n z fa k tó w b io g ra fic z n y c h t e s t a m e n t ro z ­ s trz y g a p o n a d w sz e lk ą w ą tp liw o ść . J e s t n im d a ta u ro d z in P a s to riu s a : 15 W Tześnia 1611 r.

D o k u m e n t rz u c a te ż p e w n e ś w ia tło n a o so b o w o ść u czo n eg o . N ie u le g a w ą t p l i ­ w ości, że b y ł to m ą ż g łę b o k o re lig ijn y i u czu c io w y , a je g o o d w o ły w a n ie s ię do w sz e c h m o cy i d o b ro c i B o sk ie j n ie j e s t z w y k ły m s ty lis ty c z n y m o z d o b n ik ie m . G łó w ­ n ą je g o tro s k ą , p r z e w ija ją c ą się p rz e z te k s t d o k u m e n tu , b y ło j a k n a jle p s z e ro z ­ lic z e n ie s ię a n a le żn o śc i, s k r u p u l a t n e o d d a n ie d łu g ó w i m y ś l o z a p e w n ie n iu d z ie ­ cio m o p ie k i, p o m o cy m a te r ia ln e j i a w a n s ó w . U czciw o ść, b o g o b o jn o ść, to le ra n c ja i w d z ięc z n o ść b y ły c e c h a m i, k tó r e le ż a ły u p o d s ta w jeg o c h a r a k t e r u i d z ia ła n ia . T e n „ n a ju c z e ń sz y z m ężó w , ja k ic h p o s ia d a ła k a p itu ła fr o m b o rs k a ” 18 o d n o s ił się do sw eg o k ró le w s k ie g o p a tr o n a z w ie lk ą r e w e re n c ją .

W k o re s p o n d e n c ji n a jb a r d z ie j in te r e s u ją c e s ą lis ty d o ty c z ąc e p o c z y n a ń sy n ó w P a s to riu s a , k tó rz y p o ś m ie rc i o jc a i n c o n v e n ie n tia a u d e re , c zy li w a ż y li się n a n ie ­ zgodę i e g z e k w o w a n ie s w y c h ro sz cz e ń b e z z a c h o w a n ia n a le ż n e j czci, h a u d d e b ita

14 P . C z a p i e w s k i , op. cit., s. 79. 15 A. E i c h h o r n , op. cit., s. 625. 16 K . K u b i k , J o a c h im P a sto riu s, s. 62. 17 Ib id e m , s. 32.

7 8 A N D R Z E J S K R O B A C K I

p r o se q u e n d o p ie ta te . C hodziło z ap e w n e o u s ta le n ie p r a w do ojco w izn y i o p o d ział

s p a d k u . S p r a w a d o ta rła n a d w ó r k ró la , k tó re g o a u to r y t e t m ia ł p ra w d o p o d o b n ie c h ro n ić p o s tę p o w a n ie e g z e k u to ró w p rz e d le k k o m y ś ln o śc ią i b ra k ie m ro z w a g i „ m ło ­ d z ik ó w ”. W ą tp liw o śc i m oże b u d z ić u ry w e k lis tu m ó w ią c y o w y d a n iu s e rc a , k tó re ja k o b y b y ło e x e n te r o w a n e , czy li w y d o b y te n a - z e w n ą tr z . N a leż y ż ało w a ć , że listy n ie w y ja ś n ia ją b liż e j te g o fa k tu .

P u b lik o w a n e n iż e j m a te ria ły ź ró d ło w e p rz y g o to w a n o po d w z g lęd e m e d y to r­ sk im w m y ś l w sk a z ó w e k z a w a rty c h w i n s tr u k c ji w y d a w n ic z e j P o ls k ie j A k a d e m ii U m ie ję tn o śc i 10. P o d s ta w ą w y d a n ia te s ta m e n tu o raz d o d a tk u do te s ta m e n tu są o r y g in a ły ty c h a k t.

1.

F rom bork, 10 lis to p a d a 1681

T E S T A M E N T J O A C H I M A P A S T O R I U S A

O r y g in a ł: A r c h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k i e j w O ls z ty n ie (d a le j A D W O ), A r c h iw u m K a p i­ t u ln e , s y g n . I , L i t. F . N r 15 (t. 14); a k t p a p i e r o w y z ło ż o n y z d w ó c h k a r t o fo r m a c ie 20,5X33,0 c m , z a p is a n y c h c z te r o s tr o n n i e . P is m o c z y t e ln e , a t r a m e n t k o lo r u c ie m n o b r ą z o w e g o . U d o łu o s ta t n ie j s tr o n y p ie c z ę ć s y g n e to w a o d c iś n ię ta w c z e r w o n y m l a k u o w y m ia r a c h i,0X1,5 c m , z z a t a r t y m h e r b e m J o a c h im a P a s to r iu s a o r a z p o d p is y ś w ia d k ó w .

I n n o m in e S a n c tis sim a e T r in ita tis . M o r ta lita tis m e a e n o n im m e m o r, se n e c tu te in s u p e r e t in g m e n tib u s s u b in d e m o rb is s tim u lo r, u t e x tr e m a m v o lu n ta te m , c irc a d is p o sitio n e m r e r u m m e a ru m , te s t a ta m fa c ia m . P r im o ig itu r a n im a m m e a m m is e ri­ c o rd ia e D E I O m n ip o te n tis c o m m e n d o , ei im m o rta le s a g en s g ra tia s p ro m u ltip lic i­ b u s b e n e fic iis, q u a e in m e a p r im a a e t a te m e a c o n tu lit: sed in p rim is p ro e a g r a ­ tia , q u a m e a d v e ra m fid e m e t in S a n c ta e E c c le sia e C a th o lic a e g re m iu m m o d is n o n v u lg a r ib u s d e d u x it. C o rp o ris e x u v ia s in te m p lo C a th e d r a li V a r m ie n s i1 n o n p ro c u l a b a lta r i a d c a n to r a tu m p e rtin e n te , d e c e n te r s e p e lir i o p to , ib id e m q u e e p i t a p h i u m 2 a liq u o d m a rm o r e u m in p a r ie te po n i, q u o d , sp ero , in d u lg e b it e t p e r m itte t Illu s tr is s im u s P r in c e p s E p is c o p u s 8 e t V e n e ra b ile C a p itu lu m . S u m p tu s in s e p u ltu ra m e t e p ita p h iu m , tu m in e le e m o sy n a m p ro p a u p e rib u s , re lin q u o p a ra to s , 250 m in im u m a u re o s in h o s u su s d e s tin a n s , e t e o sd e m DD. E x e c u to rib u s T e s ta ­ m e n t i 4, n e c n o n filiis m a t u r i o r i s 5 ju d ic ii c o m m itte n s, n e a lio c o n v e r ta n tu r si ° n o n s u ffic ie n t a d d a t u r q u a n tu m o p u s .a E p i t a p h i i 6 q u a lia c u m q u e lin e a m e n ta e r e p e rie n

-a' a D o p isa n e n a m a rg in e sie r ę k ą P a sto riu sa .

