FOLIA OECONOMICA 261, 2011
Jan KaĨmierski
WSPIERANIE ROZWOJU STRUKTUR KLASTROWYCH – MODELE, INSTRUMENTY, BARIERY
1. WPROWADZENIE
W Polsce w ostatnich latach dynamicznie roĞnie zainteresowanie klastrami. Powstają róĪnego rodzaju inicjatywy, których celem jest rozwój silnych i konkurencyjnych specjalizacji gospodarczych, mogących staü siĊ w konse-kwencji motorem rozwoju gospodarki danego regionu.
Znacząca czĊĞü inicjatyw klastrowych jest realizowana poza ramami polity-ki gospodarczej paĔstwa. CzĊĞü inicjatyw jest natomiast wynikiem realizacji strategii i programów szczebla regionalnego i krajowego. Klastry powstają wáaĞciwie we wszystkich sektorach gospodarki. WystĊpują zarówno w przemy-Ğle, usáugach, sektorach wysokich technologii, jak i w sektorach tradycyjnych.
Zmiany zachodzące we wspóáczesnej gospodarce sprawiają, Īe aby konku-rowaü na rynku globalnym, trzeba uzyskaü przewagĊ konkurencyjną, której Ĩródáem są specyficzne czynniki regionalne. Zatem klaster jako skupisko przestrzenne i zarazem forma organizacji sieciowej moĪe stanowiü zaląĪek wspóápracy sáuĪącej do uzyskania przewagi konkurencyjnej o charakterze globalnym. Koncepcja klastrów pojawiáa siĊ w ostatnim dziesiĊcioleciu jako kluczowa idea poprawy konkurencyjnoĞci i rozwoju gospodarczego. Obszerny i wciąĪ powiĊkszający siĊ zbiór studiów przypadków obejmuje dokumentacjĊ klastrów, ich charakterystykĊ i ewolucjĊ w czasie1.
Wraz ze wzrostem wiedzy na temat klastrów staáy siĊ one przewaĪającym elementem krajowych i regionalnych planów rozwoju gospodarczego. Na Ğwiecie uruchomiono dotąd setki inicjatyw klastrowych, angaĪujących w sposób wirtualny wszystkie regiony na Ğwiecie, a liczba ich stale roĞnie. Inicjatywy te, wystĊpujące w wielu formach, stanowią obecnie ogólnie zaakceptowany element rozwoju gospodarczego. JednakĪe nasza wiedza systematyczna o tych inicjaty-wach, ich strukturze oraz sposobach zarządzania ich rozwojem jest zaskakująco maáa.
Dr, Katedra Logistyki, Wydziaá Zarządzania Uniwersytetu àódzkiego.
1
M. E. Porter, Cluster and the New Economics of Competition, „Harvard Business Review” 1998, November–December, s. 25–28.
Zainteresowanie klastrami dotyczy zarówno organizacji mi Ċdzynarodo-wych, takich jak UE czy OECD, jak i wáadz poszczególnych paĔstw. Efektem tego jest powstanie koncepcji tzw. polityki rozwoju opartej na klastrach (cluster-based policy – CBP). DuĪa liczba krajów i samorządów regionalnych sformuáowaáa i wdroĪyáa juĪ ten nowy typ polityki. Sprawdza siĊ on w wielu krajach; widzą one w niej instrument trwaáego podniesienia poziomu konkuren-cyjnoĞci lokalnej, regionalnej i narodowej gospodarki.
Wsparcie rozwoju klastrów jest równieĪ waĪnym elementem polityki unij-nej, mającej na celu realizacjĊ zaáoĪeĔ Strategii LizboĔskiej – w aspekcie podniesienia konkurencyjnoĞci gospodarki Unii Europejskiej (UE).
W kontekĞcie celów tej polityki klastry naleĪy traktowaü nie tyle jako spo-sób rozwoju pojedynczych przedsiĊbiorstw, co raczej jako mechanizm aktywi-zacji caáych regionów. Pozwalają one stworzyü sieci wspóápracy i powiązania gospodarcze, których siáa oddziaáywania wykracza daleko poza lokalne ramy. Innymi sáowy, klastry mogą byü fundamentem rozwoju regionalnego. Z tego teĪ wzglĊdu staáy siĊ one obiektem szczególnego zainteresowania wáadz publicz-nych róĪnego szczebla, a w ostatnim okresie stają siĊ swoistym paradygmatem wspóáczesnej polityki rozwoju regionalnego.
Artykuá powstaá gáównie na bazie empirycznych badaĔ wáasnych autora re-alizowanych w latach 2007–2011 oraz studiów Ĩródáowych przeprowadzanych gáównie metodą desk research. Badania dotyczyáy mechanizmów i barier rozwoju klastrów w ukáadach regionalnych, a wnioski i konkluzje mogą byü odnoszone do róĪnych regionów kraju.
2. ISTOTA I MODELE POLITYKI WSPIERANIA ROZWOJU KLASTRÓW
Polityka rozwoju regionalnego oparta na klastrach polega na skoordynowa-niu dziaáaĔ w róĪnych dziedzinach Īycia gospodarczego, ekonomicznego, politycznego, naukowego, dziĊki czemu tworzy siĊ spójny system i swoisty mechanizm naczyĔ poáączonych – nauka wspiera technologiĊ produkcyjną, edukacja odpowiada na rzeczywiste zapotrzebowanie rynku pracy, wspieranie konkurencyjnoĞci lokalnych firm pomaga przyciągnąü inwestycje zagraniczne.
