Marian Borzyszkowski, Janusz
Jasiński
"Zeitschrift für die Geschichte und
Altertumskunde Ermlands", Bd.
31/32, 1967/68, h. 92/93 ; Bd. 33, 1969,
h. 94 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 319-324
T o e p p e n u w a ż a ją c k r o n ik ę C h r is tia n a za w y m y s ł G r u n a u a s t w ie r d z ił, iż w ie l e la l u p ły n ie , z a n im k t o k o lw ie k o d w a ż y s ię u p o m n ie ć o n ią . D z iś w is t n ie n ie j a k ie j ś k r o n ik i w ie r z y t a k ż e A r n o ld , c h o ć o d r z u c a , a b y b y ła to k r o n ik a C h r is tia n a , za ś J o la n t a D w o r z a c z k o w a 14 p o d z ie la p o g lą d T o e p p e n a . O s ta tn io A n d r z e j W o j t k ó w s к i 15 p r z y p u sz c z a , iż s ta r a k s ię g a — to a k ta p r o c e su w a r s z a w s k ie g o 1339 r. i k o r z y s t a tu ta j z L u c a s a D a w i d a 14, k tó r y p o w o łu j e s ię n a w ia d o m o ś c i z a c z e r p n ię te ze s t a r e j k s ię g i.
T r u d n o je d n a k p r z y ją ć , a b y K r o m e r , k t ó r y z n a ł a r í h i w u m k o r o n n e i j e in w e n - t a r y z o w a ł 1', n ie o d r ó ż n ił s ta r e j k s ię g i s p is a n e j w j ę z y k u n ie m ie c k im od a k t p r o c e s o w y c h . A n d r z e j W o jt k o w s k i z w r ó c ił p rzy o k a z j i u w a g ę , iż s ta r a k s ię g a z a w ie r a n ie t y lk o in f o r m a c je o s p r o w a d z e n iu K r z y ż a k ó w z g o d n ie z p r z y j ę t y m d z is ia j p o g lą d e m w n a u c e p o ls k ie j , a le t a k ż e w ia d o m o ś c i p ó ź n ie j s z e , p o c h o d z ą c e z 1339 r. C zy żb y b y ła to ja k a ś n ie z n a n a k r o n ik a c z te r n a s t o w ie c z n a , z a w ie r a j ą c a w s o b ie z a p is k i C h r is tia n a (?) i a k ta p r o c e su w a r s z a w s k ie g o 1339 r. (?), z k tó r e j la k s k w a p li w ie k o r z y s t a ł G r u n a u . N a le ż a ło b y s z c z e g ó ło w o p r z e a n a liz o w a ć 6 to m ó w L u c a s a D a w id a , c z y n ie p o w o łu j e s ię on j e s z c z e n a in n e w ia d o m o ś c i z a c z e r p n ię t e z e „ sta rej k s ię g i” . C zy są w o g ó le s z a n s e n a w y ś w ie t le n ie tej s p r a w y ? D o t y c h c z a s o w e p o sz u k iw a n ia w S z w e c j i n ie d a ły ż a d n y c h w y n ik ó w , c h o ć m o ż n a b y sn u ć p r z y p u s z c z e n ia , iż k r o n ik a z a w ie r u s z y ła s ię w c z a s ie w o j e n s z w e d z k ic h i z n a la z ła s ię w S k a n d y n a w ii. D o 1945 r. is t n ia ła s p u ś c iz n a r ę k o p is e m n a p o D a w id z ie . Z n a ł ją H a n s S c h m a u c h 1:ł i o p u b lik o w a ł je j in w e n t a r z , n ie s t e t y n ie p r z e b a d a ł g r u n t o w n ie j . E w e n t u a ln e o d n a le z ie n ie ty c h m a t e r ia łó w m o ż e d a ć s z a n s ę r o z w ik ła n ia z a g a d k i is t n ie n ia tz w . k r o n ik i C h r is tia n a .
R o z d z ia ł V II p o ś w ię c ił a u to r p o ls k im w p ły w o m n a g d a ń s k ą t r a d y c j ę h is t o r io - g r a f ic z n ą , w y k a z u j ą c , iż p ie r w s z o r z ę d n ą r o lę o d g r y w a ła tu ta j k r o n ik a M a c ie ja z M ie c h o w a . W r e s z c ie r o z d z ia ł o s t a t n i u s y t u o w u je k r o n ik ę z C e lle w r a m a c h p r u s - s k ie j h is t o r io g r a f ii X V I w ie k u . K s ią ż k a U d o A r n o ld a p o o s t a t n ic h p u b lik a c j a c h J o la n t y D w o r z a c z k o w e j s t a n o w i n o w y d o n io s ły k r o k w p o s z e r z e n iu n a sz e j w ie d z y o d z ie j o p is a r s t w ie p r u sk im , a z w ła s z c z a g d a ń s k im w X V I s t u le c iu . O b e c n ie n a s w e g o b a d a c z a c z e k a p o c h o d z ą c y z W a r s z a w y k r o n ik a r z g d a ń s k i S t a n is ła w B o m b a c h . J a n u s z M a łlc k Z e it s c h r if t fü r d ie G e s c h ic h t e u n d A lt e r t u m s k u n d e E r m la n d s , M ü n s t e r - O s n a b r ü c k , B d . 31/32, 1967/68, H . 92/93, ss. 476; B d. 33, 1969, H . 94, ss. 432. O b y d w a t o m y c z a s o p is m a p o ś w ię c o n o w c a ło ś c i d z ie jo m W a r m ii i je j s ą s ie d z t w a , p o c z ą w s z y od p ó ź n e g o ś r e d n io w ie c z a a ż p o r o k 1945. Z a w ie r a j ą r o z p r a w y , p r z y c z y n k i, r e c e n z je ; p u b lik u j ą d o k u m e n ty o ra z z e s t a w ie n ia b ib lio g r a f ic z n e . Z d z ie j ó w ś r e d n io w ie c z a c z a s o p is m o d o sta r c z a m a t e r ia łó w n a t e m a t D o m in ik a z P r u s ( 1-364— 1460). P o c h o d z ił o n z w io s k i p o ło ż o n e j n a d m o r z e m , m ię d z y E lb lą g ie m a G d a ń s k ie m . W 1409 r. w s t ą p ił do k la s z to r u k a r t u z ó w w T r e w ir z e . P o z o s t a w i! p o s o b ie s z e r e g d z ie ł p is a n y c h p o ła c in ie : C o r o n a g e m m a r ia B M V , L i b e r e x p e 14 J . D w o r z a c z k o w a , K r o n i k a p r u s k a S z y m o n a G ru n a u a ja k o ź r ó d ło h i s to r y c z n e , S t u d ia Ż r ó d ło z n a w c z e , t. 2, P o z n a ń 1958, s. 124. 13 A . W o j t k o w s k i , T e z y i a r g u m e n ty p o ls k ie w s p o r a c h t e r y t o r i a l n y c h z K r z y ż a k a m i , O ls z ty n 1968, s. 204. 16 L . D a w i d , op. c it., B d . 8, s. 123. 17 H. C h ł o p o c k a , P r o c e s y P o ls k i z Z a k o n e m K r z y ż a c k im . tS u d iu m ź r ó d ł o - z n a w c z e , P o z n a ń 1967, s. 119. 18 H . S c h m a u c h , op. cit., ss. 291— 293.
