A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA OECONOMICA 3, 1980
Ewa Marynowicz-Hetka'
WYBRANE ASPEKTY DZIAŁALNOŚCI
SPOŁECZNO-WYCHOWAWCZEJ OPIEKUNA SPOŁECZNEGO W MIEJSCU ZAMIESZKANIA
I. Przedmiotem analizy je st działalność społecznowychow aw cza te -renow ych opiekunów społecznych w m iejscu zam ieszkania — osiedlu mieszkaniowym. A ktyw ność tej k ateg orii działaczy społecznych jest bardzo silnie związana z m iejscem zam ieszkania przedm iotu oddziaływ ania oddziaływ ychooddziaływ aoddziaływ czego — podopiecznego. W myśl ustaoddziaływ odaoddziaływ cy te re -nowi opieku-nowie społeczni funkcjonują w swoim miejscu, zam ieszkania. Jest to niezw ykle w ażne z punktu w idzenia efektów ich ak ty w -ności społecznej. Rejon opiekuńczy, w którym działają opiekunowie społeczni, jest przestrzennie w yodrębnionym obszarem gminy, dzielni-cy, miasta, osiedla mieszkaniow ego; pok ry w a się także na ogół z za-kresem rejonu leczniczego i wg m odelow ych założeń pow inien o b ej-mować ok. ty siąca m ieszkańców 1.
Zarówno przypuszczenia sformułowane w w yniku obserw acji, jak też rezultaty badań reprezentatyw nych, przeprow adzonych! w śród d u żej populacji opiekunów terenow ych funkcjonujących w różnych ty p o -w ych środo-wiskach, poz-w alają t-w ierdzić, że typ środo-w iska lokalnego, jego specyfika — różnicuje zarówno formy, jak i m etody pracy te re-now ych opiekunów społecznych. O dm ienność środow iska lokalnego w pływ a także n a zróżnicowanie kategorii podopiecznych, czyli przed-miotu oddziaływ ania społeczno-wychowawczego. Dla przykładu rejon
* Dr, adiunkt w Zakładzie Pedagogiki Społecznej Instytutu P edagogiki i P sycho-logii U niw ersytetu Łódzkiego.
1 W ytyczn e Departamentu Pom ocy Społecznej MZiOS z dnia 30 k w ietnia 1962 r .— por. Poradnik pra cow nik a socjalnego, — pod red. J. R o s n e r a , W arszaw a 1973, s. 318.
opiekuńczy usytuow any w środow isku w ielkom iejskim o przew adze nowego budow nictw a może narzucać inne od trad y cy jn y ch problem y socjalno-w ychow aw cze2. Jego charakterystyczne cechy: znaczna ano-nimowość życia społeczności i brak więzi sąsiedzkich u tru dn iają nie tylko dobre rozpoznanie potrzeb, lecz także naw iązyw anie kontaktów , organizow anie pomocy sąsiedzkiej. Również k on takty z instytucjam i i organizacjam i społecznymi funkcjonującym i w rejonie nie zawsze m ają charak ter bezpośredni. W tej sytuacji posługiw anie się tra d y c y j-ną dla opiekunów m etodą pracy społeczno-w ychow aw czej, k tó rą jest prow adzenie indyw idualnego przypadku, m oże być mało efektyw ne. M odelowe rozw iązania działalności społeczno-wychowawczej zachęcają opiekunów społecznych, aby funkcjonując w środow isku w ielkom iej-skim zmierzali oni do aktyw izacji i in tegracji społecznej m ieszkańców przez pobudzanie energii społecznej 'najpierw jednostek, a następnie coraz w iększych grup społecznych. Z tego też pow odu interesująca może być analiza działalności opiekunów terenow ych podejm ujących aktyw ność na te re n ie w ielkiego m iasta — Łodzi. Próby formułowania uogólnień o aktyw ności społeczno-wychow aw czej opiekunów w w ielkim mieście dokonujem y na podstaw ie badań, przeprow adzonych w ro ku 1976 w śród 100 — losowo dobranych — respondentów , rep rezen tu -jących populację 442 opiekunów łódzkich. Badania te stanow iły frag-ment w iększej pracy badaw czej, prow adzonej na reprezentatyw nej próbie (N = 196) opiekunów społecznych działających w m iejscow oś-ciach zróżnicow anych pod względem liczby mieszkańców, stopnia urbanizacji, nasycenia urządzeniam i i placów kam i socjalno-kultural- nymi. Będziemy niejednokrotnie ukazyw ać aktyw ność społeczną opie-kunów łódzkich na tle działalności opieopie-kunów terenow ych funkcjonują-cych w innych miejscow ościach (Pabianice, Bielsko-Biała, Kutno, Beł-chatów, Piątek).