Zasadnicza róĪnica miĊdzy opisywaną koncepcją a klasycznym modelem rozwoju regionalnego polega na odejĞciu przez organy wáadzy regionalnej od tradycyjnego bezpoĞredniego czy teĪ – mówiąc wprost – rĊcznego sterowania lokalną gospodarką na rzecz dziaáaĔ poĞrednich i stymulujących.
Klastry stają siĊ tutaj narzĊdziem wsparcia i aktywizacji, sáuĪą uwolnieniu naturalnej przedsiĊbiorczoĞci. To jedna z najwaĪniejszych zalet prowadzenia CBP – korzyĞci są odczuwalne dla caáego regionu, a nie tylko zaangaĪowanych w projekt podmiotów. Chcąc zdefiniowaü cluster-based policy poprzez odwoáa-nie siĊ do jej cech konstytutywnych, moĪna by powiedzieü, Īe polityka ta:
Ɣ opiera siĊ na kooperacji i wspólnych dziaáaniach; Ɣ jej siáą napĊdową jest rynek;
Ɣ áączy róĪnych aktorów w ukáadzie tzw. triple helix (zwykle jest to biznes, nauka i lokalna administracja);
Ɣ ma charakter strategiczny, a tym samym pomaga w stworzeniu ogólnej strategii/wizji rozwoju danego regionu;
Ɣ kreuje nowe wartoĞci.
Polityka klastrowa moĪe przybieraü róĪne modele. MoĪe byü realizowana na dwóch szczeblach: centralnym (polityka narodowa) i samorządowym (polityka regionalna). MoĪe wyáoniü siĊ z inicjatywy odgórnej, tzn. byü skut-kiem dziaáaĔ podejmowanych przez wáadze publiczne czy samorządowe, wzglĊdnie moĪe byü efektem inicjatyw oddolnych, tzn. wynikaü z oddolnej mobilizacji Ğrodowisk branĪowych. W praktyce gospodarczej za najbardziej efektywny uwaĪa siĊ jednak na ogóá model mieszany, polegający na tworzeniu narodowych ram do realizacji polityki szczebla regionalnego.
W krajach Unii Europejskiej moĪna znaleĨü przykáady realizacji koncepcji CBP w kaĪdym z tych modeli. WiĊkszoĞü krajów czáonkowskich UE ma wdroĪone programy wspierania klastrów na szczeblu krajowym i/lub regional-nym. Nie istnieje jednak jeden uniwersalny model takiej polityki. Przy dokony-waniu wyboru danej koncepcji i narzĊdzi realizacji, naleĪy uwzglĊdniaü bieĪącą sytuacjĊ kraju, regionu, specyficzne uwarunkowania administracyjne i gospo-darcze danej lokalizacji2.
I tak na przykáad Francja i Luksemburg preferują model centralny z domi-nująca rolą organów paĔstwa jako inicjatorów Īycia klastrowego, liderów, animatorów innowacji i nowych rozwiązaĔ. Belgia i Hiszpania realizują model regionalny z silną rolą lokalnych samorządów i przedsiĊbiorstw. Model miesza-ny, zwany takĪe poĞrednim, przyjĊáy takie paĔstwa, jak Austria, Niemcy, Wáochy, Szwecja, Wielka Brytania. Wiele krajów unijnych, w tym Polska, ciągle szuka wáasnej drogi i jest w fazie wypracowywania najbardziej adekwat-nego do swoich uwarunkowaĔ modelu klasteringu3.
W kaĪdym kraju inaczej równieĪ rozkáada siĊ akcenty, przypisując klastrom róĪne funkcje, zadania i cele strategiczne. W Niemczech i Finlandii gáówny wysiáek jest poáoĪony na stymulowanie systemowych interakcji w ramach potrójnej helisy (przedsiĊbiorstwa – wáadza publiczna – oĞrodki naukowo-badawcze). Inne paĔstwa, na przykáad Francja, Belgia i Holandia, koncentrują siĊ na wsparciu sektora B+R i powiązaniu go z biznesem4. Efektem ma byü
2
Wspieranie inicjatyw klastrowych realizują m.in. nastĊpujące miasta (obszary metropoli-talne): Berlin, Boston, Bogota, Cambridge, Karlskrona, Helsinki, Londyn, Leuven, „Dolina Krzemowa”, Lyon, Long Island, Minneapolis, Rotterdam, Toronto, Tampere, Turku, Wellington.
3
M.-P. Menzel, D. Fornahl, Cluster Life Cycles – Dimensions and Rationales of Cluster Evolution, „Industrial and Corporate Change” 2009, vol. 19, issue 1, s. 31–34.