3 2 0 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
r ie n tia e , D e v e r e c u n d i a , k tó r y c h fr a g m e n t y w y d a ł K a r l J o s e p h K l i n к h a m m e r
(B d . 31/32, s s. 52— 58; B d . 33, ss. 27— 34). O b o k p r o b le m a t y k i t e o lo g ic z n e j p is m a te z a w ie r a j ą w z m ia n k i a u t o b io g r a f ic z n e , z w ła s z c z a z o k r e s u m ło d o ś c i, k t ó r e z o s t a ły o p r a c o w a n e p r z e z A n n e lie s e T r i l l e r (B d . 31^32, ss. 41— 51) o ra z K a r la J o s e p h a K lin k h a m m e r a (B d . 33, s s . 9— 21). N a k a n w ie b io g r a f ii D o m in ik a A n n e lie s e T r ille r p r z y ta c z a w tłu m a c z e n iu n a j ę z y k n ie m ie c k i o b s z e r n e f r a g m e n t y je g o w s p o m n ie ń z m ło d o ś c i i z ie m i o j c z y s t e j . K a r l J o s e p h K lin k h a m m e r u jm u je a u t o b io g r a f ic z n e w ą t k i D o m in ik a w tr z e c h *rozdziałach , in f o r m u j ą c c z y te ln ik a o j e g o ś r o d o w isk u r o d z in n y m i p o c z ą tk a c h n a u k i, p o b y c ie w T o r u n iu , G n ie ź n ie , Z g o r z e lc u , B y t c m iu , a w r e s z c ie o w r a ż e n ia c h z K r a k o w a , g d z ie r o z p o c z ą ł s tu d ia u n iw e r s y t e c k ie . W z a łą c z n ik u a u to r o m a w ia t r e ś ć i b u d o w ę d z ie ła D o m in ik a (B d . 33. ss. 22— 27), p r z y t a c z a ją c ic h f r a g m e n t y (ss. 27— 34). N a k o ń c u p o d a j e s k o r o w id z e c y t a t ó w , r ę k o p is ó w , m ie j s c o w o ś c i, o s ó b , t r e ś c i o ra z s t r e s z c z e n ia (ss. 34— 38). W y d a n e i o p r a c o w a n e w s p o m n ie n ia z la t m ło d o ś c i D o m in ik a z P r u s r z u c a ją d u ż o ś w ia t ła n a ż y c ie c o d z ie n n e s c h y łk o w e g o ś r e d n io w ie c z a . P o z w a la j ą p o z n a ć w i e l e s z c z e g ó łó w n a d m o r s k ie g o ś r o d o w is k a w ie j s k ie g o , s t o s u n k i s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e , p o j ę c ia r e lig i j n e i m o r a ln e . T e m a t y a r t y k u łó w A n n e lie s e T r ille r i K a r la J o s e p h a K lin k h a m m e r a s ą w o b y d w u to m a c h id e n t y c z n e , a o m a w ia n a w n ic h p r o b le m a t y k a i w n io s k i w z a s a d z ie p o k r y w a j ą s ię . P o z a g r z e c z n o ś c io w y m i f o r m u ła m i a u to r ó w , r e d a k c ja n ie w y j a ś n ił a , d la c z e g o te n s a m t e m a t o p u b lik o w a n o d w u k r o tn ie . N ie j a s n o ś ć b u d zi z w ła s z c z a u m ie s z c z e n ie p o d a r t y k u łe m K a r la J o s e p h a K lin k h a m m e r a s łó w : „ C zęść I I ” . C z y t e ln ik m a s ię p r a w d o p o d o b n ie d o m y ś le ć , że p ie r w s z ą c z ę ś ć n a p is a ła A n n e lie s e T r ille r . J a k im i je d n a k w ó w c z a s z a s a d a m i e d y t o r s k im i k ie r o w a ła s ię r e d a k c ja , p r e z e n tu j ą c c z y te ln ik o w i w d y s k u s y j n y c h d w ó c h c z ę ś c ia c h id e n t y c z n ą p r o b le m a t y k ę ? E r n s t M a n fr e d W e r m t e r p is z e o b e g in k a c h w ś r e d n io w ie c z n y c h P r u s a c h (B d . 