W myśl odpow iednith dokum entów 3, reak ty w ujący ch w 1959 r. instytucję terenow ych opiekunów społecznych w PRL, głównym celem aktyw ności tej kategorii działaczy jest organizow anie dla osoby w y -m agającej troski i w sparcia po-m ocy w środowisku, w kóry-m żyje, przy w spółdziałaniu z pią 1 jej otoczeniem. Działalność terenow ych opiekunów społecznych ma szczególnie dotyczyć osób starszych, n ie-zdolnych do pracy, nie posiadających rodziny, żyjących sam otnie w trudnych w arunkach m aterialnych oraz rodzin po utracie żywiciela
2 M. M i k l o s z, Praca opiekuna s połeczn ego w śr oifrwisku p r z e m y s ł o w y m i je j
znaczenie dla roz w oju św ia dczeń sp ołecznych. Na p r z y k ła d z i e d z ieln icy W arsza w a - -M okotów , „Opiekun Społeczny" 1972, nr 1.
3 R ejestr kategorii podopiecznych podaje zarządzenie o zakresie i trybie działania opiekunów społecznych, „Monitor Polski" 1959, nr 93, poz. 496 — por. pr. zbiór.
lub w razie jego ciężkiej choroby, a także m atek sam otnych w ycho-w ujących dzieci, rodzin Wielodzietnych, rodzin ycho-więźnióycho-w-, rodzin, które są w trudnej sytuacji ze względu na alkoholizm żywiciela.
R ejestr p otencjalnych podopiecznych terenow ych opiekunów spo-łecznych jest bardzo obszerny. N ależy dodać, że przedstawiciele pow yż-szych kategorii mieszkańców, w ym agających ispecjalnycli działań opie-kuńczych, są jednocześnie podopiecznymi instytucji pom ocy społeczną], a szczególnie dzielnicowego ośrodka opiekuna społecznego, przy którym są afiliowani terenow i opiekunow ie społeczni.
A kcenty zainteresow ań opiekunów społecznych poszczególnymi ka-tegoriam i podopiecznych rozkładają się różnie, w zależności od n arastających potrzeb społecznych, często zdeterm inow anych tak obiektyw -nym i w arunkam i, jak w zględy demograficzne. Dla przykładu: w począt-kow ych latach aktyw ności opiekunow ie częściej podejm ow ali działal-ność w stosunku do rodzin niew ydolnych, obecnie zaś ich działanie ogranicza się głównie do organizowania pomocy ludziom starszym, nie-pełnospraw nym , samotnym.
Podejm ując zagadnienie działalności społecznowychow aw czej te re -now ego opiekuna społecznego w m iejscu zam ieszkania ograniczym y się do określenia przejaw ów te j akyw ności. K alejno scharakteryzujem y przedm iot oddziaływ ania społeczno-wychow aw czego opiekunów spo-łecznych. Omówimy procedurę postępow ania diagnostycznego i socjal- no-w ychowawczego oraz sch arak tery zujem y sprzym ierzeńców opieku-nów społecznych, których można odnaleźć w rejonie opiekuńczym.
II. Zanim jednak powyższe kw estie zostaną omówione, przybliżymy typow ą sylw etkę terenow ego opiekuna społecznego, funkcjonującego w rejonie opiekuńczym w ielkiego m iasta. Terenow i opiekunow ie spo-łeczni działający w Łodzi to w w iększości kobiey (60% dla N = 100), w w ieku pow yżej 55 roku życia (69% dla N = 100) o w ykształceniu podstaw ow ym i w yższym niż podstaw ow e.