4
T. Andersson, S. Serger, J. Sörvik, E.W. Hansson, The Cluster Policies. Whitebook, IKED International Organization for Knowledge Economy and Enterprise Development, Malmö 2004, s. 7.
lepsze wykorzystanie osiągniĊü naukowych w praktyce gospodarczej (vide komercjalizacja innowacji). W niektórych krajach, na przykáad we Wáoszech i na WĊgrzech, obowiązują juĪ ustawy normalizujące funkcjonowanie klastrów. MoĪna siĊ spieraü co do formy poszczególnych zapisów (na przykáad zdaniem czĊĞci ekspertów w dziedzinie klasteringu, regulacje wáoskie są zbyt restrykcyj-ne), niemniej jednak istnienie prawa, które Ğwiadomie i w sposób przemyĞlany porządkowaáoby rynek klastrów wydaje siĊ stanem poĪądanym, mogącym przynieĞü pozytywne efekty5.
Polityka wsparcia moĪe przyjmowaü róĪne formy. Najbardziej horyzontal-na polega horyzontal-na tworzeniu korzystnych warunków do rozwoju przedsiĊbiorczoĞci w danym regionie. Uproszczanie procedur administracyjnych, stymulowanie transferu wiedzy i technologii, wspieranie innowacyjnoĞci i wspóádziaáania biznesu z sektorem badawczo-rozwojowym czy tworzenie korzystniejszych warunków finansowych do zakáadania i rozwoju firm – wszystko to moĪe poprawiü sytuacjĊ przedsiĊbiorców na rynku oraz sprzyjaü powstawaniu struktur klastrowych6.
Poszukując optymalnego modelu polityki rozwoju opartego na klastrach, naleĪy rozstrzygnąü charakter i intensywnoĞü relacji miĊdzy poszczególnymi aktorami powiązania gospodarczego. W szczególnoĞci miĊdzy sektorem prywatnym reprezentowanym przez przedsiĊbiorców a sektorem publicznym, który reprezentują urzĊdnicy i politycy szczebla samorządowego.
3. WàADZE SAMORZĄDOWE
W PROCESACH WSPIERANIA ROZWOJU KLASTRÓW
Wedáug Portera w kaĪdym z czterech obszarów tzw. rombu przewagi kon-kurencyjnej moĪliwe jest, i wrĊcz zalecane, dziaáanie czynnika publicznego (wáadz samorządowych) w kreowaniu i stymulowaniu rozwoju klastrów7.
W modelu narodowym udziaá organów wáadzy publicznej w inicjatywach klastrowych jest widoczny i niejako naturalny (to tzw. model top-down). Niemniej jednak takĪe w innych modelach CBP – regionalnym i mieszanym – obecnoĞü, choüby symboliczna, sektora publicznego wydaje siĊ wskazana. AngaĪowanie siĊ bowiem administracji regionalnej w tego typu inicjatywy dodaje im z jednej strony prestiĪu, co ma spore znaczenie zwáaszcza w
momen-5
U. Westerberg, The Public Sector – One of Three Collaborating Parties. A Study of Experi-ences from the VNNVA Programme, VNNOVA 2009, s. 24.
6Wykorzystanie koncepcji klastrów dla ksztaátowania polityki innowacyjnej technologicznej
paĔstwa, IBnGR, GdaĔsk 2009, s. 12.
7
M.E. Porter, Funkcjonowanie gospodarki regionów (The Economic Performance of Re-gions), „Badania Regionalne” 6–7/2003, s. 549–578.
cie podejmowania dziaáaĔ promocyjnych i marketingowych, z drugiej jednak strony moĪe siĊ równieĪ przeáoĪyü na wiĊkszą skutecznoĞü samego klastra. Wzmacnia jego oddziaáywanie, czyni go istotnym elementem gospodarczego krajobrazu regionu, kraju, a w najbardziej optymistycznej wersji – nawet makroregionu8. Sporną kwestią pozostają proporcje poziomu zaangaĪowania i udziaáu w Īyciu klastra jego poszczególnych aktorów.
Bazując na przeprowadzonych badaniach wáasnych, moĪna postawiü tezĊ, Īe najbardziej efektywnymi strukturami są te, w których funkcjĊ lidera
klastra peánią sami przedsiĊbiorcy. To oni są bowiem najbardziej
zaintereso-wani sukcesem caáego przedsiĊwziĊcia. Optymalne jest wiĊc zawiązywanie inicjatywy klastrowej przez grupĊ podmiotów, a dopiero póĨniej angaĪowanie do niej regionalnej administracji publicznej.
CelowoĞü angaĪowania siĊ administracji lokalnej i regionalnej w rozwój inicjatyw klastrowych jest bezsporna. JednoczeĞnie naleĪy zauwaĪyü, Īe prob-lem wspierania struktur klastrowych jest w Polsce stosunkowo nowym obszarem interwencji publicznej9.
Dyskutując o roli wáadz lokalnych i regionalnych, naleĪy wyraĨnie okreĞliü, Īe powinna ona polegaü na stymulowaniu Ğrodowisk biznesowych do podejmo-wania róĪnorodnych form wspóápracy. Nie powinny to byü jednak plany tworzone w oderwaniu od realiów ekonomicznych. Kluczową rolĊ muszą odgrywaü tutaj sami uczestnicy klastra, przede wszystkim przedsiĊbiorcy. Odpowiednio prowadzona polityka gospodarcza, innowacyjna, naukowo-techno-logiczna oraz edukacyjna mogą przyspieszyü procesy formowania siĊ i rozwoju klastrów10.