33, ss. 41— 52). S t a n o w iły o n e lu ź n e s t o w a r z y s z e n ie k o b ie t, k tó r e p r o w a d z iły , n a w z ó r z g r o m a d z e ń z a k o n n y c h , w s p ó ln e ż y c ie r e lig ij n e , p r a k t y k u j ą c id e a ły u b ó s t w a , c z y s t o ś c i i m o d lit w y . P o w s t a ły z k o ń c e m X I I w ie k u n a t e r e n ie N id e r la n d ó w ’. W o k r e s ie od X I V do X V I w ie k u is t n ia ły r ó w n ie ż n a t e r e n ie P r u s . A u to r , g łó w n ie w o p a r c iu o d o t y c h c z a s o w ą lit e r a t u r ę i n ie k tó r e m a t e r ia ły a r c h iw a ln e , p o d a je w y k a z w s p ó ln o t b e g iń s k ic h , o s ia d ły c h n a W a r m ii i P o m o r z u . D o p o s z c z e g ó ln y c h k o n w e n t ó w z a łą c z a z a c h o w a n e o n ic h in fo r m a c je . W z a łą c z n ik u p r z y ta c z a J n q u is ito r iu m Ь едіпат ит , d e k r e t r a d y m ie j s k ie j G r u d z ią d z a o ra z p r o to k ó ł w iz y t a c j i k o n w e n tu w R e s z lu . P o d j ę t a p r ze z a u to r a p r a c a j e s t c e n n a , p o n ie w a ż z b ie r a r o z p r o sz o n e w d o t y c h c z a s o w e j lit e r a t u r z e w ia d o m o ś c i n a ic h te m a t . W p r z y s z ło ś c i E . M . W e r m te r z a m ie r z a z a j ą ć s ię z a g a d n ie n ie m z w ią z k ó w b e g in e k z k a t a r z y n k a m i. P e w n e o b a w y m o ż e b u d z ić d o s z u k iw a n ie s ię p r z e z a u to r a p o n a d c z a s o w e g o z n a c z e n ia b e g in e k w ty m , iż „ ż y ją o n e w ła ś n i e w Z g r o m a d z e n iu ś w . ... K a t a r z y n y ”, k tó r e g o z a ło ż y c ie lk ą b y ła R e g in a P r o t m a n n (1551— 1613), p o c h o d z ą c a z B r a n ie w a . N ie w ą t p liw ie k a t a r z y n k i p o w s t a ły n a g r u n c ie b e g in e k , co n ie o z n a c z a , b y m o ż n a j e b y ło u t o ż s a m ia ć z n im i, lu b w y c ią g a ć n ie u z a s a d n io n e w n io s k i. S k o r o a u to r z a j ą ł s ię b e g in - k a m i n a W a r m ii i P o m o r z u , w in ie n m .in . w y j a ś n ić f a k t ic h r o z p r z e s t r z e n ie n ia s ię p o E u r o p ie . P r a w d o p o d o b n ie o k a ż e s ię w ó w c z a s , iż p r z y c z y n a t k w i ła n ie t y le w p o tr z e b ie u p r a w ia n e g o p r z e z n ie t y p u ż y c ia w e w n ę t r z n e g o , il e w id e o lo g ic z n e j u le g ło ś c i b e g in e k w o b e c p a n t e is t y c z n e g o m is t y c y z m u , w y w o d z ą c e g o s ię od J a n a S z k o ta E r iu g e n y i A lm a r y k a z B è n e . B e g in k i, u p o m in a n e p r z e z w ła d z e k o ś c ie ln e , s z u k a ły s c h r o n ie n ia w e w s c h o d n ie j i p ó łn o c n e j E u r o p ie . C ie k a w ą r z e c z ą b y ło b y w y ja ś n ić , c z y w k o n w e n t a c h w a r m iń s k ic h i p o m o r s k ic h k o n t y n u o w a ły o n e d a w n e
tr a d y c j e ; cz y ic h , o b ca d u c h o w i K o ś c io ła , id e o lo g ia n ie s t a ła s ię je d n ą z p r z y c z y n p o w s t a n ia n o w e g o z g r o m a d z e n ia .
In g e B r ig it t e M ü l l e r - B l e s s i n g p is z e o J a n ie D a n ly s z k u (B d. 31/32, s s. 59— 233j. P o d t y t u ł b liż e j c h a r a k t e r y z u j e a s p e k t je j p r a c y : „ D y p lo m a ta i b is k u p m ię d z y h u m a n iz m e m a r e fo r m a c j ą ”. A u t o r k a o m a w ia n a w s t ę p i e s ta n b a d a ń , ź r ó d ła p r a c y , d o m r o d z in n y i w y k s z t a ł c e n ie J a n a D a n t y s z k a . K o le j n e r o z d z ia ły p o ś w ię c iła o m ó w ie n iu je g o r o li ja k o p o lit y k a i d y p lo m a t y , u s to s u n k o w a n iu s ię d o ż y w o t n y c h p r ą d ó w e p o k i, d z ia ła ln o ś c i n a s t a n o w is k u b is k u p a c h e łm iń s k ie g o , a p ó ź n ie j w a r m iń s k ie g o . W p r a w d z ie k r y t y c z n e o m ó w ie n ie te j p r a c y p o d a ł J a n u s z M a ł ł e k w „ K o m u n ik a ta c h M a z u r s k o -W a r m iń s k ic h ” n r 2/1969, n ie m n ie j o b e c n ie c h c e m y z w r ó c ić u w a g ę n a k ilk a s p r a w , n ie p o r u s z o n y c h p r z e z J . M a lik a .