Na tle innych badanych środow isk opiekunow ie łódzcy okazują się k ategorią najbardziej sfeminizowaną, m ającą najw iększą liczbę osób pow yżej 65 roku życia, zaw ierającą w sw ym gronie najw iększą liczbę opiekunów z w ykształceniem średnim (ok. 1/3 populacji łódzkich te renow ych opiekunów społecznych). W śród nich znajduje się także je d y -ny ujaw nio-ny w badaniach (N = 196 respondentów ) opiekun z w yż-szym w ykształceniem . W śród opiekunów łódzkich obserw uje się wy-soki w skaźnik samotnęcfo zam ieszkiwania. Daje się zauw ażyć najniż-szy w skaźnik przynależności do organizacji politycznych (38 dla N = 100), co potw ierdza ujaw nioną w badaniach praw idłow ość, iż w skaźnik przynależności terenow ych opiekunów społecznych do o rg
a-nizacji politycznych jest odw rotnie proporcjonalny do w ielkości m iej-scowości. O piekunow ie łódzcy osiągnęli najw yższy ( 6 3 % dla N = 100)
w skaźnik przynależności do innych stow arzyszeń społecznych, jak PCK, LK, TPD. Analiza m ateriału w skazuje, że na tle innych kategorii działaczy społecznych funkcjonujących w środow isku lokalnym (np. ku ratorów społecznych, działaczy ORMO i TKKF) opiekunow ie łeczni z teren u Łodzi pośw ięcają najw ięcej czasu na aktyw ność społecznow ychowawczą w m iejscu zam ieszkania. Jedna trzecia teren o -w ych opiekunó-w społecznych pracuje 6— 10 godzin tygodnio-wo. Co czw arty opiekun poświęca na tę aktyw ność 11—20 godzin, a blisko dw adzieścia procent opiekunów łódzkich działa aktyw nie ponad dw a-dzieścia godzin tygodniow o.
N ależy zauważyć, że w śród opiekunów społecznych działających w Łodzi jest najw yższy odsetek osób źle oceniających rejon opiekuńczy, zarów no z punktu widzenia nasycenia go urządzeniam i i placówkami so- cjalno-kulturalnym i, jak też poziomu aktyw ności społecznej m ieszkań-ców.
O piekunow ie społeczni z terenu Łodzi interesująco prezentują się w w yniku analizy ich poglądów na tem at wychow ania. Można stw ier-dzić, że rozum ieją dość nowocześnie realizow aną przez siebie aktyw ność społeczno-wychowawczą w m iejscu zamieszkania. Świadczą o tym na-stępujące liczby: 63% dla N = 100 opiekunów sądzi, że pracą w środo-wisku należy obejmować w szystkie kategorie w ieku podopiecznych, a 30% dla N = 100 uważa, że tylko dzieci. Ponadto 60% opiekunów twierdzi, że najlepszym sposobem na osiągnięcie dobrych efektów jest zapobieganie złu, czyli organizacja działalności profilaktycznej.
Zgodnie z obecnymi tendencjam i w pomocy społecznej najliczniejszą kategorię podopiecznych badanych opiekunów łódzkich stanow ią ludzie w w ieku em erytalnym . 85,2% ogółu opiekunów w ym ieniło tę kategorię na pierwszym miejscu. W iększość opiekunów ma stałych podopiecznych. Jedynie 13% populacji opiekunów z teren u Łodzi nie posiada stałych po-dopiecznych. W iększość (57%) spośród tej populacji podejm uje stałą troskę wobec ok. 10 podopiecznych.