19 I n s tr u k c ja w y d a w n ic z a d la ź ró d e ł h is to ry c z n y c h od X V I do p o ło w y X IX w ie k u , W ro c ła w 1953.

Z a p o m o c w tłu m a c z e n iu i a d iu s t a c ji t e k s t u ła c iń sk ie g o s k ła d a m p o d z ię k o ­ w a n ie d o k to ro w i A lo jz e m u S z o r c o w i i m g r J a d w id z e T r u s z k o w s k i e j , a za w s k a z a n ie ź ró d e ł i s ta l e o k a z y w a n ą p o m o c s. J a n in i e M e i s n e r , a rc h iw istc e A rc h iw u m D ie c e z ji W a rm iń s k ie j w O lszty n ie.

1 K o śc ió ł k a te d r a ln y d ie c e z ji w a r m iń s k ie j w e F r o m b o rk u . 2 M o w a o e p ita fiu m , zob. w s tę p , p r z y p . 6.

8 M ic h a ł S t e f a n R a d z ie jo w s k i, b is k u p w a r m iń s k i w la ta c h 1680— 1688. 4 E g z e k u to r a m i te s t a m e n tu b y li k a n o n ic y k a p itu ły w a r m iń s k ie j , J a n Z a c h a ­

r ia s z S zo lc , S ta n is ła w B u ż e ń s k i i J e r z y K a z im ie r z v o n L ü d in g h a u s e n — Wo l f f

(rob. p r zy p . 29—31).

T E S T A M E N T J O A C H I M A P A S T O R I U S A 7 9

t u r i n te r s c h e d ia m ea. S a c rific ia p ro e x p ia tio n e p e c c a to ru m r i t e fia n t. S e re n is sim o R e g i 7 hum ill-im as ago g ra tia s p ro b e n efic iis m ih i p ra e s titis , e u n d e m q u e e x tre m is h is p re c ib u s e t n ih il p o s th a c r o g a tu r u s a m p liu s , s u p p le x oro, u t lib e ris m eis, q u o s r e lin q u o s a tis m u lto s , R eg a le p a tro c in iu m n o n d e n eg e t. R a tio n e s p o r t o r i i 8 m e c u m in V a rm ia m s u m p si, u t in p e rf e c tu m e as o rd in e m re d ig e re m . S i f o r te h ic m ea s u b ita m o rs d is p o situ D iv in o o p p re s s e rit, filiis r e lin q u o m a io rib u s h a n c c u ra m , u t h a s ra tio n e s a c c u ra te , se c u n d u m q u ie ta tio n e s p ra e s e n te s , o rd in e n t e t SR. M ta ti tr a d a n t. P e c u n ia R e g ia e s u n t a p u d DD. A d m in is tra to re s p o rto r ii G e d a n e n s is. H oc e n im a n n o p a u c a a b iis m illia a ccep i. B o n a m I m p e r i a l i u m 9 s u m m a m d ic ti DD. A d m in is tra to r e s n u m e r a r e te n e b u n tu r , q u a n d o SR. M a je s ta s m a n d a b it. S c rin iu m u n u m c u m a liq u ib u s p e c u n iis R eg iis re liq u i G e d a n i p e n e s R d. P . J o a n n e m P e c z e l- d u m 10, c u i e t a lia s q u a s d a m r e s E c c le sia e P r a n g o v i e n s i s u , e t S z c z o d r o v ie n s is 12 co m m isi o b s ig n a ta s . H o c p o r r o c e r ta fid e , e t ta n q u a m a d J u d ic e m D eu m b re v i itu r u s , a ffirm o , m e de p e c u n iis R eg iis n e c o b u l u m 18 u n u m in te rv e rtis s e , im o n e c d u m s tip e n d iu m in te g r u m h a c te n u s acc e p isse . R e d itis SR. M ti ra tio n ib u s , q u ie ta tio n e s p ro DD. A d m in is tr a to r ib u s a b e a d e m S. M ta te R eg io im p e tra n d a e s u n t. P o s t S.R. M ta te m D o m in u m m e u m c le m c n tiss im u m , c u ju s g ra tia e a liq u o t d e d ic a tio n ib u s lita v i, g ra tia s ag o P a tro n is , q u i b e n e d e m e s u n t m e riti. Illu s tr is s im is DD. E p isco p is V la d is l a v ie n s iu , e t V a rm ie n si, n ec n o n I llu s tr is s im o D o m in o S t a ­ n isla o P r e m is le n s i E p i s c o p o I5, q u i s in g u la re m m ih i e t filiis m e is d u o b u s g r a tia m e x h ib u it, e t u t p u to ac s p e r o p o rr o e x h ib e b it to ti d o m u i m e a e . ' Q u o d e t de c a e te ris quos p ro n o m in a v i, m ih i p o llic e o r. O ra tu m e tia m v o lo I llu s tr is s im u m

6 C h o d zi t u ta j p r a w d o p o d o b n ie o t e k s t ła c iń s k ie j s e n te n c ji u m ie s z c z o n e j n a

k a rc ie p a p ie ru obole p o r tr e tu e p ita fijn e g o P a sto riu sa . B r z m i o n n a s tę p u ją c o : S i

m ih i, m a g n e D eus, V ito so l lu c id u s o m n i s im F los q u i S o le m s p e c ta t u b iq u e

s u u m — B ą d ź m i W ie lk i B o ż e ja s n y m s ło ń c e m ż y w o ta m o je g o , ja z a ś k w i a t k i e m k u s ło ń c u te m u c ią g le z w r ó c o n y m (K . K u b i k , op. c it., s. 41).