Ż y c ie i d z ia ła ln o ś ć D a n t y s z k a b y ły t a k b o g a te i r ó ż n o r o d n e , z w ią z a n e z n a j w a ż n ie j s z y m i w y d a r z e n ia m i i o s o b a m i e p o k i, iż w t ło c z e n ie n in ie j s z e j p r a c y , c h o c ia ż lic z ą c e j 189 str o n d r u k u , w r a m y c z a so p is m a , n ie p o z w o liło n a w s z e c h s t r o n n e o m ó w ie n ie w ie l u in t e r e s u j ą c y c h z a g a d n ie ń z je g o ż y c ia . P o s t a ć D a n t y s z k a p r z e to c ią g le c z e k a n a w y c z e r p u j ą c ą b io g r a f ię . N a p r z y k ła d a u to r k a d o s y ć p o b ie ż n ie o m ó w iła d z ia ła ln o ś ć d y p lo m a t y c z n ą D a n t y s z k a n a d w o r z e c e s a r s k im w o b r o n ie p r a w p o ls k ic h d o P r u s , o g r a n ic z a ją c p r o b le m d o s p o r ó w p o ls k o -k r z y ż a c k ic h z la t 1466— 1525. T y m c z a s e m w ia d o m o , iż p o s e ł k r ó la p o ls k ie g o w y t a c z a ł p r z e d K a r o le m V ta k ż e a r g u m e n ty d a w n ie j s z e , m .in . to , ż e P r u s y z a w s z e n a le ż a ły d o P o ls k i o ra z , ż e s p r o w a d z e n i K r z y ż a c y d o p u ś c ili s ię w ia r o ło m s t w a , p o d n o s z ą c b ro ń p r z e c iw k o k s ią ż ę t o m p o ls k im . N a t o m ia s t w o b e c k r ó la F e r d y n a n d a I, n a m ie s t n ik a c e s a r z a w R z e s z y u d o w a d n ia ł D a n t y s z e k , ż e w ie l e m ia s t h a n z e a t y c k ic h n ie b y ło m ia s t a m i n ie m ie c k im i, le c z s ło w ia ń s k im i, że n a w e t m ie s z k a ń c y o k o lic L u b e k i p o s łu g u ją s ię j ę z y k ie m s ło w ia ń s k im , ż e P r u s y n ig d y n ie n a le ż a ły do R z e s z y .
I. B . M ü ll e r - B le s s in g p o p ie r a p r z e k o n y w a j ą c o a u to r ó w , b r o n ią c y c h D a n ty s z k a p r z e d z a r z u ta m i j e g o s y m p a t ii d o p r o te s ta n ty z m u . D a n t y s z e k b o w ie m u tr z y m y w a ł d o b r e s t o s u n k i z w ie lo m a s ły n n y m i lu d ź m i R e f o r m a c j i i O d r o d z e n ia , m .in . E r a z m e m z R a tte r d a m u , M e la n c h to n e m , k s ię c ie m A lb r e c h te m , J o h a n n e s e m P o lia n d r e m , o d w ie d z ił n a w e t s a m e g o L u tr a w W itte m b e r d z e . P o d k r e ś la j e d n a k a u to r k a , ż e k o n t a k t y te u t r z y m y w a ł D a n t y s z e k n a p ła s z c z y ź n ie in t e le k t u a ln e j i a r t y s t y c z n e j , n a to m ia s t ta m , g d z ie w c h o d z iły w g r ę s p r a w y w y z n a n io w e , o str o o d c in a ł s ię o d p r o t e s t a n t y z m u , a z w ła s z c z a s u r o w o c h r o n ił W a r m ię p r z e d je g o in f ilt r a c j ą .
A u to r k a s t a w ia r ó w n ie ż p r o b le m n ie n o w y , m ia n o w ic ie : k im b y ł D a n t y s z e k — N ie m c e m , c z y P o la k ie m ? N ie d a w n o w y p o w ia d a ł s ię w tej s p r a w ie k s. M ik o ła j K a m i ń s k i , tw ie r d z ą c iż c h o c ia ż D a n t y s z e k w ie r n ie s łu ż y ł p o ls k ie m u k r ó lo w i, to j e d n a k z b y t m o c n o p o p ie r a ł N ie m c ó w p r u s k ic h p r z e c iw k o P o la k o m . K s . K a m iń s k i m ó w i n a w e t o „ p ły n n o ś c i p o c z u c ia n a r o d o w e g o D a n t y s z k a ”. B liż s z ą p r a w d y w y d a j e s ię w te j s p r a w ie b y ć I. B . M ü lle r - B le s s in g , k tó r a z g o d n ie z r z e c z y w is t o ś c ią a k c e n t u j e e t n i c z n i e n ie m ie c k ie p o c h o d z e n ie D a n t y s z k a , a j e d n o c z e ś n ie p r z y p o m in a , iż j a k o g d a ń s z c z a n in b y ł o n P r u s a k ie m , a co za ty m id z ie , p o d d a n y m K o ro n y . J e ś li z a ś z j e d n e j s t r o n y , ja k o p r z e w o d n ic z ą c y s t a n ó w p r u sk ic h , b r o n ił ic h in t e r e s ó w p r z e d d ą ż e n ia m i k r ó la , to z d r u g ie j s t r o n y b y ł n ie j e d n o k r o t n ie z w o le n n ik ie m z w ię k s z e n ia w p ł y w ó w t e g o ż k r ó la w P r u s a c h K r ó le w s k ic h , n a p r z y k ła d n a o b sa d ę k a n o n ik a t ó w w k a p it u le w a r m iń s k ie j . I c a ła r o z p r a w a I. B . M ü lle r - B le s s in g d o w o d z i, iż D a n t y s z e k lo j a ln ie i s u m ie n n ie p r a c o w a ł w s łu ż b ie d y p lo m a c j i p o ls k ie g o p a ń s tw a , a p o n a d to iż b y ł o s o b iś c ie z w ią z a n y z k r ó le m p o ls k im . S p r a w y t e m ia ły w X V I w ie k u d e c y d u j ą c e z n a c z e n ie d la s c h a r a k t e r y z o w a n ia p o j ę c ia , k tó r e d z is ia j n ie z b y t p r e c y z y j n ie o k r e ś la m y m ia n e m p o c z u c ia n a r o d o w e g o . P r z y p u s z c z a t e ż a u to r k a , iż g d y b y z a p y ta n o D a n t y s z k a , k im j e s t — P o la k ie m c z y N ie m c e m , z a p e w n e