W zakresie przyciągania inwestycji zagranicznych polityka wáadz publicz-nych powinna koncentrowaü siĊ na przyciąganiu takich inwestorów, którzy w jak najlepszym stopniu wykorzystywaliby lokalny potencjaá gospodarczy oraz naukowy (zasoby naturalne, kapitaá ludzki w postaci wykwalifikowanej siáy roboczej, istniejącą infrastrukturĊ oraz zaplecze naukowo-badawcze).
Rozwój inicjatyw klastrowych, co podkreĞlają niemal wszyscy badacze i praktycy zajmujący siĊ klastrami, jest silnie skorelowany z jakoĞcią otoczenia lokalnego. Z tego wypáywa waĪny wniosek, Īe wáadze publiczne nie powinny
organizowaü takich inicjatyw na terytoriach, gdzie lokalne Ğrodowiska przedsiĊbiorczoĞci nie są do tego przygotowane11. Podstawową zasadą
8
J. KaĨmierski, Prokonkurencyjna polityka regionalna a rozwój klastrów logistycznych, „Logistyka” 4/2010, s. 50–52.
9
W. Pander, M. Stawicki, Wytyczne i kierunki wspierania klastrów i inicjatyw klastro-wych w Polsce w nowej perspektywie finansowej (2007–2013), [w:] M. Stawicki, W Pander (red.), Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze Ğrodków strukturalnych, SGGW, Warszawa 2008, s. 34–38.
10
J. KaĨmierski, Klastry jako Ĩródáo efektów synergetycznych i instrument zarządzania regio-nalnego, „Folia Oeconomica” nr 251, Wydawnictwo Uà, àódĨ 2011, s. 27–37.
11
polityki w tym zakresie powinno byü wspieranie istniejących inicjatyw na róĪnym poziomie ich organizacji. Istotne jest wspieranie rozwoju inicjatyw, opierających siĊ na juĪ istniejącym potencjale organizujących siĊ Ğrodowisk przedsiĊbiorczoĞci, zamiast inicjowania sieci od podstaw, na tzw. jaáowym gruncie.
NaleĪy sądziü, Īe rozwój klastrów wymaga rozbudowanego partnerstwa
publiczno-prywatnego, w którym liderem powinien byü podmiot prywatny, natomiast strona publiczna powinna peániü rolĊ katalizatora rozwoju. Rola partnera publicznego w kreowaniu i stymulowaniu rozwoju klastra moĪe byü przy tym znacząca. Wynika to z faktu, Īe rozwój klastrów na okreĞlonym obszarze zaleĪy od bardzo wielu czynników12.
MoĪna zatem wskazaü, Īe stosunek wáadz lokalnych do rozwoju klastrów powinien koncentrowaü siĊ na czterech podstawowych elementach. Po
pierw-sze, na wspieraniu sieci, a nie pojedynczych przedsiĊbiorstw. Po drugie,
wspie-rane powinny byü jedynie wybrane sieci przedsiĊbiorstw. Po trzecie, powinny to byü dziaáania káadące nacisk na wzmacnianie procesów innowacyjnych i pro-cesów uczenia siĊ miĊdzy podmiotami dziaáającymi w klastrze. Po czwarte, o ile wspieranie klastrów moĪe byü realizowane na wszystkich poziomach wáadzy publicznej, od regionalnego (lokalnego) do miĊdzynarodowego, o tyle najczĊĞciej dominujące znaczenie mają dziaáania podejmowane przez podmioty dziaáające na poziomie regionalnym czy lokalnym13.
4. INSTRUMENTY WSPIERANIA ROZWOJU KLASTRÓW
Bardzo istotną kwestią są moĪliwoĞci finansowania struktur klastrowych ze Ğrodków unijnych i krajowych. Konkretyzując to zagadnienie, widzimy, Īe w okresie 2007–2013 pojawiają siĊ nowe, bazujące na funduszach struktural-nych, programy wsparcia rozwoju nie tylko klastrów, ale i szerzej powiązaĔ kooperacyjnych. Tworzenie klastrów (clustering) jest wspierane bezpoĞrednio poprzez KomisjĊ Europejską z funduszy UE poprzez 6. Program Ramowy na rzecz BadaĔ i Rozwoju Technologicznego w ramach projektów: „Pro inno Europe”, a takĪe moĪe byü wspierane na páaszczyĨnie 7. Programu Ramowego Unii Europejskiej.
Na szczeblu krajowym i wojewódzkim istnieją moĪliwoĞci wspierania ini-cjatyw klastrowych o zasiĊgu ponadregionalnym i regionalnym czy lokalnym. Warunkiem uzyskania wsparcia dla projektów klastrowych ze Ğrodków funduszy strukturalnych i z budĪetu paĔstwa czy samorządu jest, by wspóápraca firm
12
J. KaĨmierski, Generatory innowacji, „Eurologistics” 3/2011, s. 18–21.
13
P. Raines, The Cluster Approach and the Dynamics of Regional Policy-Making, „Regional and Industry Policy Research” no. 47, University of Strathclyde and Glasgow 2006, s. 9–10.
przyczyniaáa siĊ do transferu wiedzy i technologii pomiĊdzy czáonkami klastra oraz do wzmocnienia konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci dziaáających w ramach porozumienia podmiotów.
