"Walka, męczeństwo, cmentarze. Przewodnik po miejscach pamięci narodowej Warmii i Mazur", Zofia Dudzińska, Olsztyn 1973 : [recenzja]

Lietz, Zygmunt

"Walka, męczeństwo, cmentarze.

Przewodnik po miejscach pamięci

narodowej Warmii i Mazur", Zofia

Dudzińska, Olsztyn 1973 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 230-233

w g łą b P r u s W sc h o d n ic h o ra z n a p o g ra n ic z e, n ie tru d n o z au w a ż y ć, źe s y tu a c ja w y ­ w ia d o w có w b y ła z d e c y d o w a n ie lep sza, k ie d y d z ia ła li n a te re n a c h p o ls k ic h 3. P o ­ w y ższe tw ie rd z e n ie o d n o si się r ó w n ie ż do ra d z ie c k ic h g r u p w y w ia d o w c z y c h , z rz u ­ c o n y ch n a p ó łn o c n y m M a z o w sz u 4. M o żn a b y z a ry z y k o w a ć tw ie rd z e n ie , że p o m o c lu d n o ś c i c y w iln e j o ra z p o ls k ic h o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y c h s ta n o w iła d la s p a d o c h ro ­ n ia rz y ra d z ie c k ic h p r z y n a jm n ie j p o ło w ą ich su k cesó w .

N a z a k o ń c z e n ie w y m a g a jeszcze w y ja ś n ie n ia s p ra w a A n i M o ro z o w e j, r a d io te le - g r a f is tk i g r u p y „ J a c k ”. O tóż a u t o r o m a w ia n e j k s ią ż k i p o d a je , że A n i M o ro z o w e j u d a ło sią p rz e tr w a ć tr u d n e c h w ile w P r u s a c h W sc h o d n ic h , a le p o te m z g in ą ła w p o ­ b liż u M y sz y ń c a (n a K u rp io w szc z y ź n ie). In f o rm a c j a ta w y d a je sią n ie śc iła . W ięk szo ść d a n y c h m ó w i, że A n ia M o ro zo w a p o le g ła w w a lc e w r e jo n ie N o w e j W si w p o w ie ­ c ie s ie rp e c k im , a c iało je j p o g rz e b a n e zo sta ło n a c m e n ta rz u w G ra d z a n o w ie K o ­ ś c ie ln y m δ.

O m a w ia n a k s ią ż k a z a w ie ra s k ą p e p o lo n ica . S ą to n ie ty lk o n a z w is k a n ie k tó ry c h w y w ia d o w c ó w czy te ż s p o tk a n ie z b liż e j n ie z id e n ty fik o w a n y m ro b o tn ik ie m p o lsk im , a le ró w n ie ż w sp o m n ie n ie o p o ls k im k o m p o z y to rz e (M ic h ale K le o fa sie O g iń sk im ), k tó re g o m u z y k ą g ra n o i s łu c h a n o w re jo n ie Z a le s ia (tam , g d zie g ru p a p rz y g o to w y ­ w a ła się do sw o ich z ad ań ). W y w ia d o w c y ze szczeg ó ln ą p rz y je m n o ś c ią s łu c h a li p o lo ­ n e za P o że g n a n ie O jc z y z n y , k tó ry w ic h s y tu a c ji m ia ł c h a r a k t e r sy m b o lu .

W a rto p o d k re ś lić , że n ie z w y k le c ią żk ie w a r u n k i p ra c y w y w ia d o w c ó w w y m a g a ły lu d z i ze s ta li. N ie k a ż d y n a d a w a ł s ią d o te j ro li. W y k az a ła to m ię d z y in n y m i p ró b a ro z s z e rz e n ia g ru p y w y w ia d o w c z e j d o k o n a n a p rz e z R y d ze w sk ieg o , k tó ry c h c ia ł w c ią g ­ n ą ć do w s p ó łp ra c y d w ó c h je ń c ó w ra d z ie c k ic h , s p o tk a n y c h n a p ra c a c h le śn y c h . T y m i n o w y m i k a n d y d a ta m i n a w y w ia d o w c ó w m ie li b y ć I w a n G ro m o w i A le k sie j Ł o zo - w o j. O b a j b a rd z o szy b k o z n ik n ę li z g ru p y (s. 195). N a le ż y p rz y p u szc z ać , że z a ła ­ m a li sią.