322 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
n ie u m ia łb y n a to p y t a n ie o d p o w ie d z ie ć . D la n ie g o b o w ie m , w ie l k i e g o h u m a n is t y , d e c y d u ją c ą r o lę o d g r y w a ły k o n t a k t y z e ś w ia t e m k u ltu r y , z je j n a j w ię k s z y m i p r z e d s t a w ic ie la m i, a d r u g o r z ę d n ą s p r a w ę s t a n o w iło to , c z y w y w o d z ą s ię o n i z N ie m ie c , P o ls k i, H is z p a n ii lu b I t a lii, c z y są o n i k a t o lik a m i c z y e w a n g e lik a m i, c z y w r e s z c ie s ą p o c h o d z e n ia p le b e j s k ie g o lu b s z la c h e c k ie g o . D a n t y s z e k p r z e m ie r z a j ą c w z d łu ż i w s z e r z E u r o p ę c e n ił p r z e d e w s z y s t k im w y k s z t a ł c e n ie , in t e le k t . J a k b y w y r a z e m j e g o z a p a tr y w a ń n a s p r a w y k u ltu r y , a p o ś r e d n io n a z a g a d n ie n ia e t n ic z n e , b y ł f a k t p o s łu g iw a n ia s ię i d o s k o n a le n ia w j ę z y k u ła c iń s k im , k tó r y m ia ł z n a c z e n ie o g ó ln o ś w ia t o w e i b y ł d la n ie g o w y ż s z y p o n a d j ę z y k i lo k a ln e , k r a jo w e . I k o n s e k w e n t n ie z ty m s t a n o w is k ie m , g d y w 1545 r. p o w s t a ł s p ó r n a s e jm ik u s t a n ó w p r u s k ic h , w ja k im j ę z y k u n a le ż y s k ła d a ć p r z y s ię g ę — p o n ie m ie c k u , c z y p o p o ls k u — D a n t y s z e k z a d e c y d o w a ł, iż p o ła c in ie . J a k o p r z y c z y n e k do d z ie j ó w u str o ju t e r y t o r ió w k a p it u ln y c h w b is k u p s t w ie w a r m iń s k im p o t r a k t o w a ł W e r n e r T h i m m o r d y n a c je g r o d ó w k a p it u ln y c h O lsz ty n a i P ie n ię ż n a z 1563 r. (B d . 33, ss. 53— ISO). O r d y n a c je te , s p o r z ą d z o n e p r z e z p is a r z a k a p it u ły , K le m e n s a K a lh o r n a — ja k p r z y p u s z c z a a u to r — z a c h o w a ły s ię w r ę k o p is ie w U p p s a li. D r u k ty c h o r d y n a c ji p o p r z e d z o n o o b s z e r n y m w s t ę p e m n a ś w ie t la j ą c y m s t o s u n k i p r a w n o - a d m in is t r a c y j n e W a r m ii, p r z e d e w s z y s t k im z a ś s t o s u n e k k a p it u ły do b is k u p a o r a z p r a k t y c z n e w y p e łn ia n ie p r z e z k a p it u łę w ła d z t w a n a s w y c h t e r y to r ia c h . C e n n e j e s t tu o m ó w ie n ie d o t y c z ą c e o r g a n iz a c j i s iły zb r o jn e j n a W a r m ii z p o d k r e ś le n ie m , w k tó r y c h la t a c h i p r z y ja k ic h o k a z j a c h d o sz ło do je j m o b iliz a c ji. A u to r p o r u s z y ł r ó w n ie ż in n e in t e r e s u j ą c e k w e s t i e , ja k s p r a w o w a n ie s ą d o w n ic t w a p r z e z k a p it u łę , s z la c h t ę , a t a k ż e s o łt y s ó w , s p r a w ę b ic ia m o n e t o r a z u p r a w n ie n ia b u r g r a b ió w w m ia s ta c h k a p it u ln y c h i ic h s t o s u n k u do a d m in is t r a t o r ó w k a p itu ln y c h . D la le p s z e g o z r o z u m ie n ia o r d y n a c ji g r o d ó w k a p it u ln y c h z 1563 r. W e r n e r T h im m s t r e ś c ił n a j w a ż n ie j s z e p o s t a n o w ie n ia s t a t u t ó w k a p it u ły z c z a s ó w b is k u p a M a u r y c e g o F c r b e r a z 1532 r. T e k s t o r d y n a c ji g r o d ó w k a p it u ln y c h z a o p a tr z o n y z o s t a ł o b sz e r n y m i' p r z y p is a m i. T e n s a m a u to r c m a w ia r ó w n ie ż r e n e s a n s o w y m o n s t r a n c j ę z S ę t a la (B d . 33, s s. 313— 315) o r a z in f o r m u j e o fr o m b o r s k im n o ta r iu s z u k a p it u ln y m K le m e n s ie K a lh o r n ie (z m a r ły m w 1640 r.) (ss. 316— 319). E r n s t M a n fr e d W e r m t e r p o d a je w y k a z ź r ó d ło w y k a n o n ik ó w w a r m iń s k ie j k a p it u ły k a t e d r a ln e j z 1604 r. w r a z z z a z n a c z e n ie m ic h p o c h o d z e n ia te r y t o r ia ln e g o (B d . 33, ss. 320— 324).