Istniejące i ksztaátujące siĊ klastry i sieci wspóápracy mogą uzyskiwaü wsparcie ze Ğrodków Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” (PO IG) w ramach Dziaáania 5.1. „Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu po-nadregionalnym”. Wsparcie to jest przeznaczone na rozwój powiązaĔ koopera-cyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. Finansowane mogą byü wspólne przedsiĊwziĊcia o charakterze inwestycyjnym i doradczym, przyczyniające siĊ do áatwiejszego transferu wiedzy oraz innowacji pomiĊdzy kooperującymi podmiotami. Na wsparcie ze Ğrodków unijnych mogą równieĪ liczyü inicjatywy klastrowe o zasiĊgu regionalnym w ramach Regionalnych Programów Opera-cyjnych (RPO) zarządzanych na szczeblu województw.
W ostatnich piĊciu latach gáównym Ĩródáem finansowania dziaáalnoĞci ini-cjatyw klastrowych w Polsce byáy programy dofinansowywane ze Ğrodków Unii Europejskiej14. W okresie swojej dziaáalnoĞci inicjatywy klastrowe pozyskaáy w sumie ponad 65,5 mln PLN (w tym 32,2 mln PLN z PO IG) i zrealizowaáy 62 projekty finansowane ze Ĩródeá zewnĊtrznych (79% tych projektów otrzymaáo dofinansowanie w wysokoĞci mniejszej niĪ 1 mln PLN).
Obecnie, gáównie w ramach PO IG, realizowane są wiĊksze projekty (10 projektów dofinansowanych w kwocie powyĪej 2 mln PLN) ukierunkowane na inwestycje infrastrukturalne (nowoczesne linie technologiczne i produkcyjne).
Wyrazem wsparcia rządowego dla dziaáaĔ klastrowych są róĪnego rodzaju instrumenty wsparcia – po pierwsze na poziomie regionalnym. Szczególnie dla nowo tworzonych klastrów, w fazie zarodkowej, ogromną rolĊ do odegrania mają inicjatorzy i animatorzy. Czasami są to pojedyncze osoby, czasami instytucje, które mogą budziü zaufanie w lokalnych spoáecznoĞciach i są w stanie przekonaü innych do podjĊcia wspóápracy. Po drugie, na poziomie
centralnym, m.in. poprzez wspomniany wyĪej Program Operacyjny
„Innowa-cyjna Gospodarka”, który kieruje okreĞlone dziaáania i wsparcie finansowe do róĪnego rodzaju form wspóápracy pomiĊdzy przedsiĊbiorstwami (w tym sieci przedsiĊbiorstw dziaáających w áaĔcuchach dostaw).
NaleĪy w tym miejscu podkreĞliü, Īe PO IG nie odwoáuje siĊ bezpoĞrednio do wsparcia klastrów czy inicjatyw klastrowych. Koncepcja klastra zostaáa
14
W tym: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) 2004–2006, Program Operacyjny „Innowacyjna Gospodarka (PO IG) 2007–2013” (Dziaáanie 5.1. „Wspieranie powiązaĔ kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym” i Dziaáanie 3.1. „Inicjowanie dziaáalnoĞci innowacyjnej”), Program Operacyjny „Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013”, Regionalne Programy Operacyjne (RPO) programowania 2007–2013, Program Leonardo da Vinci 1995–1999, 2000–2006, 2007–2013, 7. Program Ramowy 2007–2013, Program „Interreg III 2004–2006” oraz Program Europejskiej Wspóápracy Terytorialnej 2007–2013, a takĪe Program „Innovation Express” finansowany z budĪetu krajowego.
w tym dokumencie zawarta w definicji tzw. powiązaĔ kooperacyjnych oraz konsorcjów przemysáowych. PO IG definiuje konsorcjum naukowo-przemysáowe jako grupĊ jednostek organizacyjnych, w skáad której wchodzi co najmniej jedna jednostka naukowa oraz co najmniej jeden przedsiĊbiorca. Podejmują oni na podstawie umowy wspólne przedsiĊwziĊcia; na przykáad badania naukowe, prace rozwojowe lub inwestycje.
W ramach Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” (PO IG) wspierane są klastry ponadregionalne, co oznacza wspóáfinansowanie wyáącz-nie projektów realizowanych przez beneficjentów ostatecznych – dziaáających na terenie dwu lub wiĊcej województw. Potencjalne wsparcie mogą wiĊc uzyskaü tylko silne i rozlegáe przestrzennie klastry. Wsparciu klastrów
regio-nalnych, tzn. zlokalizowanych na obszarze jednego województwa, sáuĪą Regionalne Programy Operacyjne (RPO), o których byáa mowa wczeĞniej.
Wsparcie klasteringu przewiduje takĪe Program Operacyjny „Kapitaá Ludz-ki”, w szczególnoĞci w ramach Dziaáania 2.1. „Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki”. Celem nadrzĊdnym tego programu jest podniesienie konkurencyj-noĞci przedsiĊbiorstw poprzez zwiĊkszenie inwestowania w kapitaá ludzki przedsiĊbiorstw. W szczególnoĞci chodzi tu o poprawĊ jakoĞci i dostĊpnoĞci usáug szkoleniowo-doradczych wspierających przedsiĊbiorczoĞü.