7 J a n I I I S o b ie s k i, k r ó l p o ls k i.

8 U rzą d p o r to rii w G d a ń s k u — k o m o ra p a lo w a , u r z ą d c e ln y . W k o m o r z e p a ­

lo w e j zg ła sz a n o s p is w ie z io n y c h s t a tk ie m to w a r ó w . S ł u ż y ł o n za p o d s ta w ę w y m i e ­ rza n ia cła. O d 1585 r. d o c h o d a m i z p a lo w e g o G d a ń sk m u s i a ł d z ie lić się z k r ó le m p o ls k im . P ra cą k o m o r y k ie ro w a ło tr z e c h „ p a n ó w p a lo w y c h ” o ra z od 1632 r . k r ó ­ le w s k i k o m is a r z p a lo w y (zob. E. C i e ś l a k , M ia sto w ie r n e R z e c z y p o s p o lite j, W a r ­ s za w a І959, ss. 27— 29).

9 Im p e r i a ły — m o n e ty w X V I I w i e k u s p o ty k a n e w y j ą tk o w o . 10 J a n P e c ze ld — o fic ja ł g d a ń ski? .

11 P rę g o w o D o ln e, p o w . P r u s z c z G d a ń sk i. N ie g d y ś w ie ś k o śc ie ln a , w ła sn o ś ć

k a to lic k i e j k a p lic y k r ó le w s k ie j w G d a ń s k u (S ło w n ik g e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o l­ skie g o , W a r sz a w a 1888, t. 9, ss. 20—30).

12 S zc z o d ro w o , w ie ś c h ło p sk a w p o w . k o ś c ie r s k im . K o śc ió ł w S z c z o d r o w ie b y ł

filią p a r a fii s k a r s z e w s k ie j (S ło w n ik g e o g ra fic z n y 1890, t. 11, ss. 857— 858).

13 O bol — w s ta r o ż y tn e j G re c ji d ro b n a m o n e ta a te ń s k a . S ło w o u ż y t e w p r z e ­

n o śn i.

14 B o n a w e n tu ra M ad aliń slci, b is k u p w ło c ła w s k i w la ta c h 1674— 1691. J e m u to F a s lc riu s d e d y k o w a ł u tw ó r P o e m a ta sacra. A c c e s s e r u n t a lia n o n n u lla a d illu s tr . e t r e v e r e n d , d o m in u m D n B o n a v e n tu r a m de N ie d zie ln o M a d a lin sk i N o m in a tu m E pisc. M e te n se m ..., O liv e n sis 1673, s. 60. E g z e m p la rz e u tw o r u z n a jd u ją się w B i ­ b lio te c e U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń sk ie g o , s y g n . 5581 i s y g n . 96030 I z d e fe k t., ss. 1— 48,

57— 60 i w B ib lio te c e P A N w K ó r n ik u p o d sy g n . 12246, (K . K u b i k , J o a c h im

P a sto riu s, s. 208).

16 J a n S ta n is ła w Z b ą s k i, b is k u p p r z e m y s k i w la ta c h 1676— 1688, a w la ta c h

8 0 A N D R Z E J S K R O B A C K I

D. W itw ic iu m , E p isc o p u m L u c e o n ie n s is 16 n o m in a tu m , u t ea d em , q u a m e co m ­ p le x u s e st g ra tia , c o m p le c ta tu r p o stero s m eos. D e b ita sig n a re lin q u o , e x so lv e n d a s u n t a b s q u e m o ra . S e rv is e tia m p ro m e rito r u m ra tio n e s a tis fa c ie n d u m u n iu s in p rim is, q u i d iu tr iu s c a e te ris s e r v iv it r a tio h a b e n d a . E x b o n is, q u a re lin q u o , s a tis fa c tio fie ri d e b e t f i l i a b u s 17 s e c u n d u m o rd in a tio n e m in a c tis S k a r s e v ie n s ib u s 18 hos a n n o 1681 fa c ta m : e tia m D. L e rc h e n fe ld io g e n e ro p o s tre m o fid e s s e rv a n d a , d u m e t ip se u x o ri s u a e in s c r ib a t, q u e e x j u r e d e b et. Q u a m p rim a n a tu f ilia C a th a - r i n a 19 a c c ip e re d e b et, c e rto loco c o llo c a n d a s u n t, n e p e r e a n t. C a e te ra b o n a m o ­ b ilia e t im m o b ilia (e x c ep tis q u e e x p re s s e p ra e m is s a su n t) c e d e n t f i l i i s 20 m eis, q u i c u m o m n e s s in t m a jo re n n e s , m in o r e n n iu m ta n to m a jo r c u ra h a b e n d a est, ne i n ju r ia ip s is fia t. M u lta e n im in m a io re s n a tu im p e n d i. A d h o rto r v e ro e t su b b e n e d ic tio n e p a te r n a p ra e c ip io o m n ib u s, u t c o n c o rd ia m i n t e r se s e rv e n t, e t f r a ­ te rn a c a r ita te se m u tu o p ro s e q u a n tu r , n o n su u m p r iv a tu m m o d o sed e t f a m i l i a b b o n u m s p e c te n t, e iu sq u e e x is tim a tio n i e t h o n o ri q u a m fla g r a n tis s im e c o n su la n t. Si q u is filio ru m i n d e c e n t e r b rix o s e , in iq u e , a u t p ro d ig e s e g e ss e rit, is p o e n a m D iv in a m c e rto e x sp e c te t. E x b ib lio th e c a m e a vo lo , u t o p e ra S. A m b r o s i i 21 e t S. C h ry s o s to m i22 a p p lic e n tu r B ib lio th e c a e C a th e d r a e V a rm ie n si, si ib i n o n e x ta n t. Si e x t a n t d e n tu r a lia , q u a e d e s id e r a n tu r ibi. T u m v e ro o p e r a c S. C h ry s o sto m i d e n tu r C o lleg io R d d . p. p. S c h o tla n d e n s iu m c M ed ici p o s su n t v e n d i, G ra e c i p a ­ r i t e r a u to re s , q u o s m u lto s h a b e o e d itio n is S t e p h a n i ; 4, c a r o s e m p e r a e s tim a to s . D e r e liq u is lib e ra s it v o lu n ta s filio ru m . O p to ta m e n u t S a c e r d o te s T h eo lo g o s o rth o d o x o s r e tin e a n t, re liq u o s a c a th o lic o s v e n d a n t. N a m e t R o m a id ita iu s s it fie ri. M a n u s c rip ta n o n p a u c a m e i o p e ris re lin q u o , q u a ru m a liq u a b e n e lim a ta in p u b lic u m ed i, p a te r n a e e t s u a e g lo riae , sed m a g is D iv in a e in té re s s é c r e d a n t filii. S a c ra s in p rim is e p isto la s , C a rm in a e t L ite r a s s e le c ta s n o lle m in te n e b ris p u tr e s ­ cere. I n s c r ib a n tu r P a tro n is . P a r s h is to ria e D. B e k e n s te in io 25 c o m m isa (pro q u a 40 Im p e ria le s d a re p ro m isit) d e d ic a ri d e b e t Illu s tr is s im o D. R a d z iejo v io E p isco p o V a rm ie n si P r in c ip i Im p e rii. C a r m in a S a c ra cu m p e p lo S a r m a t i c o 26, q u o d m u ltu m