O m a w ia n a k s ią ż k a n a le ż y n ie w ą tp liw ie do in te re s u ją c y c h p o z y c ji w sp o m n ie ­ n io w y c h , g d zie p r a w d a i tra g iz m s y tu a c ji lu d z i z o sta ły p o d a n e b ez p a to su , co je s t z w y k le p rz y jm o w a n e z z a u f a n ie m p rz e z c z y te ln ik a . O so b n a p o c h w a ła n a le ż y sią a u to ro w i k sią ż k i za to , że w ty m o k re sie , k ie d y z a b ija n ie s ta ło się z a w o d e m m i­ lio n ó w , k ie d y z asa d n ic z y m p ro b le m e m b y ło z d o b y w a n ie c h le b a, w a lk a o is tn ie n ie g ru p y , a ta k ż e sw o je in d y w id u a ln e życie, p o tra fi ł d o s trz e c p ię k n o te j ziem i, je j w s p a n ia łe p u szc z e i la sy , a ta k ż e z w ie rz ę ta , do k tó ry c h n ie s tr z e l a ł n a w e t w ó w czas, k ie d y c ie rp ia ł głód. J a k ie ż to p ię k n e i h u m a n ita rn e !

R y s z a r d J u s z k ie w ic z

Z o fia D u d z iń sk a , W a lk a , m ę c z e ń s tw o , c m e n ta r z e . P r z e w o d n ik p o m ie jsc a c h p a ­ m ię c i n a r o d o w e j W a r m ii i M a z u r, O lsz ty n 1973, P o je z ie rz e , ss. 98+28 ilu s tra c ji.

U k a z a n ie s ię s ta r a n i e m W y d a w n ic tw a „ P o je z ie rz e ” p rz e w o d n ik a Z o fii D u d z iń ­ s k ie j p o zw o li z a p e łn ić b ia łe p la m y n a m a p ie z b ro d n i h itle ro w s k ic h n a te re n ie w o je ­ w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o . D o te j p o ry fig u ro w a ły n a n ie j je d y n ie filie o b o zu k o n c e n ­ tra c y jn e g o S tu tth o f, d w a obozy je n ie c k ie i obóz z a g ła d y w D z iałd o w ie.

A u to rk a św ia d o m ie z re z y g n o w a ła z u ję c ia c a ło k s z ta łtu te j p r o b le m a ty k i w g r a ­ n ic a c h w o je n n y c h , g d y ż sp o w o d o w a ło b y to k o n ie c zn o ść o b ję c ia p rz e w o d n ik ie m części w o je w ó d z tw : b ia ło sto ck ie g o , g d a ń sk ie g o i w a rsz a w sk ie g o . W e w s tę p ie z a z n a ­ czyła, że z u w a g i n a s p e c y fik ę re g io n a ln ą n ie je s t to ty p o w y p rz e w o d n ik po m ie js c a c h w a lk i i m ę c z e ń stw a . Z ty c h te ż w z g lęd ó w n ie w ie le w n im je s t m ie jsc w a lk i z b ro jn e j, n a to m ia s t d użo u w a g i p o św ięc a a u to r k a m ie jsco w o śc io m , g d zie m ie ściły się p o ls k ie szk o ły , p rz e d sz k o la , b ib lio te k i, k o ła Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m ­ czech czy T o w a rz y s tw M ło d zieży , k tó r y c h c zło n k o w ie u c ie rp ie li od r e ż im u h itle r o w ­ skiego. N ie k tó re z o fia r szo w in iz m u n ie m ie c k ie g o s ię g a ją n a w e t o k re s u p le b is c y tu .

3 J. T o b iasz, N a ty ła c h w ro g a , W a rsz a w a 1972.

4 R. J u sz k ie w ic z , O d d zia ły p a r ty z a n c k i e i w y w ia d o w c z e n a p o g r a n ic z u p ó łn o c ­ n eg o M a zo w sza i P r u s W sc h o d n ic h t K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1973, n r 3.