W kontekĞcie wpierania klasteringu na poziomie krajowym najwaĪniejsze znaczenie ma Program Operacyjny „Innowacyjna Gospodarka”. Interwencje w ramach tego programu obejmują bezpoĞrednie wsparcie dla przedsiĊbiorstw, instytucji otoczenia biznesu oraz jednostek naukowych Ğwiadczących przedsiĊ-biorstwom usáugi o wysokiej jakoĞci, a takĪe wsparcie systemowe zapewniające rozwój Ğrodowiska instytucjonalnego innowacyjnych przedsiĊbiorstw. Ponadto w nowelizacji rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego w sprawie udzielania przez Polską AgencjĊ Rozwoju PrzedsiĊbiorczoĞci (PARP) pomocy finansowej w ramach wyĪej wymienionego programu, na lata 2007–2013 na liĞcie beneficjentów umieszczono instytuty Polskiej Akademii Nauk, które zajmują siĊ m.in. inicjowaniem i koordynacją dziaáaĔ Polskich Platform Techno-logicznych.
Jeszcze inną formĊ w ramach polityki wspierania klastrów stanowi Program Operacyjny „Rozwój Polski Wschodniej”, którym objĊto piĊü województw: podlaskie, warmiĔsko-mazurskie, ĞwiĊtokrzyskie, lubelskie i podkarpackie. Znaj-dujemy w nim potencjalne moĪliwoĞci wspóáfinansowania projektów związanych z identyfikacją, rozwojem klastrów i budowaniem sieci wspóápracy15.
Z uwagi na fakt, Īe klastry są zjawiskiem regionalnym, gáównymi podmio-tami zajmującymi siĊ ich wspieraniem są wáaĞnie wáadze samorządowe. Anali-zując caáoĞciowo treĞü programów operacyjnych w perspektywie finansowej
15 J. KaĨmierski, Clusters as a Symptom of Developing Functions of Logistics in Region,
2007–2013, moĪna stwierdziü, Īe poszczególne województwa w Polsce przyjĊáy róĪne sposoby podejĞcia do polityki wspierania klastrów. Programy wsparcia klastrów zostaáy wpisane zarówno do ogólnonarodowych programów operacyj-nych, jak i regionalnych programów operacyjnych poszczególnych województw.
5. BARIERY W REALIZACJI PROGRAMÓW WSPIERANIA KLASTRÓW I KIERUNKI ICH NIWELOWANIA
Barier związanych z wdraĪaniem polityki CBP, a tym samym z rozwojem klastrów jest na tyle duĪo i są one na tyle róĪnorodne, Īe wrzucenie ich wszyst-kich do wspólnego worka mogáoby spowodowaü jeszcze wiĊkszy chaos i utrudniü ocenĊ sytuacji. Wskazane jest wiĊc przyjĊcie okreĞlonych kryteriów podziaáu, które pozwolą dokonaü bardziej uporządkowanej analizy.
Przegląd doĞwiadczeĔ w zakresie utworzonych i funkcjonujących w Polsce klastrów, analiza wywiadów z koordynatorami klastrów i przedsiĊbiorcami, a takĪe zapoznanie siĊ z oficjalnymi dokumentami instytucji mających wpáyw na funkcjonowanie struktur klastrowych pozwalają na wyodrĊbnienie czterech zasadniczych typów barier rozwojowych:
Ɣ barier organizacyjnych, Ɣ barier instytucjonalnych, Ɣ barier rynkowych, Ɣ barier mentalnych.
Pierwsze z wymienionych barier odnoszą siĊ do rzeczywistego ksztaátu pol-skiej gospodarki i jej poszczególnych segmentów, w tym w szczególnoĞci sektora B+R i systemu finansowania inicjatyw klastrowych. Bariery instytucjo-nalne sprowadzają siĊ do relacji miĊdzy juĪ dziaáającymi i potencjalnymi czáonkami klastrów a organami administracji samorządowej, rządowej, instytu-cjami otoczenia biznesu. Bariery rynkowe to trendy w globalnej gospodarce, wzrost konkurencyjnoĞci, kwestie cykli koniunkturalnych (ryzyko recesji i kry-zysów). WystĊpują wreszcie bariery mentalne, które moĪna utoĪsamiü z czyn-nikami spoáeczno-kulturowymi, zakorzenionymi zasadami wspóápracy, deficy-tem zaufania spoáecznego w sferze publicznej.
Wskazane bariery rozwoju klastrów w Polsce nie zamykają listy; przeciw-nie – ma ona charakter otwarty, a w miarĊ popularyzacji idei klasteringu bĊdą dopisywane do niej kolejne przeszkody i utrudnienia. Niewątpliwie jednak niektóre bariery są szczególnie groĨne, mają olbrzymi negatywny potencjaá i wpáyw na ksztaát oraz poziom klasteringu w Polsce, a tym samym wymagają szczególnej uwagi. W powszechnej opinii samych przedsiĊbiorców najpowaĪ-niejszą przeszkodzą na drodze do zbudowania profesjonalnej sieci wspóápracy są skromne Ğrodki finansowe i niskie budĪety, jakimi potencjalnie mogą
dyspono-waü klastry. Mówiąc wprost, przedsiĊbiorcy skarĪą siĊ na brak pieniĊdzy. Wyniki badaĔ w tym zakresie są jednoznaczne – bariery finansowe jako najistotniejsze wskazuje 89,7% przedsiĊbiorców.