ь - b D o p isa n e m ię d z y w ie r s z a m i r ę k ą P a s to r iu sa

e-c D o p isa n e m ię d z y w ie r s z a m i r ę k ą P a s to r iu sa

16 J a n S ta n is ła w W itw ic k i, b is k u p n o m in a t łu c k i w la ta c h 1681— 1688. 17 M o w a o c ó rk a c h P a sto riu sa K a ta r z y n ie i Z u z a n n ie (zob. w s tę p s. 75). 18 C h o d zi t u t a j o z a p is n a r ze c z c ó re k , ja k ie g o P a s to r iu s d o k o n a ł w k się g a c h

s ą d o w y c h g ro d u s k a r s z e w s k ie g o , p o ło żo n eg o w p o w . k o ś c ie r s k im .

19 K a ta r z y n a , n a js ta r s z a c ó rk a P a sto riu sa , z a k o n n ic a w k la s z to r z e ż u k o w s k im

zob. w s tę p s. 75).

го M o w a o n a jm ło d s z y c h s y n a c h P a sto riu sa , o k tó r y c h n ic p e w n e g o p o w ie d zie ć

n ie m o żn a (zob. w s tę p s. 74).

21

Sw.

T e D e u m (A m b r o s ia n u s h y m n u s).

22 Sw. C h r y z o s to m (+ 407), o jc ie c K o śc io ła , p a tr ia rc h a K o n s ta n ty n o p o la , a u to r

d z ie ł r e lig ijn y c h i tłu m a c z lis tó w

Sw.

23 S ta r e S z k o t y po d G d a ń s k ie m . Is tn ia ło ta m k o le g iu m je z u i c k ie od 1621 r. 24 S te p h a n u s , w ł. E s tie n n e , z r o d z in y fr a n c u s k ic h d r u k a r z y , w y d a w c ó w i h u ­

m a n is tó w w P a r y ż u i G e n e w ie (E n c y k lo p e d ia w ie d z y o k sią żc e , p o d red . A . B i r - k e n m a j e r a , W r o c ła w — W a r sz a w a — K r a k ó w 1971, s. 675).

25 B e c k e n s te in S z y m o n , k się g a r z i n a k ła d c a g d a ń s k i, d z ia ła ł b a rd zo w s z e c h ­

s tr o n n ie i a k ty w n ie w o s ta tn im d w u d z ie s to le c iu X V I I w . B y ł m . in . n a k ła d c ą d r u k u p o d r ę c z n ik ó w do j ę z y k a p o lskieg o .

26 C a rm in a S a c ra c u m P e p lo S a r m a tic o — P ie ś n i ś w ię te z P ła sz c z e m sa rm a c ­

T E S T A M E N T J O A C H I M A P A S T O R I U S A _{8 1}

a u x i I llu s tr is s im o D. V la d is la v ie n s i E p isco p o . A lia q u a d a m p ro s u b itu . In p r im is c o la n t lib e ri m e i Ill u s tr is s im u m D. P a la tin u m P o m e r ia n ia m C o m ite m a D ö n h o f- f i u m 27 e t a d e iu s c o n siliu m a tq u e p a tr o c in iu m in re b u s g r a v io rib u s c o n fu g ia n t. Q u em o ro e t o b sec ro , u t g r a tia m eis su a m n o n d e n e g e t. F a r i t e r ro g o a m p lis sim u m V iru m D. J o a n n e m N ix d o r f f iu m 28, u t p o s te ro s m e o s c o n silio b o n o j u v a r e d ig n e ­ tu r, e t a d c o n c o rd ia m a m o re m q u e s e m p e r illo s d u c a t. T e s ta m e n ti h u ju s (in q u o ta m e n , si D eu s m e d iu tiu s v iv e re v o lu e rit, m u ta n d i, a d d e n d i, d e m e n d iq u e p o te ­ s ta t e m m ih i re s e rv o ) ta b u la s c o m m ite n d a s d u co t r i b u s p e r illu s tr ib u s D. C an o n icis V a rm ie n sis, n e m p e p e r illu s tr i D. C u s to d isfl, p e r illu s tr i D. B u z i n io 30, p e r illu s tr i D. W o lffio 81, q u o s s u m m o p e re ro g o a tq u e o ro , u t h a n c p ia m ac a m ic a m o p e ra m m ih i no n d e n e g e n t, e t q u ic q u id in b o n u m lib e r o r u m m e o ru m c e d e re p o sse v id e rin t, id p ro v irib u s su is p r a e s ta r e e t e x e q u i d ig n e n tu r. D eu s e r i t R e m u n e r a to r . H i s d trib u s e x e c u to r ib u s a d ju n g e n d u m e sse cen seo S e n io re m filiu m D e c a n u m D e rs a v ie n - s e m d i t e m c a d ju n g o a lte r u m filiu m A d r i á n ů m e32. C o m m e n d o S u c c e s s o rib u s m eis duos am icos Rd. A le x iu m L a m s h e f t 83, e t e ru d itis s im u m D. G e o rg iu m L o b e liu m 31 q u i a m b o m ih i e t illis in s ig n e m s e m p e r a m o re m e t g r a tif ic a n d i s tu d iu m t e s t a t i s u n t, d ig n i o m n i fa v o re . E os f e t s p o s t fa ta m e a o m n e m g r a ta m a tq u e u tile m o p e ra m p o s te ris m e is esse e x h ib itu ro s , n o n d u b ito . T h o r u n ii a p u d DD. B r a x a t o r e s h a b e o a d h u c a liq u a m s u m m u la m p e c u n ia e ip sis a n te m u lto s a n n o s c o n c re d ita e . I n e u n ­ d a m s u n t c u m illis r a tio n e s , e t q u o d r e lin q u a m est, re p e te n d u m . Q u a m a d re m a u x ilia b itu r D. D a n ie l W a c h s la g e r u s 35 v e tu s a m ic u s m e u s. Q u e m u ti e t o m n es d' d D o p isa n e m ię d z y w ie r s z a m i r ę k ą P a s to r iu sa e-e D o p isa n e n a m a rg in e s ie r ę k ą P a s to r iu sa f S k r e ś lo n o : nec. ß W y r a z n a p is a n y n a d s k r e ś lo n y m nec. w y d a n ia o s ta tn ie g o z u tw o r ó w : P e p lu m s a r m a tic u m s e u de p ra e c ip u is q u ib u s d a m Pol. P r in c ip ib u s e t p r o c e r ib u s , G e d a n i 1673, 12° o raz P e p lu m S a r m a tic u m ..., D a n - tis c i 1645, 4° (K . K u b i k , J o a c h im P a s to r iu s, s. 208). 27 W ła d y s ła w D e n h o ff, w o je w o d a p o m o r s k i tu la ta c h 1677— 1683. B r a ł ż y w y u d z ia ł w ż y c iu p o lity c z n y m P r u s K r ó le w s k ic h . D łu g o le tn i to w a r z y s z b ro n i J a n a I I I S o b ie sk ie g o ; p o le g ł w b itw ie p o d P a r k a n a m i 7 X 1683 r. (P. C z a p i e w s k i , S e n a to r o w ie św ie c c y , p o d s k a r b io w ie i s ta ro s to w ie P r u s K r ó le w s k ic h 1454— 1772, R o c z n ik T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n iu , t. 26— 28 (1919— 1921), T o r u ń 1921; P o ls k i s ło w n i k b io g r a fic zn y , t. 5, K r a k ó w 1939— 1946, ss. 117— 118). 28 J a n N ix d o r f (1625— 1697), ra jc a m ia s ta G d a ń sk a , b ie g ły p r a w n ik i a u to r p ra c z z a k r e s u h is to r ii o ra z p r a w o d a w s tw a p o ls k ie g o (L . P a u l i , J a n N ix d o r f, g d a ń s k i p r a w n ik (1625— 1697), R o c z n ik G d a ń sk i, t. 14, 1955, ss. 285— 302; E n c y k lo - p e d y j a P o w s ze c h n a , t. 3, W a r sz a w a 1860, s. 324). 29 K u s to s z e m k a p itu ły b y ł p o d ó w c z a s J a n Z a c h a r ia sz S zo lc . Z o b . p r z y p is . 10. 30 S ta n is ła w B u ż e ń s k i, d o k to r p r a w , s e k r e ta r z k r ó le w s k i, k a n o n ik w a r s z a w s k i,