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 231 A u to rk a p o m in ę ła p rz e ś la d o w a n ia d z ia ła c z y r u c h u ro b o tn ic z e g o ze w z g lę d u n a n ie ­ d o s ta te c z n y , je j z d an iem , s ta n b a d a ń , a c z k o lw ie k is tn ie ją n a te n te m a t w y p o w ie d z i p o ls k ie j p u b lic y s ty k i i o p ra c o w a n ia n ie m ie c k ie *. W śró d p o z y cji b ib lio g ra fic z n y c h , p o d a n y c h w z ałąc z o n y m w y k a z ie , n a le ż a ło ta k ż e u w z g lę d n ić d w a a r t y k u ł y z „ B iu le ­ ty n u G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o ls c e ” 2, k tó r e p o d a ją m ie js c a s tra c e ń lu d n o ś c i p o ls k ie j n a P o m o rz u (N o w e M iasto , D ziałd o w o ), ja k r ó w ­ n ie ż a r ty k u ły S z y m o n a D a t n e r a 3, J ó z e fa F a jk o w s k ie g o 4 o ra z id ą c ą za b a d a n ia m i r e g io n a ln y m i b ro s z u rę T a d e u sz a W a lic h n o w s k ie g o 5. N o w y m a te r ia ł p rz y n o s i te ż c y k l a r ty k u łó w p u b lic y s ty c z n y c h w „ S ło w ie n a W a rm ii i M a z u ra c h ” 0. B r a k ró w n ie ż w w y k a z ie c e n n e j b ib lio g r a f ii M a r ii T a r n o w s k i e j 7 A u to rk a k o rz y s ta ła z m a te ria łó w O k rę g o w e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w O lszty n ie, p o w ia to w y c h d e le ­ g a tu r, W o je w ó d z k ie g o K o m ite tu O b y w a te ls k ie g o O c h ro n y P o m n ik ó w i M ęc z eń stw a N a ro d u P o ls k ie g o o ra z m a te ria łó w z e b ra n y c h p rz e z Z esp ó ł A rc h iw a ln o -D o k u m e n ta - c y jn y O k rę g o w e j K o m isji B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w O lszty n ie. N ie u w z g lę d ­ n iła je d n a k m a te ria łó w G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w W a r­ sza w ie , a szczeg ó ln ie a k t p ro c e só w g a u le ite r a G d a ń s k a —P r u s Z a c h o d n ic h , A lb e rta F o r s t e r a 8 i g a u le ite r a P r u s W sc h o d n ic h , E r ic h a K o c h a, czy te ż a k t obozu S tu t th o f d o ty c z ąc y c h p o d o b o z ó w n a o b s z a ra c h p o w ia tó w n o w o m ie js k ie g o i d zia łd o w sk ie g o . M a te ria ły z w y ż e j w y m ie n io n y c h p ro c e só w p o z w o liły b y a u to rc e n a ro z s z e rz e n ie p rz e w o d n ik a o d o d a tk o w e m ie jsco w o śc i: B isk u p ie c P o m o rsk i, B o leszczy n , G ó ro w o , G ro d ziczn o , Ł ą k o rz , M arzęcice, M ro c ze n k o , M ro c zn o , P ie rła w k i, R o ż e n ta l, S k a rlin .