Tego subiektywnego odczucia przedstawicieli biznesu nie sposób lekcewa-Īyü, przekonanie o niedających siĊ przezwyciĊĪyü ograniczeniach finansowych juĪ na samym początku zniechĊca bowiem do podejmowania inicjatyw klastro-wych i zmierzenia siĊ z rzeczywistoĞcią. Ale naleĪy sądziü, Īe ta nie jest aĪ tak niekorzystna, jak widzą ją przedsiĊbiorcy. Pogląd o finansowej mizerii jest w duĪej mierze stereotypem i mitem. DoĞü powiedzieü, Īe tylko w jednym dziaáaniu w ramach Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” – 5.1. „Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu ponadregionalnym” – przeznaczono na klastry 104 mln EUR. DuĪe kwoty na wspieranie klastrów znajdują siĊ takĪe w Programie Operacyjnym „Rozwój Polski Wschodniej”.
Wydaje siĊ wiĊc, Īe problemem jest nie tyle brak Ğrodków finansowych, co raczej ich dostĊpnoĞü. Rolą instytucji publicznych jest przekonanie Ğrodowisk biznesowych, Īe klastrowy budĪet pozwala realnie myĞleü o realizacji tego rodzaju inicjatyw. Zmiana stereotypowego myĞlenia o powszechnym braku funduszy wiąĪe siĊ z koniecznoĞcią pokonania innej istotnej bariery – nadmier-nej biurokracji. Uproszczenie procedur, wprowadzenie przejrzystych i jednako-wych dla wszystkich kryteriów oceny pozwolą przedsiĊbiorcom w wiĊkszym stopniu zaufaü instytucjom publicznym, a w konsekwencji chĊtniej siĊgaü po oferowane przez nie Ğrodki.
Zdaniem wielu respondentów, istotniejsze niĪ kwestie finansowe są zagad-nienia natury mentalnej i strukturalnej. WĞród barier mentalnych najpowaĪniej-szym problemem jest zakorzeniona w nanajpowaĪniej-szym spoáeczeĔstwie nieufnoĞü. W duĪej mierze jest to spadek i dziedzictwo PRL-u. Dominująca w Polsce kultura nieufnoĞci to takĪe efekt niskiej kultury politycznej i korupcji. W takiej atmosferze trudno budowaü struktury klastrowe, które ksztaátowane są wáaĞnie na zaufaniu. Sukces klastrów jest wprost proporcjonalny do zaufania, jakimi są w stanie obdarzyü siĊ podmioty tworzące dane powiązanie gospodarcze. W przeciwnym razie trudno mówiü o wymianie informacji i doĞwiadczeĔ, transferze wiedzy, dyfuzji innowacji i wielu innych dziaáaniach, do realizacji których powoáuje siĊ tego rodzaju sieci gospodarcze.
W polskim systemie gospodarczym dominuje ideologia konkurencji, rywa-lizacji, a nawet otwartej wrogoĞci. W pewnej mierze wynika to z lĊku przed bankructwem – wiele polskich, zwáaszcza maáych i Ğrednich, firm wciąĪ ma stosunkowo páytkie korzenie, buduje swoją pozycjĊ, zdobywa rynek. W tej sytuacji pewna niechĊü do udostĊpniania swojego know-how innym uczestnikom gry rynkowej jest w jakiejĞ mierze zrozumiaáa. W Polsce jednak zbyt czĊsto rywalizacja i konkurencja są Ĩle rozumiane. Konieczna jest wiĊc wiĊksza otwartoĞü przedsiĊbiorców. NiechĊü do wspóápracy i nieumiejĊtnoĞü kooperacji niewątpliwie utrudniają tworzenie i rozwój struktur klastrowych.
Inna bariera to niezrozumienie idei klasteringu, które w praktyce oznacza rozminiĊcie siĊ oczekiwaĔ przedsiĊbiorców z realnymi korzyĞciami, jakie moĪe przynieĞü klastering. Oczekiwania te są czĊsto zbyt wygórowane bądĨ zupeánie nieadekwatne i nietrafione. Nierzadkie są przypadki, gdzie jedyną motywacją do zawiązania struktury klastrowej jest dostĊpnoĞü Ğrodków publicznych (zwykle funduszy europejskich). Powoáywanie do Īycia klastrów po to, by pozyskaü dotacjĊ jest wypaczeniem caáej idei klasteringu. Konieczna jest tutaj edukacja, prowadząca do coraz lepszego zrozumienia jego celów, zarówno wĞród przed-siĊbiorców, jak i w Ğrodowiskach samorządowych.