K ilk a p u b lik a c j i p o ś w ię c o n o d z ie j e m p o ło w y X I X w ie k u . B e r n h a r d M a r ia R o s e n b e r g p is z e n a te m a t ż y c ia p o lit y c z n e g o n a W a r m ii w o k r e s ie r e w o lu c ji 1848 r. (B d . 31/32, ss. 239— 319). P r z y p o m n ia w s z y n a w ystępie, iż p a ń s t w o p r u s k ie n ie p r z e s t r z e g a ło p r z y r z e c z e ń d a n y c h W a r m ii w m o m e n c ie je j za b o ru w 1772 r., a u to r o m a w ia k o le j n o s p r a w ę u d z ia łu W a r m ii w o b r a d a c h p r u s k ie g o Z g r o m a d z e n ia N a r o d o w e g o w B e r lin ie o r a z P a r la m e n t u R z e s z y w e F r a n k f u r c ie , ż y c ie p o lit y c z n e na W a r m ii, u j a w n ia j ą c e s ię w r ó ż n y c h k lu b a c h i o r g a n iz a c ja c h , ta k k o ś c ie ln y c h ja k i ś w ie c k ic h , n a s t ę p n ie r o z w ó j c z a s o p iś m ie n n ic t w a w a r m iń s k ie g o o r a z s p r a w ę w r z e n ia r e w o lu c y jn e g o , w r e s z c ie s p r a w ę p o ls k ą . W y d a je s ię , iż a u to r w k ilk u w y p a d k a c h n ie u s t r z e g ł s ię p r z e d z b y t p o c h o p n y m i o s ą d a m i, m . in . w k w e s t i i p o ls k ie j , g d y s t w ie r d z a , iż p o ls k a m y ś l p o lit y c z n a w 1848 r. n ie d o s tr z e g a ła s p r a w y W a r m ii. O tó ż tr z e b a tu p r z y p o m n ie ć , iż r z e c z y w iś c ie W ie lk ie K s ię s t w o P o z n a ń s k ie , n a s k u t e k u z y s k a n ia n a k o n g r e s ie w ie d e ń s k im le p s z y c h p r a w n a r o d o w y c h n iż in n e p r o w in c j e p o ls k ie p o d z a o o r a m i, b r o n iło s w y c h p r a w w o p a r c iu o p o s t a n o w ie n ia z 1815 г., co a u t o m a t y c z n ie p o z o s ta w ia ło p o za z a s ię g ie m ic h z a in t e r e s o w a ń p o z o s ta łe z ie m ie p o ls k ie z a b o r u p r u sk ie g o . N ie m n ie j K a r o l L ib e lt w y s t ą p ił w ty m c z a s ie w o b r o n ie lu d n o ś c i p o ls k ie j
w P r u s a c h W s c h o d n ic h , d o m a g a ł s ię te g o K r o to s k i w K o le P o ls k im , p a m ię t a ła r ó w n ie ż o lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h L ig a P o ls k a . S p r a w a ta w y m a g a p r z e to je s z c z e d o g łę b n y c h b a d a ń . P r a c a R o s e n b e r g a u z u p e łn io n a j e s t n o ta m i b io g r a f ic z n y m i p o s łó w w y b r a n y c h z W a r m ii do s e j m u p r u s k ie g o w B e r lin ie i P a r la m e n tu R z e s z y w e F r a n k f u r c ie . S z e r z e j s c h a r a k t e r y z o w a n o s y lw e t k ę b is k u p a G e r itz a ja k o p o sła d o P a r la m e n t u w e F r a n k f u r c ie . T e n ż e a u to r w u z u p e łn ia j ą c y m p r z y c z y n k u p o w r a c a d o s p r a w y m n ie j z n a n y c h k a t o lic k ic h c z a s o p is m p o lit y c z n y c h d ie c e z j i w a r m iń s k ie j z la t 1843— 1847 (B d . 33, ss. 325— 332), p r z e d s t a w ia t a k ż e W a r m ię w ś w i e t le li s t ó w M a c ie ja A u lic k e s a do I g n a c e g o D ö lin g e r a z la t 1856'— 1863 (B d . 33, ss. 333'— 340).
U lr ic h B e h l a u o m a w ia p e r t r a k t a c j e b is k u p a J. B . G e r itz a z r e d e m p t o r y s t a m i w s p r a w ie o b ję c ia p r z e z n ic h k la s z t o r ó w w S to c z k u i Ś w ię t e j L ip c e (B d . 31/32, ss. 321— 365). N a u w a g ę z a s łu g u j e ż ą d a n ie w s p o m n ia n e g o ju ż b is k u p a G e r itz a , a b y p r z y n a j m n ie j d w ó c h r e d e m p t o r y s t ó w , m a j ą c y c h o s ią ś ć w Ś w ię t e j L ip c e , z n a ło d o b r ze j ę z y k p o ls k i, g d y ż k la s z t o r z n a jd u je s ię w o k o lic y m a z u r s k ie j , a p r z e d e w s z y s t k im d la te g o , iż z P o ls k i p r z y b y w a j ą tu lic z n e p ie lg r z y m k i. W te n s p o s ó b je s z c z e r a z p o ś w ia d c z o n o r o lę Ś w i ę t e j L ip k i w u tr z y m y w a n iu p o ls k o ś c i M a z u r i W a rm ii.