P rz e w o d n ik o b e jm u je 157 m ie jsc o w o śc i z te r e n u d z isiejsz eg o w o je w ó d z tw a o l­ szty ń sk ie g o . J e d y n y w y ją te k w y k ra c z a ją c y poza g r a n ic e w o je w ó d z tw a s ta n o w i obóz je n ie c k i S ta la g I A w S ta b ła w k a c h , p o w ia t P r u s k a I ła w k a , le ż ą c y d ziś n a p ó łn o c od g ra n ic y p a ń s tw o w e j. 'M ie js c a ś m ie rc i in n y c h d z ia ła c z y p o ls k ic h z W a rm ii i M a z u r, k tó rz y z g in ę li w o b o zach n a te r e n ie R zeszy, ta k ż e z o sta ły w y m ie n io n e . I s tn ie ją d u ż e tru d n o ś c i z u s ta le n ie m w sz y s tk ic h obo zó w p ra c y , j a k i s ta c jo n o w a n ie m k o m e n d r o ­ b o czy ch , g d y ż w w ie lu p o w ia ta c h ś le d z tw o n ie z o sta ło je sz c z e zak o ń c z o n e . Z u w a g i n a to, że p o w ia ty p ó łn o c n e z a m ie s z k a łe s ą o b e c n ie w w ię k sz o śc i p rz e z lu d n o ś ć n a ­ p ły w o w ą , b r a k je s t św ia d k ó w ta m ty c h w y d a rz e ń . P e w n y c h d a n y c h d o s ta rc z y ły a u to rc e ro z m o w y z d a w n y m i ro b o tn ik a m i i je ń c a m i k ie ro w a n y m i d o p ra c y p rz y ­ m u s o w e j, ja k i k o n k u rs n a p a m ię tn ik ro b o tn i k a p rz y m u s o w e g o o g ło szo n y p rz e z O k rę g o w ą K o m isję B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w O ls z ty n i e 9. P e w n e w ą tp li­ w o ści b u d z ą lic z b y z a m o rd o w a n y c h . Z. D u d z iń s k a s tw ie r d z a , że w p o w ie cie n o w o - m ie js k im z g in ę ło 641 osób. W lic z b ie t e j m ie szc z ą się o so b y z a m o rd o w a n e w 1939 r o k u w ra m a c h In te llig e n z a k tio n , o so b y u d z ie la ją c e p o m o c y w ię ź n io m , je ń c o m , p a r ­

1 W . M a tu li, M. S o m m e rfe ld , D er A n t e i l d e r o s tp re u s sis c h e n A r b e ite r b e w e g u n g a m W ie d e rsta rtd g e g en d e n N a tio n a ls o zia lism u s , J a h r b u c h d e r A lb e rtu s -U n iv e rs itä t, B d. 17, 1967, ss. 164— 178. 2 B iu le ty n G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w P o ls c e , 1958, t. 10, ss. 129— 131; t. 11, 1960, ss. 237 n. 3 S. D a tn e r , U c ie c z k i je n ie c k ie z n ie w o li n ie m ie c k ie j w c za sie I I w o jn y ś w ia to ­ w e j, W o jsk o w y P r z e g lą d H is to ry c z n y , 1960, n r 2, ss. 118— 175, a szc z eg ó ln ie ss. 124, 129, 131, 154— 155. 4 J. F a jk o w s k i, M a z u r z y i W a r m ia c y w w a lc e z h i tle r y z m e m 1939— 1945, w : P o d ­ z ie m n y fr o n t n a d O drą. M a te ria ły z k o n f e re n c ji p o p u la rn o n a u k o w e j w S łu p s k u (29— 30 V 1970), W a rsz a w a 1970, ss. 106— 118.

5 T. W a lic h n o w s k i, W a r m ia , M a z u r y , P o w iś le 1939— 1945, W a rsz a w a 1972. G H. G ro ń [Z. L ietz ], O b o zy je n ie c k ie w P r u s a c h W s c h o d n ic h , S ło w o n a W a rm ii i M a z u ra c h ; O bozy c y w iln e i m ie jsc a stra c e ń , ib id e m , n r 24 z V I 1967 r.; E w a k u a c ja i u c ie c z k a z P r u s W s c h o d n ic h , ib id e m , n r 25 z V I 1967 r.

7 M. T a rn o w s k a , B ib lio g ra fia m a r ty r o lo g ii W a r m ii, M a z u r i P o w iś la w la ta c h 1939—1945, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, n r 2, ss. 229— 266. 8 A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w W a rsz a w ie , A k ta p ro c e su R. F o r s te ra , 280, t. 14, ss. 4215—4230. 9 P lo n k o n k u rs u o m a w ia a r t y k u ł S. B a d o w s k ie j i B . K o z ie łło -P o k le w s k ie g o , P ra ca p r z y m u s o w a w P ru sa c h W s c h o d n ic h w la ta c h I I w o j n y ś w ia t o w e j (w ś w ie tle w sp o m n ie ń ), K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1974, n r 1, ss. 37— 84.

ty z a n to m o ra z s p a d o c h ro n ia rz e . W te j o s ta tn ie j k w e s tii a u to r k a n ie d o s ta te c z n ie w y ­ k o rz y s ta ła p o d s ta w o w ą l i t e r a t u r ą 10.