W śród innych kategorii podopiecznych respondenci wymieniają: „ludzi potrzebujących pom ocy'', „najbiedniejszych", rodziny wielodzie-tne, rodziny alkoholików. Jednak faktyczne zainteresow anie tym i kate-goriami m ieszkańców rejonu opiekuńczego jest znikome w porów naniu z podopiecznymi w w ieku em erytalnym . W poglądach terenow ych opiekunów społecznych na możliwość oddziaływ ania społecznow ychow aw -czego w m iejscu zamieszkania zauważa się dużą polaryzację. N iektórzy z badanych staw iają m aksym alne cele. Na pytanie, na czym polega p
ra-ca w środowisku, mówią: „w szystkie spraw y dotyczące mieszkańców tego osiedla należą do mnie, spraw y alim entacyjne, młodzież zagrożona moralnie, ludzie starsi bez niczyjej pomocy" (nr 10, lat 45, kierow nik magazynu). Jednocześnie znajdujem y w ypowiedzi świadczące o zawę-żaniu kategorii przedm iotu oddziaływ ania socjalno-wychowawczego. Dla przykładu na pytanie o opinie opiekunów na tem at potrzeb i możliwości zainteresow ania się ich niewydolnym i rodzinami niepełnym i otrzym a-liśmy także takie odpowiedzi: ,,nie powinniśmy prowadzić takich spraw, bo co możemy zrobić jeśli chodzi o w ychow anie" (nr 8 — kobieta, lat 25, pracow nik fizyczny).
Z punktu widzenia m etodyki działalności społeczno-wychowawczej w środowisku będącym miejscem zamieszkania decydujące znaczenie dla efektyw nej i skutecznej aktyw ności społecznej ma stosow any przez opiekuna schem at postępow ania diagnostycznego, w w yniku którego ma on dobre lub niepełne rozeznanie w potrzebach indyw idualnych i spo-łecznych swego rejonu opiekuńczego. Rozpatrując to zagadnienie posta-wiliśm y pytania o drogi zbierania danych do diagnozy. Okazało się, że znaczna część respondentów preferuje postępow ania skrajne, w yraża-jące się bądź to w uzyskiw aniu od lokalnych działaczy społecznych (samorządów mieszkańców, FJN, ORMO, kuratorów społecznych itp.) lub zawodowych pracow ników socjalnych informacji o osobach czy spraw ach w rejonie opiekuńczym w ym agających interw encji opiekuna społecznego, bądź też w samodzielnym poszukiw aniu podopiecznych. Przyglądając się rozkładowi tych w artości w poszczególnych typow ych środowiskach można powiedzieć, że zachowanie w yrażające się w samo-dzielnym poszukiw aniu podopiecznych w zrasta wraz ze zmniejszaniem się liczby mieszkańców miejscowości. N ależy sądzić, że duże znaczenie mają różnice w styczności przestrzennej w dużej i małej miejscowości. Cechą różnicującą w artości jest także pleć. Mężczyźni okazali się opie-kunami bardziej aktyw nym i, samodzielnie poszukującym i, przejaw iają-cymi agresyw ną postaw ę w stosunku do potencjalnych podopiecznych. O piekunow ie starsi wiekiem, pow yżej 60 lat, zdecydowanie przew a-żają w śród zwolenników pierw szej strategii postępow ania, w yraa-żającej się w oczekiwaniu na sygnały o osobach w ym agających ich pomocy. Inform acje te otrzym ują na ogół od lokalnych działaczy społecznych, osób związanych zawodowo z organizacją opieki i pomocy w środo-wisku, jak: pielęgniarka środowiskowa, pracow nik socjalny oraz od samych podopiecznych, zainteresow anych uzyskaniem pomocy. Postę-powanie takie charakterystyczne jest dla opiekunów długo zamieszku-jących w środowisku i dzięki temu posiadazamieszku-jących liczne kontakty spo-łeczne z innym i działaczami oraz dobrą znajomość zarówno potrzeb,
jak i zasobów rejonu. M ożna przypuszczać, że te w szystkie elem enty przyczyniają się do w ypracow ania przez opiekunów określonego syste-mu diagnozowania środowiska.
Interesującym zagadnieniem, na które zwróciliśmy uw agę w bada-niach, jest przyjm ow ana przez opiekuna społecznego procedura postępo-wania socjalno-wychowaw czego. Na podstaw ie dotychczasow ej znajo-mości przedm iotu mogliśmy przyjąć założenie, ż e -w działaniu opiekuna społecznego powinno dostrzegać się wiele elem entów , które mogą być zaklasyfikow ane do popularnej w pracy socjalno-w ychow aw czej m etody prow adzenia indyw idualnych przypadków , pojm owanej jako w spieranie podopiecznego w rozw oju bio-socjo-kulturalnym w toku bezpośredniego, indyw idualnego kontaktu.