Z n o w s z y c h d z ie j ó w W a lte r S c h i m m e l p f e n n i g o m a w ia p u b lic y s t y k ę p o li t y c z n ą O tto n a M ille r a (1876— 1958) (B d. 33, ss. 161— 173). P o c h o d z ił on z P ie n ię ż n a . W 1903 r. p r z y j ą ł w e F r o m b o r k u ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie . S t u d io w a ł w R z y m ie i F r y b u r g u B a d e ń s k im a r c h e o lo g ię , h is t o r ię p o w s z e c h n ą , lit e r a t u r ę o r a z h is t o r ię f ilo z o f ii. O b o k p r a c y d u s z p a s t e r s k ie j z a j m o w a ł s ię t w ó r c z o ś c ią n a u k o w ą , p u b lic y s t y c z n ą i p o e t y c k ą . W a r t y k u le a u to r o m a w ia p r o b le m a t y k ę p u b lic y s t y k i p o lit y c z n e j O tto n a M ille r a z la t 1918— 1919, s t a r a j ą c s ię w o p a r c iu o n ią s c h a r a k t e r y z o w a ć j e g o p o g lą d y s p o łe c z n o - p o lit y c z n e , k t ó r e u jm u je w k a t e g o r ia c h n a r o d o w o - o b y w a t e ls k ic h , k a t o - li c k o - a n t y p r u s k ic h i a n t y r e w o lu c y j n y c h . D o a r ty k u łu d o łą c z o n o f r a g m e n t y p is m O tto n a M ille r a (ss. 173— 199) o ra z — o p r a c o w a n ą p r z e z E r n e s ta M a n fr e d a W e r n i t e r a — b ib lio g r a f ię , z e s t a w ie n ie p u b lik a c ji, a ta k ż e w y k a z źr ó d e ł (ss. 202'— 218).
G e r h a r d F i t t k a u z a j m u j e s ię A k c ją K a t o lic k ą w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j w la t a c h 1929— 1939 (B d . 33, s s. 219— 251). Z p o le c e n ia ó w c z e s n e g o b is k u p a w a r m iń s k ie g o M a k s y m ilia n a K a lle r a w 1939 r. a u to r o p r a c o w a ł s p r a w o z d a n ie d la S t o lic y A p o s t o ls k ie j o d z ia ła ln o ś c i A k c j i n a te r e n ie d ie c e z j i, k tó r e o b e c n ie do d r u k u p r z y g o t o w a ł E r n s t M a n fr e d W e r m t e r . A u to r o m a w ia p o c z ą t k i A k c j i K a t o lic k ie j , je j r o z w ó j, f o r m y p r a c y o ra z p r z e s z k o d y . N a j c ie k a w s z y j e s t r o z d z ia ł in f o r m u j ą c y o w y n ik a c h je j d z ia ła ln o ś c i. W r a z z a r t y k u łe m w y d a n y c h z o s ta ło o s ie m n a ś c ie d o k u m e n t ó w , z w ią z a n y c h z d z ia ła ln o ś c ią A k c j i K a t o lic k ie j n a o m a w ia n y m t e r e n ie (ss. 251— 295) o r a z b ib lio g r a f ia (ss. 296— 302).
D o t e m a t y k i la t o k u p a c y jn y c h n a w ią z u j e G e rh a rd R e i f f e r s c h e i d , o m a w ia j ą c z te g o o k r e s u s t o s u n e k W a ty k a n u d o P o ls k i i k r a j ó w b a łt y c k ic h (B d . 31/32, ss. 419— 434), n a t o m ia s t k s. P a u l K e w i t s c h d z ie li s ię w s p o m n ie n ia m i z p r a c y d u s z p a s te r s k ie j k a p e la n a w o j s k o w e g o w r e jo n ie C ie c h a n o w a (B d . 31/32, ss. 435— 438).
Z in n y c h p u b lik a c j i w a r t o w s p o m n ie ć o m a t e r ia ła c h p o ś w ię c o n y c h H a n s o w i S c h m a u c h o w i. J ed e n z n ic h , p ió r a L e o J u h n k e , o m a w ia je g o ż y c ie i tw ó r c z o ś ć ' (B d . 31/32, ss. 7— 16), d r u g i n a to m ia s t, k tó r e g o a u to r e m j e s t E r n s t M a n fr e d W e r m t e r , p o d a j e b ib lio g r a f ię p ra c z m a r łe g o h is t o r y k a (ss. 17— 40).
R e s z t ę to m ó w w y p e łn ia j ą w z a s a d z ie r e c e n z je k s ią ż e k i a r t y k u łó w , t r a k tu ją c y c h o p r o b le m a t y c e w a r m iń s k ie j . P is a n e są s p o k o j n ie i o b ie k t y w n ie . W w ię k s z o ś c i są to r e c e n z j e p o z y c ji n ie m ie c k ic h , n a 33 r e c e n z j e j e s t ta k ż e s ie d e m p o z y c j i p o ls k ic h .
3 2 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
P o n a d to z a m ie s z c z o n o a r t y k u ły r e c e n z y j n e n a ś w ie t la j ą c e w z g lę d n ie s z e r o k o n ie k t ó r e z a g a d n ie n ia , b y w y m ie n ić s p r a w ę b a d a ń n a d b is k u p e m I g n a c y m K r a s ic k im (A lfo n s T r i l l e r , B d . 33, ss. 341— 357), c z y t e ż o m ó w ie n ie p ię c iu to m ó w „ S tu d ió w W a r m iń s k i c h ” ( A n n e lie s e T r i l l e r , B d . 33, ss. 358— 366).