N a s u w a ją sią ró w n ie ż u w a g i co do s a m e g o te k s tu . N ie m c y n a P o m o rz u p rz e d w o jn ą n ie n a le ż e li do S e lb s ts c h u tz u , a ty lk o do D e u tsc h e V e r e in ig u n g í D e u ts c h - tu m b u n d u . Z. D u d z iń sk a p o d a je , że w 1939 r o k u w B o rk a c h (s. 14) z g in ąło 200 osób, a w p o ło żo n ej 3 k m od N o w eg o M ia sta N a w rz e aż 2000 osób (s. 54). C zy n ie je s t to b łą d d r u k a r s k i ? u . P o n a d to p isze a u to r k a — w 1944 ro k u N ie m c y d la z a ta r c ia ś la d ó w z b ro d n i w y w o z ili z w ło k i w n ie z n a n y m k ie ru n k u . Do B o re k zw ieźć m ia n o co n a jm n ie j 1000 osób. N ie je s t je d n a k w y k lu c z o n e — w y d a je m i sią — że zw ożono ta m o fia ry w ła ś n ie z N a w ry , czyli że m o g ły o n e b y ć d w u k ro tn ie po liczo n e. Z a k t p ro c e su F o r s te r a w y n ik a , że w ty m ż e p o w ie cie n o w o m ie js k im a re s z to w a n o 1086 osób, z k tó ry c h zw o ln io n o 229 i z a trz y m a n o 408 z a k ł a d n ik ó w 12. O gółem w p o w iecie n o w o m ie js k im z g in ą ły 274 osoby, w ty m 150 z a k ła d n ik ó w , w śró d n ic h 14 k siąży , 11 n a u cz y c ie li, a w ią c z n ac z n ie m n ie j n iż to p o d a je Z. D u d z iń sk a . N a ro b o ty p rz y ­ m u so w e w y w ie zio n o 3700 osób, z te g o 82 do obozów z ag ład y . P o n a d to zb u rz o n o w ty m p o w ie cie 366 k a p lic i k rzy ży , 49 szkół, 48 b ib lio te k , 5 k o ścio łó w i 5 c m e n ta ­ rzy . S tr a t y lu d n o ś c io w e p rz y to c z o n e p rz e z a u to r k ę w k o n fr o n ta c ji z a k ta m i p ro c e su F o r s te r a w s k a z u ją n a p e w n e ro zb ieżn o ści. Is tn ie je k o n ie c zn o ść p o d ję c ia szczeg ó ło ­ w y c h b a d a ń m o n o g ra ficz n y c h . N ie z o sta ły ró w n ie ż p rz e a n a liz o w a n e s tr a ty lu d n o ś c i p o w ia tó w d z ia łd o w sk ie g o i n o w o m ie js k ie g o p o n ie sio n e w D z iałd o w ie, P o tu lic a c h , T o ru n iu itd .