Istotną przeszkodą o charakterze strukturalnym w rozwoju klastrów w Pol-sce jest równieĪ niska innowacyjnoĞü caáej polskiej gospodarki. Krajowe firmy zbyt czĊsto myĞlą jeszcze w perspektywie krótkoterminowej, koncentrują siĊ na pozyskaniu funduszy na bieĪącą dziaáalnoĞü, zapominając o przyszáoĞciowych inwestycjach, o rozwijaniu technologii, o rozbudowywaniu wáasnego kapitaáu intelektualnego. Co wiĊcej, brakuje procedur odnoszących siĊ do transferu technologii i komercjalizacji projektów naukowych. Przekucie ich w rynkową ofertĊ – produkt i/lub usáugĊ – to kwestia kluczowa i ostateczna weryfikacja tego, jak skuteczna bĊdzie wspóápraca nauki z biznesem.
Dodatkowym utrudnieniem okazuje siĊ byü róĪnica w stylach dziaáania jed-nostek badawczo-rozwojowych i klasycznych przedsiĊbiorstw, a takĪe odmien-noĞü priorytetów – podczas gdy w sektorze B+R liczy siĊ projekt, wynalezienie innowacji, to w firmie chodzi o zysk, opakowanie i sprzedaĪ innowacyjnego pomysáu. Klastry znakomicie sprawdzają siĊ jako struktury, w których moĪliwe staje siĊ wypracowanie kompromisu i znalezienie wspólnego jĊzyka. ĩeby jednak obie strony mogáy siĊ o tym przekonaü, konieczne jest zachĊcenie ich do podjĊcia tego dialogu, pokazanie potencjalnych korzyĞci, uáatwienie wykonania pierwszych dziaáaĔ.
Konkludując, naleĪy podkreĞliü, Īe bariery w rozwoju klastrów tworzą swo-isty system naczyĔ poáączonych. Brak zaufania w sferze publicznej utrudnia nawiązanie dialogu miĊdzy sektorem biznesu i nauki. Brak tego dialogu ogranicza transfer wiedzy i dyfuzjĊ innowacji; to z kolei przesądza o niskim poziomie innowacyjnoĞci polskiej gospodarki. Utrzymanie tego stanu rzeczy w dáuĪszej perspektywie moĪe spowodowaü ograniczenie Ğrodków z Unii Europejskiej, co w kontekĞcie nowego budĪetu Wspólnoty, w którym priorytetem bĊdą inwestycje w innowacje i gospodarkĊ wiedzy, staje siĊ coraz powaĪniejszym zagroĪeniem.
BIBLIOGRAFIA
Andersson T., Serger S., Sörvik J., Hansson E.W., The Cluster Policies. Whitebook, IKED International Organization for Knowledge Economy and Enterprise Development, Malmö 2004.
KaĨmierski J., Clusters as a Symptom of Developing Functions of Logistics in Region, „Scientific Journal” 2010, vol. 6, no. 633.
KaĨmierski J., Prokonkurencyjna polityka regionalna a rozwój klastrów logistycznych, „Logisty-ka” 4/2010.
KaĨmierski J., Generatory innowacji, „Eurologistics” 3/2011.
KaĨmierski J., Klastry jako Ĩródáo efektów synergetycznych i instrument zarządzania regionalne-go, „Folia Oeconomica” nr 251, Wydawnictwo Uà, àódĨ 2011.
Menzel M.-P., Fornahl D., Cluster Life Cycles – Dimensions and Rationales of Cluster Evolution, „Industrial and Corporate Change” 2009, vol. 19, issue 1.
Pander W. Stawicki M., Wytyczne i kierunki wspierania klastrów i inicjatyw klastrowych w Polsce w nowej perspektywie finansowej (2007–2013), [w:] M. Stawicki, W Pander (red.), Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze Ğrodków strukturalnych, SGGW, Warszawa 2008. Porter M. E., Cluster and the New Economics of Competition, „Harvard Business Review”,
November–December 1998.
Porter M. E., Funkcjonowanie Gospodarki Regionów (The Economic Performance of Regions), „Badania Regionalne” 6–7/2003.
Raines P., The Cluster Approach and the Dynamics of Regional Policy-Making, „Regional and Industry Policy Research” no. 47, University of Strathclyde and Glasgow 2006.
Westerberg U., The Public Sector – One of Three Collaborating Parties. A Study of Experiences from the VNNVAXT Programme, VNNOVA 2009.
Wykorzystanie koncepcji klastrów dla ksztaátowania polityki innowacyjnej i technologicznej paĔstwa. Rekomendacje dla polityki stymulowania rozwoju klastrów w Polsce, IBnGR, GdaĔsk 2009.
Jan KaĨmierski
THE SUPPORT OF CLUSTER STRUCTURES DEVELOPMENT – MODELS, INSTRUMENTS, BARRIERS
Clusters are perceived as „catalysts” of progress and competitiveness. Thus, the stimulation of their development has become a significant element of EU countries’ policy. In Poland for a couple of years clusters have become the object of special interest of public authorities of different levels as well.
The selection of proper instruments that support cluster development poses a peculiarly si-gnificant problem. They have to match the realities of the economy and region. However, the policy of clusters' development encounters many obstacles. The indicated issues are the subject-matter of this case study which is based on a series of profound studies on that subject-matter and empirical author’s own research.