g n ie ź n ie ń s k i, k r a k o w s k i i d z ie k a n k a p itu ły w a r m iń s k ie j . W cza sie n ie o b e c n o śc i

b is k u p a s p r a w o w a ł n a jw y ż s z ą w ła d z ę w b is k u p s tw ie . Z m a r ł 5 I V 1692 r. (S. H o p p e , op. cit., ss. 76— 77). 31 J e r z y K a z im ie r z v o n L u d in g h a u s e n - W o lf f, d z ie k a n i k a n o n ik w a r m iń s k i. Z m a r ł 31 X I I 1705 r. (A . E i c h h o r n , op. cit., ss. 377—378). 32 A d ria n ... (zob. w s tę p , s. 75). 83 J a n A l e k s iu s L a m s h e f ft (L a m s h ö fft) , u r. w B a r c ze w ie w 1648 r. s tu d io w a ł

w R e s zlu , k a n o n ik w D o b r y m M ieście. Z m a r ł o k o ło 1710 r. (S. H o p p e , op. cit., s. 294). 34 J e r z y L o b e l. 35 D a n iel W a c h sch la g e r, b u r m i s tr z m . T o r u n ia i b u rg ra b ia k r ó le w s k i. Z m a r ł u' 1689 r. w w ie k u 65 lat. W j e d n y m ze sw o ic h lis tó w P a s to r iu s n a z y w a W a c h sc h la g e ra n a jc z c ig o d n ie js z y m p r z y ja c ie le m „ am ico h o n o r a tiss im o ”. R o d z in a W a c h -в. K o m u n i k a t y

8 2 A N D R Z E J S K R O B A C K I

a lio s a m ic o s h s p iritu a lis e t s e c u la ris s t a t u s h m ih i fid e li a ffe c tu cogni,tos DEO O p tim o M ax im o co m m en d o . In fid is, e t o m n ib u s in im ic is ig n o sco e x a n im o e t m e ­ lio re m m e n te m p re c o r. DO. P a tr o n i s e t C ollegis v a le d ico o m n ia p ro s p e rrim a a. D EO O p tim o M ax im o p re c a n s e t p ro fa v o rib u s m a x im a s a g en s g ra tia s . S c rib e ­ b a m F r a u n b u r g i 80 in le c to X N o v e m b ri a n n o 1681.

J o a c h im u s P a s to riu s , C an o n icu s V a rm ie n sis, n a tu s a n n o 1611 m e d io S e p te m b ri.

[Pieczęć]

H oc s c r ip tu m esse te s ta m e n tu m e t u ltim a m v o lu n ta te m R e v e re n d is s im i e t P. D. a b H irte n b e rg F a s to r ii C a n to ri e t C an o n ici V a rm ie n sis ego in f r a s c r ip tu s ad id v o c a tu s e t r o g a tu s te s t o r L a u r e n tiu s L e m k e 37 ad S ed. V ic. S. A p i. [...] N o ta riu s P u b i, e t V. C. V. S e c re ta riu s m p p . A n n o 1681 die 28 N o v e m b ris.

Id e m ego te sto e t s u b sc rib o J o a n n e s A le x iu s L a m s h e ff t E. V. V. m p p . E go J o a n n e s J a c o b u s H o ffm a n ac L e i c h t e n s t e r n 38 C an o n icu s V a rm ie n sis t a m ­ q u a m te s tis ro g a tu s e t r e q u is itu s s u b sc rib o m p p .

In [ее] te s t o r J o a n n e s K o b e r 39 A rc h ip re s b ite r P a ro c h ia e F ra u m b u r g e n s is re q u is itu s [m pp.].