N a s tę p n ą g ru p ą m ie jsco w o śc i s ą obozy je n ie c k ie , pod o b o zy o ra z m ie js c a s ta c jo ­ n o w a n ia d ru ż y n ro b o czy ch . W p a ź d z ie rn ik u 1939 ro k u p rz e b y w a ło w S ta la g u І В w O ls z ty n k u około 60 ty s. je ń c ó w p o lsk ic h . L icz b y je ń c ó w p o ls k ic h w S ta la g u I A w S ta b ła w k a c h o p a rto o d a n e a rc h iw a ln e . Do te j p o ry n a m a p ie z b ro d n i h itle r o w ­ sk ich z 1962 r o k u fig u r u je T u ro śl ja k o S ta la g 1 C , ty m c z ase m w 1943 ro k u s ta la g te n m ie ś c ił się w H e y d e k r u g n a S a m b ii i w trz e c h p o d o b o zach . W S u w a łk a c h — o b ozie b ez n u m e r a c ji — m ie ś c ił się S ta la g I F. J e g o p o d o b o zy z n a jd o w a ły się w P r o s tk a c h i D łu to w ie . W B ia ły m s to k u m ie ś c ił się S ta la g 316, a jeg o pod o b o zy w Ł o śn ię , G ro d n ie i Z a m b ro w ie . O fla g i z n a jd o w a ły się: n r 56 w P r o s tk a c h , n r 57 w O stro łę ce , n r 63 w P r o k u lu i n r 68 w S u w a łk a c h . W e d łu g s ta n u n a 1 s ie r p n ia 1944 r o k u w S ta la g u IA w S ta b ła w k a c h z n a jd o w a ło się 26 047 je ń c ó w ra d z ie c k ic h i 4892 je ń c ó w p o lsk ic h . W S ta la g u IB w O ls z ty n k u b y ło 20 464 je ń c ó w ra d z ie c k ic h i 209 p o lsk ic h . Z u w a g i n a p o te n c ja ln e n ie b e z p ie c z e ń s tw o o ż y w ien ia d u c h a p o lsk o ści w śró d lu d n o ś c i ro d z im e j u s u n ię to z te g o o sta tn ie g o obozu P o la k ó w i w y w ie zio n o ich w g łą b N ie m ie c. W 101 J e n ie c k im B a ta lio n ie R o b o czy m w B ia łe j P is k ie j w ięzio n o w ty m c zasie 1668 je ń c ó w r a d z i e c k i c h 13. W ś w ie tle ty c h d a n y c h p o d a n e p rzez a u to r k ę lic z b y p rz e p ły w u je ń c ó w po 100 ty s ię c y n a k a ż d y ze S ta la g ó w w O lsz ty n k u i S ta b ła w k a c h w y d a ją się zan iżo n e. L icz b a je ń c ó w u le g a ła u s ta w ic z n e j flu k tu a c ji, n a s k u te k z w łaszcza n ie re s p e k to w a n ia p rz e z w ła d z e h itle ro w s k ie k o n w e n c ji o je ń c a c h w o je n n y c h i z w a ln ia n iu ic h do c y w ila w celu w y k o rz y s ta n ia do p ra c y p rz y m u s o ­ w ej. T u n a s u w a się d a lsz y p o s tu la t — n a le ż a ło b y p rz e b a d a ć a k ta P o ls k ie g o C z e r­ w o n eg o K rz y ż a w W a rsz a w ie , ja k i M ięd z y n a ro d o w e g o C ze rw o n e g o K rz y ż a w G e ­ n e w ie d la d o k ła d n e g o u s ta le n ia ś m ie rte ln o ś c i je ń c ó w ra d z ie c k ic h , w ło s k ic h o ra z in n y c h . A u to rk a często n a d u ż y w a o k re ś le n ia podobóz. M iejsc, w k tó ry c h p rz e b y w a ło o k o ło 100 je ń c ó w , n ie z alicz a się d o podo b o zó w , a ty lk o d o d ru ż y n ro b o c z y ch (A r b e its k o m m a n d o ), ja k w D a jtk a c h p o d O lszty n e m , g d zie w ięzio n o 40 je ń c ó w , czy 10 R. Ju sz k ie w ic z , M ła w s k ie M a zo w sze w w a lc e, W a rsz a w a 1968; R. N a za re w ic z, D zia ła ln o ść p o ls k ic h g r u p s p a d o c h r o n o w o -w y w ia d o w c z y c h n a te re n ie Z ie m Z a c h o d ­ n ic h o ra z N ie m ie c w k o ń c o w y m o k re s ie I I w o jn y ś w ia to w e j, W o jsk o w y P rz e g lą d H is to ry c z n y , 1970, n r 4, ss. 57— 77.

11 J. F a jk o w s k i, op. cit., s. 112, p o d a je , że w N a w rz e z g in ę ło od 150— 200 osób. P o tw ie rd z a ło b y to d a n e z zesp o łu a k t A. F o r s te ra .

12 A rc h iw u m G łó w n e j K o m isji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w W arsz a w ie , A k ta P ro c e s u A. F o r s te ra , t. 14, ss. 3953, 4224, z a w ie r a ją in fo rm a c ję , że w e w si N a w r a o d k ry to 30 g ro b ó w , B r a tia n ie — 50 g ro b ó w z 80 o so b am i, n a to m ia s t Z. D u ­ d z iń sk a , m ó w ią c o te j o s ta tn ie j m ie jsco w o śc i, p o d a je lic z b ę 150 s tra c o n y c h .