O m a w ia n e t o m y r ó ż n ią s ię od p o p r z e d n ic h n ie ty lk o s z a tą g r a f ic z n ą , a le r ó w n ie ż r e d a k to r e m w o s o b ie d ra E r n s ta M a n fr e d a W e r m t e r a, k t ó r y s t a n o w is k o to o b ją ł p o H a n s ie S c h m a u c h u. N o w a r e d a k c j a c z a s o p is m a z r e z y g n o w a ła z p r z e d r u k u z d e a k t u a liz o w a n y c h a r t y k u łó w , p u b lik u j e p r z e d e w s z y s t k im m a t e r ia ły d o ty c z ą c e d z ie j ó w ż y c ia r e lig ij n e g o i k o ś c ie ln e g o n a W a r m ii, s t a r a j ą c s ię o d o w a r t o ś c io w a n ie n ie k t ó r y c h p o z y c j i p o p r z e z z a łą c z n ik i, z a w ie r a j ą c e e d y c j e t e k s t ó w , d o k u m e n tó w , f r a g m e n t y p is m , lit e r a t u r ę . D u ż y m o s ią g n ię c ie m n o w e j r e d a k c ji, m a j ą c y m z n a c z e n ie n ie t y lk o e d y t o r s k ie , j e s t p o d a n ie w to m ie 33 s t r e s z c z e ń w j ę z y k u p o ls k im i a n g ie l s k im . M o ż n a ż y w ić n a d z ie ję , iż ła d n y te n z w y c z a j b ę d z ie k o n t y n u o w a n y r ó w n ie ż w n a s t ę p n y c h to m a c h . S t r e s z c z e n ia s ą n a o g ó ł d o b r e, p o ls k ie p o s ia d a ją n ie lic z n e b łę d y o r to g r a f ic z n e ; k o n ie c z n ie j e d n a k w y m a g a j ą le p s z e g o u j ę c ia s t y lis t y c z n e g o . M a r ia n B o r z y s z k o w s k i, J a n u s z J a s iń s k i K a z im ie r z W a j d a , M ig r a c je lu d n o ś c i w i e j s k i e j P o m o r z a W s c h o d n ie g o w la ta c h 1850— 1914, W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1969, ss. 209, I n s t y t u t H is t o r ii P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k . P r a c a o m a w ia is t o t n y p r o b le m p r o c e su h is t o r y c z n e g o P o m o r z a W s c h o d n ie g o w X I X i X X w ie k u , j a k im b y ł o d p ły w lu d n o ś c i w ie j s k ie j . B o g a ta d o t y c h c z a s o w a lit e r a t u r a p r z e d m io tu o r a z m a t e r ia ły a r c h iw a ln e z N ie m ie c k ie j R e p u b lik i D e m o k r a t y c z n e j i z a r c h iw ó w p o ls k ic h ( m ię d z y in n y m i r ó w n ie ż z W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s t w o w e g o w O lsz ty n ie ) są p o d s ta w ą p ró b A u to r a w f o r m u ło w a n iu n o w e g o n a ś w ie t le n ia t e g o t e m a tu . R o z d z ia ł p ie r w s z y z a j m u j e s ię k r y t y c z n y m p r z e g lą d e m lit e r a t u r y p r z e d m io tu o r a z s t a w ia c e l p r a c y . M a n im b y ć c a ło ś c io w e i m o ż liw ie ja k n a jb a r d z ie j w s z e c h s t r o n n e u j ę c ie p r o b le m u z w ią z a n e g o z w ę d r ó w k a m i lu d n o ś c i w ie j s k ie j (s. 10) oraz w y j a ś n ie n i e „ s p e c y f ic z n e g o p ę d u n a z a c h ó d ”. R o z d z ia ł t e n j e s t w p r a c y n a j o b s z e r n ie j s z y . P o le m iz u j ą c z p o s z c z e g ó ln y m i d o t y c h c z a s o w y m i s t w ie r d z e n ia m i, z a m ie r z a A u to r n ie j a k o p o d s u m o w a ć z d a w a ło b y s ię n ie r a z s p r z e c z n e t e z y o r a z w p r o w a d z ić do n ie k t ó r y c h z n ic h s w o j e p o p r a w k i. Z d e c y d o w a n ie p r z e c iw s t a w ia s ię n ie k t ó r y m je d n o s t r o n n y m u j ę c io m p r o b le m u , s p r o w a d z a j ą c y m s ię d o b a d a n ia z w ią z k ó w m ię d z y n a s ile n ie m o d p ły w u lu d n o ś c i ze w s i a s tr u k tu r ą a g r a r n ą . U w a ż a , ż e p r z y c z y n y o d p ły w u lu d n o ś c i z e w s i są ró ż n e : m e c h a n iz a c j a , k tó r a p r o w a d z i „ w e w s z y s t k ic h w y p a d k a c h d o w z g lę d n e g o , a c z ę s t o n a w e t d o a b s o lu tn e g o s p a d k u lu d n o śc i r o ln ic z e j, j e ś li m ia n o w ic ie p o s t ę p p r o d u k c y j n y j e s t s iln ie j s z y n iż p r z y r o s t o g ó łu lu d n o ś c i” (s. 31). D a ls z y m i p r z y c z y n a m i e m ig r a c j i są p r z e w a g a w ie lk ie j w ła s n o ś c i z ie m s k ie j , p r z y r o st n a tu r a ln y , b r a k z a tr u d n ie n ia , a t r a k c y j n o ś ć ś r o d o w is k m ie j s k ic h , p r o w a d z e n ie w i e l k ic h r o b ó t p u b lic z n y c h . W y d a je s ię , ż e p r z y o c e n a c h d o t y c h c z a s o w y c h p o g lą d ó w n a m ig r a c j e lu d n o ś c i w ie j s k ie j A u to r n ie s łu s z n ie p o m in ą ł o g ó ln ie z n a n ą fo r m u łę P . K . M o m b e r ta ( B e v ö lk e r u n g s e n tw i c k lu n g u n d W ir ts c h a f ts g e s ta lt u n g , 1932 o ra z B e v ö lk e r u n g s le h r e , 1929), w y r a ż a j ą c ą s ię w r ó w n a n iu N = V X L , tz n . N a h r u n g s s p ie lr a u m (o b sz a r m o ż li w e j g r y ż y w n o ś c io w e j ) r ó w n a s ię B e v ö lk e r u n g (lu d n o ść ) r a z y L e b e n s s ta n d a r d (sto p a ż y c io w a ). W m y m p r z e k o n a n iu b r a k u s t o s u n k o w a n ia s ię do te j fo r m u ły z a c ią ż y ł