T łu m a c z e n ie

W im ię T r ó jc y P r z e n a jś w ię ts z e j! P o m n y s w e j ś m ie rte ln o ś c i o ra z p rz y n a g lo n y w ie k ie m i c o ra z c zę stsz y m i c h o ro b a m i, c zy n ię św ia d e c tw o o s ta tn ie j w o li o d n o śn ie do d y sp o z y c ji m o ic h rzeczy . W p ie rw z a te m p o le c a m d u szę m o ją m iło s ie rd z iu B o g a W szech m o g ąceg o , je m u czy n iąc w ie k u is te d z ię k i za w ie lo ra k ie d o b ro d z ie js tw a od n a jm ło d s z y c h l a t d o z n a w a n e , lecz p rz e d e w s z y s tk im za Je g o ła sk ę , k t ó r a w n ie ­ z w y k ły sp o só b d o p ro w a d z iła m n ie do p ra w d z iw e j w ia ry n a ło n o K o śc io ła k a to lic ­ kiego. P r a g n ę , a b y m o je do czesn e sz c z ą tk i złożono w sp o só b u ro c z y sty w k o ście le k a te d r a ln y m W a rm ii, n ie d a le k o od o łta rz a , p rz y ch ó rze, i ta m ż e w ś c ia n ie w z n ie ­ sio n o ja k ie ś e p ita f iu m z m a rm u r u , n a co, m a m n a d z ie ję , w y ra z i zgodę i p rz y z w o li N a jd o sto jn ie js z y K siąż ę B isk u p i C zcig o d n a K a p itu ła . N a p o g rz e b i e p ita fiu m , d a le j n a ja łm u ż n ę d la b ie d n y c h , p rz e z n a c z a m w g o tó w ce co n a jm n ie j 250 z ło ty c h i p o ­ le c a m je p a n o m e g z e k u to ro m te s t a m e n tu o ra z s y n o m b a rd z ie j d o jrz a ły m , a b y n ie z u ży li ic h n a in n y cel, a je ś li coś z a b ra k n ie , d o d a li ile b ę d z ie trz e b a . N ie ch b ę d zie o b m y ślo n e ja k ie ś e p ita fiu m z n alez io n e w m o ich p a p ie ra c h . N ie ch zg o d n ie

h-u D o p isa n e n a m a rg in e s ie r ę k ą P a sto riu sa .

sc h la g e ró w n a le ża ła do p a tr y c ja tu to r u ń s k ie g o , k tó r e j śla d y o d n a jd u je się w XV w ie k u (G . G. D i t t m a n n , B e y tr ä g e z u r G e sc h ic h te d e r S t a d t T h o r n a u s g u te n z u v e r lä s s ig e n Q u e lle n g e s a m m le t vo n ... (p r z e d r u k H a m b u r g 1970), s. 79; A . S e m - r a u , D ie G r a b d e n k m ä le r d e r M a r ie n k irc h e z u T h o r n , T h o r n 1892, s. 14; K . K u ­ b i k , J o a c h im P a sto riu s, s. 207).

36 F r o m b o rk , s ie d z ib a k a p itu ły w a r m iń s k ie j .

37 W a w r z y n ie c L e m k e , k a p e la n n a d w o r n y b is k u p a k ijo w s k ie g o T o m a s z a Uj e j ­

skie g o . S e k r e ta r z k a p itu ły w a r m iń s k ie j o d 1664 r. Z m a r ł 5 V I 1691 r. (A . E i c h ­ h o r n , op. cit., s. 588).

38 J a n J a k u b H o ffm a n n v o n L e ic h te n s te r n (L ic h te n s te rn ) , k a n o n ik w a r m iń s k i

w la ta c h 1697— 1700 (S. H o p p e, op. cit., s. 205).

39 J a n E r n e s t T a d e u s z K o b e r , w ik a r iu s z k a te d r y fr o m b o r s k ie j, p r e z e n to w a n y

n a p ro b o szcza p a r a fii w e F r o m b o r k u 251 1674 r. B y ł ta k ż e n o ta r iu s z e m p u b lic z n y m (n o ta riu s p u b lic u s ) c z y li r e je n te m . Z m a r ł 16 I 1685 r. (S. H o p p e , op. cit., s. 255).