13 L is t M ilitä ra r c h iv w e F r e ib u r g u do a u to r a re c e n z ji z 15 X 1970 w s p ra w ie obozów je n ie c k ic h w I o k rę g u w o js k o w y m (P ru sy W sch o d n ie).

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A ₂₃₃

w J e z io ro w s k u , w p o w ie c ie w ę g o rz e w s k im (26 jeń có w ). Ź ró d ła w o g ó le n ie w y m ie ­ n ia ją p o d o b o zó w d w ó ch w sp o m n ia n y c h S ta la g ó w (O lsz ty n ek , S ta b ła w k i), ja k i ich z asię g u g eo g ra fic z n eg o , d la te g o p rz y n a le ż n o ś ć p o d o b o z ó w d o o k re ś lo n e g o S ta la g u je s t w ą tp liw a .

K o le jn a w ię k sz a g ru p a m ie jsco w o śc i z w ią z a n a b y ła z p r a c ą p rz y m u s o w ą g łó w ­ n ie w ro ln ic tw ie w s c h o d n io p ru sk im . W obec o p o rn y c h ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h lu b u c ie k in ie ró w s to so w a n o s y ste m re p r e s ji w k a r n y c h o bozach. Z a c h o w a n a b o g a ta b aza ź ró d ło w a p o zw o li n a d o k ła d n ie js z e o p ra c o w a n ie te g o z ag a d n ie n ia .

N a s tę p n ą , je d n ą z lic z n ie jsz y c h g ru p m ie jsco w o śc i w y sz c z eg ó ln io n y ch i b o g a to u d o k u m e n to w a n y c h p rz e z a u to r k ę s ą o ś ro d k i to c z ą c e w a lk ę o u trz y m a n ie p o lsk o śc i, j a k na p rz y k ła d G iła w y , L a b u sze w o . A u to rk a p rz y ta c z a ro d z a je re p r e s ji s to so w a ­ n y ch w o b e c p o ls k ie j lu d n o ś c i p rz e z n a c jo n a lis ty c z n e i fa s z y s to w sk ie b o jó w k i, a ż do u m ie sz c z a n ia ich p rz y w ó d c ó w w w ię z ie n ia c h i o b o zach k o n c e n tra c y jn y c h .

O s ta tn ią g ru p ą są m ie jsco w o śc i z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią g r u p p a rty z a n c k ic h , w y w ia d o w c z y c h , a ta k ż e p o m n ik i i c m e n ta rz e ż o łn ie rz y ra d z ie c k ic h p o le g ły c h w o fe n sy w ie w o js k 2 i 3 F r o n tu B ia ło ru s k ie g o . A u to rk a p o m in ę ła t u t a j d z ia ła n ia g r u p w y w ia d o w c z y c h p o ls k o -ra d z ie c k ic h n a z ap lec z u a r m ii g e n e r a ła H o s s b a c h a u . P o m im o d o s trz e ż o n y c h u s te r e k p rz e w o d n ik Z o fii D u d z iń sk ie j p o s ia d a d u ż e w a ­ lo ry p o z n aw c z e d la w o je n n y c h d z ie jó w W a rm ii i M az u r. A u to r k a w n ie w ie lk ie j o b ję to śc io w o k siąż e c zc e p o ra z p ie rw s z y w sp o só b c a ło śc io w y o m ó w iła ta k zło żo n ą i w s z e c h stro n n ą p ro b le m a ty k ę , u n a o c z n iła d z ia łac z o m r e g io n a ln y m o g ro m n y w a c h ­ la rz p ro b le m a ty k i w y m a g a ją c e j o p ra c o w a ń m o n o g ra fic z n y c h . N a le ż ą do n ic h : g e ­ neza h itle ro w s k ie j a d m in is tra c ji, s ą d o w n ic tw o i w ię z ie n n ic tw o o ra z o rg a n y p o lic y jn e i w o jsk o . O p ra c o w a n ia w y m a g a g o s p o d a rk a w o je n n a w P r u s a c h W sc h o d n ic h , obozy p ra c y i s y ste m p ra c y p rz y m u s o w e j, obozy je n ie c k ie , k a r n e i obozy z a g ła d y (p o d ­ obozy S tu tth o fu , m ie szc z ąc e się n a te re n ie o b e cn e g o w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o , D ziałd o w o , H o h e n b ru c h ).