Zamierzaliśmy również zorientow ać się, czy działalność opiekuna społecznego ma charakter okazjonalny, czy tież jest to system atyczne, planow e oddziaływanie, a także, czy jest to działalność jedynie in stru -m entalna, ograniczająca się do zrealizow ania jednej, dwu prostych czyn-ności, czy może zaw iera elem enty refleksji wychowawczej.
Z analizy odpowiedzi na pytanie o to, do jakiego m om entu opiekun prowadzi działanie w stosunku do podopiecznego, wynika, że general-nie badani opiekunowie dzielą się na dwie kategorie.
Jedna z nich utrzym uje kontakt z podopiecznym jedynie do chwili uzyskania przez niego pomocy, głównie o charakterze pieniężnym, rzeczowym lub usługowym i na tym kończy się jej rola, szczególnie w ów -czas, gdy pomoc ma charakter doraźny. N ależy dodać, że proporcje dla różnych środowisk w liczebności opiekunów tak postępujących są po-dobne. Zmienną, różnicującą styl pracy, okazała się płeć. Kobiety zna-cznie częściej niż mężczyźni (38,6% dla N = 88) ograniczają czas opieki nad podopiecznym do chwili uzyskania przez niego w ym iernej pomocy.
Drugą kategorię opiekunów, praw ie rów ną liczebnie w porów naniu z poprzednią (61,3% dla N = 88 tak postępujących), stanow ią działacze spraw ujący system atyczną opiekę nad podopiecznym, przy czym czas jej nie jest na ogół określony. N ajczęściej spotyka się sformułowania: „jak długo potrzeba". W ten sposób odpowiadało 43% ogółu badanych opiekunów. N ależy jednak stwierdzić, że opiekunowie łódzcy stosunko-wo najrzadziej (36% dla N = 100) reprezentują powyższe zachowanie. Dominują opiekunowie społeczni innych badanych miejscowości (Biel-ska-Białej — 83%; Pabianic — 55%; Bełchatowa — 62,5%,.
W związku z omawianą procedurą działalności socjalno-wychowaw- czej opiekunów społecznych na uw agę zasługują rów nież ci działacze, którzy ograniczają się do przeprow adzenia w yw iadu u podopiecznego (17% łódzkich opiekunów dla N — 100), bądź też zgłoszenia spraw y czy problem u pracow nikow i socjalnem u (6% łódzkich opiekunów dla
N = 100). Może to wskazywać na przyjm owanie przez nich funkcji w y-konawcy zadań. A kty pow ołujące instytucję terenow ych opiekunów spo-łecznych ustalają następujące role tej kategorii działczy. Przede w szyst-kim mówi się o opiekunie terenow ym jako „sygnalizatorze", czyli oso-bie ograniczającej się do ujaw niania osób i grup społecznych w ym agają-cych pomocy. N astępnie widzi się opiekuna społecznego w roli organi-zatora pomocy, wreszcie zaś jako koordynatora działalności opiekuńczej w rejonie działania, w spółdziałającego z lokalnymi organizacjam i społe-cznymi i instytucjam i publispołe-cznymi. Analiza w ywiadów przeprow adzo-nych w śród opiekunów terenow ych pozwala stwierdzić, że w główadzo-nych zarysach działalność ich polega na sygnalizowaniu pracownikom insty-tucji pomocy społecznej potrzeby zajęcia się osobami w ym agającym i opieki i wsparcia. Czasami aktyw ność opiekunów przejaw ia się w orga-nizowaniu pom ocy podopiecznemu, np. w zakresie usług. N atom iast prze-jaw ów działalności zaw ierającej elem enty koordynacji w zasadzie nie udało nam się dostrzec, Można sądzić, że było to spowodow ane także pewną niedokładnością sposobów zbierania m ateriału badawczego.