T E S T A M E N T J O A C H I M A P A S T O R I U S A 8 3

ze z w y c z a je m z ło żo n a z o sta n ie o fia ra za p rz e b ła g a n ie g rz e ch ó w . N a jła sk a w sz e m u K ró lo w i p o k o rn ie s k ła d a m d z ię k i za o k a z a n e m i d o b ro d z ie js tw a i w te j o s ta tn ie j p ro ś b ie o je d n o ty lk o p o k o rn ie p ro sz ę, a b y d ziecio m m o im , k tó ry c h d o ść du żo p o z o sta w ia m , n ie o d m ó w ił k ró le w s k ie j o p ie k i. R a c h u n k i p o rto r iu m z a b r a łe m ze so b ą n a W arm ię , a b y d o p ro w a d z ić j e do d o sk o n ałe g o p o rz ą d k u . J e ś li p rz y p a d k o w a i n a g ła ś m ie rć p o c h w y ci m n ie z w o li B o żej, s ta r s z y m s y n o m p o z o sta w ia m tę tro s k ę , a b y ra c h u n k i d o k ła d n ie w e d łu g p o k w ito w a ń u p o rz ą d k o w a li i p rz e k a z a li J e g o K ró le w ­ sk iej M ości. P ie n ią d z e k ró le w s k ie z n a j d u ją się u p a n ó w a d m in is tra to ró w c ła g d a ń ­ skiego. W ty m b o w ie m ro k u o trz y m a łe m od n ic h k ilk a ty się cy . Z n a c z n ą s u m ę im p e ria łó w w sp o m n ia n i p a n o w ie a d m in is tr a to rz y z o b o w ią z a n i są w y p ła c ić , sk o ro k r ó l zleci. S k rz y n ię je d n ą z p e w n ą k w o tą k ró le w s k ą p o z o sta w iłe m w G d a ń s k u u w ie le b n e g o O jc a J a n a P e c z e ld a , k tó re m u p rz e k a z a łe m i in n e rz e cz y o p ie c z ę to ­ w a n e k o ścio ła w P rę g o w ie i S z c zo d ro w ie. Z c z y sty m s u m ie n ie m , ja k o te n , k tó r y w y b ie ra się w k ró tc e n a są d B oży, o św iad c z am , że z p ie n ię d z y k ró le w s k ic h n ie s p rz e n ie w ie rz y łe m n a w e t o b o la, w rę c z p rz e c iw n ie , d o ty c h c za s n ie o trz y m a łe m je sz c z e p e łn e g o w y n a g ro d z e n ia . Z d a ją c J e g o K ró le w s k ie j M o ści ra c h u n k i, n a le ży od te jż e K ró le w sk ie j M ości z a ż ą d a ć p o k w ito w a n ia d la p a n ó w a d m in is tra to ró w . P o K ró lu , P a n u m y m N a jła sk a w sz y m , k tó re g o ła s k ę u p ra s z a łe m k ilk o m a d e d y k a c ja ­ m i, s k ła d a m d z ię k i p ro te k to r o m , k tó rz y d o b rz e m i się p rz y s łu ż y li. N a jd o s to jn ie js z y m P a n o m B isk u p o m W ło c ła w s k ie m u i W a rm iń s k ie m u , j a k i N a jd o s to jn ie js z e m u P a n u S ta n is ła w o w i [Z b ąsk ie m u ], b is k u p o w i p rz e m y s k ie m u , k tó r y m i o so b iśc ie , j a k i o b u m o im sy n o m ła s k ę o k a za ł, co j a k s ą d z ę i sp o d z ie w a m się , n a d a l c a łe j m o je j ro d z in ie w y św ia d c z a ć b ę d zie. S p o d z ie w a m się te g o sam e g o i od p o z o sta ły c h , k tó ­ ry c h w y m ie n iłe m . P ro s ić ch cę ta k ż e N a jd o sto jn ie js z e g o P a n a W itw ic k ieg o , b is k u p a n o m in a ta łu c k ie g o , a b y t ą s a m ą ła sk ą , k tó r ą m n ie d a rz y ł, o b ją ł ró w n ie ż i m o ich n a stę p c ó w . P o z o s ta łe n a le ż n e d o w o d y z o b o w iąz a ń tr z e b a w y p e łn ić b ez z w ło k i. T a k ż e słu g o m n a le ż y w y n a g ro d z ić p ro p o r c jo n a ln ie do zasłu g , te m u p rz e d e w sz y s t­ k im , k tó ry d łu ż e j o d in n y c h słu ży ł. Z d ó b r, k tó re p o z o sta w ia m , n a le ż y w y p ła c ić r e k o m p e n s a tę c ó rk o m , s to so w n ie do ro z p o rz ą d z e n ia z a w a rte g o w a k ta c h s k a r s z e w ­ s k ic h , z te g o ro k u 1681. R ó w n ież P a n u L e rc h e n fe ld o w i, o s ta tn ie m u z zięciów , n a le ży d o c h o w ać o b ie tn ic y , g d y ż i on s w o jej ż o n ie z ap isz e to , co się z p r a w a n a le ży . To cc p o w in n a o trz y m a ć c ó rk a p ie rw o ro d n a , K a ta r z y n a , n a le ż y u lo k o w a ć w p e w n y m m ie js c u , a b y n ie p rz e p a d ło . P o z o s ta łe d o b ra ru c h o m e i n ie ru c h o m e (z w y ją tk ie m ty c h , k tó r e z o s ta ły w y szczeg ó ln io n e) n ie c h p r z e jd ą n a m o ich sy n ó w ; n ie w sz y scy s ą p e łn o le tn i, n a le ż y o n ic h w ła ś n ie szczeg ó ln ie z a d b a ć , a b y n ie d z ia ła im s ię k r z y w ­ da. W iele b o w ie m n a s ta rs z y c h w ie k ie m w y d a łe m . N a w o łu ję zaś i p o d b ło g o s ła ­ w ie ń s tw e m o jc o w sk im p o le c a m w sz y s tk im , a b y z a c h o w a li m ię d z y so b ą zg o d ę i d a ­ rz y li sieb ie w z a je m n ie b r a te r s k ą m iło śc ią ; n ie c h b a c z ą n ie ty lk o n a o so b iste , a le i n a ro d z in y d o b ro i n ie c h j a k n a jg o rliw ie j z a b ie g a ją o je j p o w a ż a n ie i h o n o r. J e ś li k tó ry ś z sy n ó w b ę d zie się p ro w a d z ić n ie p rz y s to jn ie , k łó tliw ie , n ie g o d z iw ie lu b ro z rz u tn ie , to k a r y b o s k ie j z p e w n o śc ią o c ze k iw a ć m oże. Z b ib lio te k i m o je j c h cę p rz e k a z a ć b ib lio te c e k a te d r y w a r m iń s k ie j d z ie ła św . A m b ro ż e g o i św . C h r y ­ z o sto m a, je ś li ic h ta m n ie m a . J e ś li są, to d ać in n e , n a k tó r e je s t ta m z a p o trz e b o ­ w a n ie. D z ieła św . C h ry z o sto m a n a le ż y p rz e k a z a ć K o le g iu m W ie le b n y c h O jców [Je zu itó w ] w S ta r y c h S z k o ta c h . D z ieła o tre ś c i m e d y c zn e j m o g ą b y ć s p rz e d a n e , p o d o b n ie j a k k się g i a u to r ó w g re c k ic h , k tó ry c h p o s ia d a m w ie le w y d a ń S te p h a n a , zaw sz e m ile o c en ian y c h . Co do p o z o sta ły c h k s ią ż e k , p o z o sta w ia m w o ln ą rę k ę s y ­ n o m . P r a g n ę je d n a k , a b y [d zieła] k a p ła n ó w te o lo g ó w p r a w o w ie rn y c h p o z o sta ły ,