Z y g m u n t L ie tz

T a d e u sz S tę p o w sk i, P r z y P e g a zie za fo rysia ...!, w : C zas p r z e s z ły n ie z m a r n o w a n y 1945—1970. W s p o m n ie n ia d zia ła c zy k u ltu r a ln y c h , K ra k ó w 1973, W y d a w n ic tw o L ite ra c k ie , ss. 31— 52.

I O g ó ln o p o lsk i K o n k u rs n a p a m ię tn ik d z ia łac z a k u ltu r a ln o - o ś w ia to w e g o , og ło ­ szo n y w 1970 ro k u p rz e z C e n t r a ln ą K o m is ję K o o r d y n a c y jn ą d o S p r a w U p o w sz e c h ­ n ie n ia K u ltu ry , z g ro m a d z ił w s u m ie 280 w sp o m n ie ń o o b ję to ś c i 770 a r k u s z y w y d a w ­ n iczy ch . B y ł to c z w a rty w o s ta tn im d z ie się c io le ciu k o n k u r s n a p a m ię tn ik d z ia ła c z a k u ltu r y . W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie w K ra k o w ie w y b ra ło fr a g m e n ty 25 p ra c k o n k u r ­ so w y c h z c ałej P o lsk i. W y b ó r w sp o m n ie ń p o p rz e d z o n y z o sta ł w stę p e m p ió ra doc. d r. B ro n is ła w a G o łęb io w sk ieg o .

P ie rw s z a część w sp o m n ie ń , od k tó re j ty t u ł w z ięła c ała k s ią ż k a , z a w ie ra m ię d z y in n y m i w sp o m n ie n ia T a d e u sz a S tę p o w s k ie g o , n ie d a w n o z m a rłe g o p is a r z a o s tró d z - kiego. A u to r n a sz k ic o w a ł p o k ró tc e sw e p r z e d w o je n n e p ró b y , n ie u d a n e z re sz tą , o ży ­ w ie n ia ży cia k u ltu r a ln e g o w p o d m ła w s k ie j w si. G łó w n a część w sp o m n ie ń S tę p o w ­ sk ieg o o b ra z u je d o ro b e k p ię c io o so b o w e j g r u p y I n s p e k to r a tu K u ltu ra ln o - O ś w ia to ­ w ego S p ó łd z ie ln i W y d a w n ic z o -O ś w ia to w e j „ C z y te ln ik ” w O lszty n ie. A u to r w sposób zw ięzły a t r a f n y s c h a ra k te r y z o w a ł s ła b ą z n a jo m o ść re g io n u i lu d n o ś c i m ie jsco w e g o p o c h o d ze n ia z a ró w n o ze s tro n y a d m in is tra c ji, ja k i r e p a tr ia n tó w i p rz e sie d le ń c ó w , k tó rz y — g e n e r a liz u ją c d z ia ła ln o ś ć o k u p a c y jn ą c zęści m a z u r s k ic h re n e g a tó w — d ą ­ ży li do w y ró w n a n ia r a c h u n k u k rz y w d z c ało śc ią lu d n o ś c i ro d z im e j. P a m ię tn ik a rz u k a z a ł tu p ra c ę n a d tw o rz e n ie m zesp o łó w s a m o k s z ta łc e n io w y c h , c z y te ln ic z y c h , o rg a ­ n iz o w a n ie m k o n k u rs ó w re c y ta to rs k ic h , in s c e n iz a c ji s ło w n o -m u z y c z n y c h M ick iew ic z a, S ło w a c k ie g o , C h o p in a o ra z d z ie sią tk ó w s p o tk a ń a u to rs k ic h p is a rz y z g łę b i k r a ju . T. S tę p o w s k i u w y p u k lił p rz y ty m z a s łu g i w u p o w sz e c h n ia n iu c z y te ln ic tw a w ie lu

u A. O m ilia n o w ie z, W y r o k , O ls z ty n 1967, s. 174; J . F a jk o w s k i, op. cit.. ss. 110 n.. 114.