W świetle danych, którym i dysponujem y, nasuw a się spostrzeżenie, że poza rysującym się statystycznym obrazem zachowań terenow ych opiekunów społecznych ich indywidualna aktyw ność obfituje w bardzo rozmaite poczynania. W w yniku odpowiedzi opiekunów łódzkich na pytanie: „na czym polega pana praca w środowisku?", można było sfor-mułować listę zabiegów socjalno-wychowawczych. Do najczęściej w y-m ienianych poczynań należały: przeprow adzanie w ywiadów z podopie-cznymi, odwiedzanie podopiecznych, udzielanie porad i informacji „gdzie mają się zwrócić", pisanie podań i form ułowanie wniosków o przyzna-nie pomocy m aterialnej „najbardziej potrzebującym ", organizowaprzyzna-nie po-mocy z PKPS czy PCK, bądź też popo-mocy sąsiedzkiej, dostarczanie le-karstw i zamawianie w izyt lekarskich oraz najprostsze czynności: „prze-kazyw anie spraw y" pracownikowi socjalnemu, czyli ograniczanie się do Sygnalizowania potrzeb.
W ydaje się, że przegląd najczęstszych poczynań terenow ych opie-kunów społecznych w stosunku do podopiecznych daje podstaw y do dość optym istycznego wniosku. Zauważa się w tych działaniach oprócz tylko socjalnej pomocy także elem enty oddziaływ ania wychowawczego. Jeden z opiekunów tak określił sw e zadanie: „pilnuję, czy podopieczni praw idłow o w ykorzystują otrzym yw aną pomoc m aterialną, na co wy-dają pieniądze".
Terenowi opiekunowie społeczni pracują w środow isku lokalnym, zaś z uwagi na powszechną instytucjonalność działań społecznych, a więc także pomocy społecznej, niemożliwe i zdane na niepowodzenie
je st działanie w pojedynkę; konieczne jest poszukiw anie sprzym ierzeń-ców: instytucji i osób, m ogących służyć wsparciem w działaniu socjal- no-wychowawczym.
Analiza w ypowiedzi terenow ych opiekunów społecznych, publiko-w anych publiko-w kpubliko-w artalniku „O piekun Społeczny", pozpubliko-wala przypuszczać, że częściej i spraw niej w spółdziałają, w yszukują sprzym ierzeńców i um ie-ją spożytkować te kontakty ci opiekunowie, którzy jednocześnie są aktyw nym i członkami organizacji społecznych lub też w trakcie pracy społecznej czy zawodowej mają kontakt z podobnymi, co terenow y opiekun społeczny, kategoriam i podopiecznych i typam i spraw. Szcze-gólnie sprzyjające w ydają się sytuacje, gdy funkcję terenow ego opie-kuna społecznego pełni np. pielęgniarka środowiskowa*, będąca rów no-cześnie aktyw nym członkiem kom itetu blokowego, zarządu Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej, Ligi Kobiet, Tow arzystw a Przyjaciół Dzieci itp. Dowodem, że w spółpraca układa się szczególnie pomyślnie w ów -czas, gdy terenow y opiekun społeczny kum uluje szereg funkcji, są sło-wa jednej z opiekunek z terenu W arszaw y: „Jestem pielęgniarką od trzynastu lat, pracuję w yłącznie w terenie. Jednocześnie jestem tereno-wym opiekunem społecznym, poza tym pełnię funkcję zastępcy prze-wodniczącego zespołu Frontu Jedności N arodu, jestem członkiem Rady Zakładow ej Związku Zawodowego Pracow ników Służby Zdrowia [...] Przez dziesięć lat byłam zastępcą przew odniczącego kom itetu blokowego i pracow ałam w komisji ośw iaty PDRN W arszaw a-M okotów i w ko-mitecie rodzicielskim "8.