8 4 A N D R Z E J S K R O B A C K I

a re s z tą , n ie k a to lik ó w , s p rz e d a n o , b o w ie m i R zy m p o le c a w te n sp o só b p o stąp ić. P o z o s ta w ia m n ie m a ło rę k o p is ó w m eg o p ió ra , z k tó ry c h n ie je d e n d o b rz e w y ­ g ła d z o n y o p u b lik o w a łe m n a c h w a łę O jc zy z n y i sw o ją, a ra c z e j B o żą, p o w ie rz a m je sy n o m , b y n ie z ag in ęły . Ś w ię to ś c i w p ie rw s z y c h lis ta c h , p ie ś n ia c h i w y b ra n y c h rę k o p is a c h , n ie c h c ia łb y m , a b y zg n iły w c ie m n o śc ia ch . N ie ch b ę d ą p rz y p is a n e P a ­ tro n o m . C zęść h is to rii p o ru c z o n a P a n u B e c k e n ste in o w i (za k tó r ą o b ie c ał d ać 40 im p e ria łó w ), n a le ż y d e d y k o w a ć N a jd o s to jn ie js z e m u P a n u R a d z ie jo w s k ie m u , b is k u ­ p o w i w a rm iń s k ie m u , k s ię c iu C e s a rs tw a . Ś w ię te P ie ś n i z P ła sz c z e m S a rm a c k im , k tó r y z n a c z n ie p o w ię k sz y łe m , N a jd o sto jn ie js z e m u P a n u , b is k u p o w i w ło c ła w s k ie m u . In n e p o d o b n ie , z a le ż n ie od u z n a n ia . P rz e d e w sz y s tk im n ie c h m o je d zieci s z a ­ n u ją N a jd o sto jn ie js z e g o P a n a W o je w o d ę p o m o rsk ie g o , h ra b ie g o D en h o ffa , i do jego r a d y i o p ie k i u c ie k a ją się w w a ż n ie js z y c h s p ra w a c h . J e g o p ro s z ę i b ła g a m , a b y s w o jej ła s k i im n ie od m ó w ił. N a stę p n ie p ro s z ę z n a k o m ite g o m ę ż a, P a n a J a n a N ix d o rffa , a b y p o to m k o m m o im z ec h c ia ł słu ży ć d o b rą r a d ą i do zg ody o ra z m iło ­ ści zaw sz e ic h s p ro w a d z a ł. T e s ta m e n tu te g o (w k tó ry m je d n a k z a s trz e g a m sobie p ra w o z m ia n y , d o d a n ia lu b s p ro sto w a n ia , je ś li B óg p o z w o li m i d łu ż e j pożyć), w y ­ k o n a n y o d p is p rz e k a z u ję trz e m N a jd o s to jn ie js z y m P a n o m K a n o n ik o m W a r m iń ­ sk im , a m ia n o w ic ie: N a jd o s to jn ie js z e m u P a n u K u sto sz o w i, N a jd o sto jn ie js z e m u P a n u B u ż e ń s k ie m u , N a jd o sto jn ie js z e m u P a n u W o lffo w i, k tó ry c h u s iln ie p ro sz ę i b ła g a m , a b y n ie o d m ó w ili m i te j p rz y ja c ie ls k ie j i p o b o ż n ej p o słu g i, a je ś li u w a ­ ż a ją , że co k o lw ie k n a rz e cz m o ic h d zieci z d ziała ć m o ż n a , n ie c h to w e d łu g sw o ich m o ż liw o ści ra c z ą w y św ia d c z y ć i s p ra w ić . B óg b ę d z ie W y n ag ro d zicie le m . S ąd zę, że o w y m trz e m e g z e k u to ro m w in ie n b y ć d a n y do p o m o cy s ta r s z y sy n , d z ie k a n tcz ew sk i, p rz e to d a ję do p o m o cy d ru g ie g o s y n a A d ria n a . M oim sp a d k o b ie rc o m p o ­ le c a m d w ó c h p rz y ja c ió ł: W ie lce S z a n o w n eg o P a n a A le k se g o L a m s h e ffta i n a j - u c ze ń sze g o P a n a J e rz e g o L o b e la , k tó rz y o b a j g o d n i s ą w sz e lk ie j życzliw o ści, ja k o że i m n ie i im [tj. s p a d k o b ie rc o m ] ś w ia d c z y li z aw sz e i w ie lk ą m iło ść i w d z ięc z ­ n ość. N ie w ą tp ię , że po m o je j ś m ie rc i o k a żą o n i m o im p o to m k o m m iłą i p o ży ­ te c z n ą u słu g ę. W T o ru n iu u P a n ó w P iw o w a ró w m a m c ią g le jeszcze p e w n ą s u m k ę p ie n ię d zy , k tó r ą im p rz e d k ilk o m a la ty p o w ie rz y łe m . W n ie j s ą ta k ż e ic h p ie n ią ­ dze, a z te g o co p o z o sta n ie , d o m a g a ć się z w ro tu . W s p ra w ie te j d o p o m o że s ta r y m ój p rz y ja c ie l P a n D a n ie l W a c h s la g e ru s. J e g o i w sz y s tk ic h m o ic h p rz y ja c ió ł, d u ­ c h o w n eg o i św iec k ie g o s ta n u , z n a n y c h ze sw eg o sta łe g o d la m n ie u c zu c ia , p o lecam B ogu N a jle p sz e m u i W szech m o g ącem u . N ie w ie rn y m i w sz y s tk im w ro g o m p r z e b a ­ czam z całeg o se r c a i życzę im le p sz e j m y śli. P a n ó w P r o te k t o ró w i K o leg ó w ż eg n a m , p ro sz ą c B o g a N a jle p sz e g o i W szech m o g ąceg o w s z e lk ie j d la n ic h p o m y ­ śln o ści, a za w ie lk ą ic h p rz y c h y ln o ść s k ła d a m d zięk i. P is a łe m w e F r o m b o rk u , w łożu, 10 lis to p a d a ro k u 1681.

Jo a c h im P a s to riu s , k a n o n ik w a rm iń s k i, u ro d z o n y w p o ło w ie w rz e ś n ia 1611 r. P ism o je s t te s ta m e n te m i o s ta tn ią w o lą N a jc z c ig o d n ie jsz e g o i N a jś w ie tn ie js z e g o P a n a P a s to r iu s a a b H irte n b e r g , k a n to r a i k a n o n ik a w a rm iń s k ie g o , co j a n iżej p o d p is a n y , w e z w a n y w ty m celu i p ro sz o n y ś w ia d e k W a w rz y n ie c L e m k e , w ik a ­ r iu s z sie d z ib y a p o sto lsk ie j, r e j e n t i s e k r e ta r z czcig o d n ej K a p itu ły W a rm iń s k ie j w ła sn o rę c z n ie s tw ie rd z a m , d n ia 28 lis to p a d a 1681 r.

P o tw ie rd z a m to i w ła sn o r ę c z ń ie p o d p is u ję , J a n A le k siu s L a m s h e fft, w ik a riu s z K o śc io ła w a rm iń s k ie g o .