Można także sformułować przypuszczenia co do kształtow ania się w spółpracy terenow ego opiekuna społecznego z organizacjam i
społe-cznymi i instytucjam i publispołe-cznymi funkcjonującym i na danym terenie. W spółpraca na poziomie najniższym polega na w zajemnym sygnalizo-w aniu sprasygnalizo-w , sygnalizo-w ym ianie inform acji o sytuacji podopiecznych sygnalizo-w rejonie. Dobrze opisują ten poziom następujące słowa terenow ego opiekuna spo-łecznego: „W przychodni, w której pracuję, tak się jakoś przyjęło, że lekarz, felczerki, pielęgniarki, zw racają się do mnie. Mnie mówią o swoich spostrzeżeniach, a ja z kolei przekazuję otrzym ane informacje do oddziału pomocy społecznej lub właściwym opiekunom. Chyba, że wiadomość dotyczy kogoś, kto mieszka w moim rejonie opiekuńczym. W tedy sama się nim zajm uję, bo to jest «mój» podopieczny"®. W spół-praca na poziomie sygnalizowania spraw ułatw ia pełne rozpoznanie
po-4 A. L i o l k e , W a r to pra co w a ć dla czło w iek a , „Biuletyn Opiekuna Społecznegopo-4; 1967, nr 3.
5 M. R y c h 1 e w s k a, W s półpraca pie lęgnia rek ś r o d o w i s k o w y c h z opie kunem społeczn ym , ibidem, 1969, nr 1, s. 34.
trzeb mieszkańców danego rejonu opiekuńczego. Sygnały te opiekun odbiera na ogół z zewnątrz, od innych osób działających w jego re-jonie.
Drugi poziom w spółpracy można określić jako średni. C haraktery-zuje się on tym, iż przedm iotem kontaktów opiekuna z instytucjam i i organizacjami społecznymi jest nie tyle sygnalizowanie potrzeb, co przede wszystkim w spólne działanie — załatw ianie spraw y, udzielanie pomocy. O piekun społeczny jest tutaj bardzo często stym ulatorem dzia-łań innych instytucji i organizacji społecznych. Oto przykłady: w celu podniesienia higieny osobistej niektórych podopiecznych (ludzi starych) opiekun terenow y naw iązał kontakt z pobliską pralnią. W w yniku po-rozumienia dyrekcja tej instytucji przyznała pew ien limit na bezpłatne pranie bielizny i odzieży stałych podopiecznych terenow ego opiekuna społecznego7. Inny opiekun pisze: „U trzym uję też żywy kontakt z opie-kunem szkolnym i wspólnie z nim otaczam y opipką 15 uczniów i uczen-nic niezamożnych rodziców [...] Z mojej iuczen-nicjatyw y czterech chłopców, którzy nie dostali się do szkoły zawodowej, umieszczono w pryw atnym zakładzie stolarskim, gdzie pobierają naukę zaw odu''3.
Trzeci poziom w spółpracy — w ysoki — polega na wzajemnym w spie-raniu się instytucji, organizacji społecznych i terenow ych opiekunów społecznych w rozpoznawaniu potrzeb mieszkańców rejonu i w opraco-w yopraco-w aniu planu pomocy oraz na opraco-w spółudziale opraco-w organizoopraco-waniu po-mocy. W analizow anych m ateriałach znajduje się niewiele przykładów tak idealnej współpracy. Jednym z nich jest następujący opis: „Na na-radzie opiekunów ustalono w spólne dyżury w siedzibie Okręgowego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Pełnią je aktyw iści FJN i terenow i opiekunowie społeczni. Przy takim ustaw ieniu w spółpracy jesteśm y w stanie wspólnie rozstrzygać różne spraw y z pożytkiem dla ludzi"9.
Analiza m ateriału zebranego w toku w yw iadów ze 196 terenowym i opiekunami społecznymi dostarcza interesujących informacji. O kazuje się, że pierwszym doradcą terenow ego opiekuna społecznego, także z uwagi na swe kom petencje, jest pracow nik socjalny zatrudniony przy ośrodku opiekuna społecznego. W 'trudnych sytuacjach zasięga rady pracow nika.socjalnego 46% ogółu opiekunów, co może świadczyć o dość dobrych kontaktach ty ch dwu kategorii zawodowych i ochotniczych p ra-cowników socjalnych. Interesujące jest, że częściej zasięgają porady u pracow nika socjalnego mężczyźni (58,2% dla ogółu mężczyzn i 35,1% kobiet) oraz opiekunowie starsi wiekiem.
. . . . ... ...J
-• 7 E. W i ś n i e w s k i , N o w a lorma usług dla p o d o p iecz n ych , ibidem, 1968, nr 1. 11 S. S o 1 1 a r s к i, Pokochałem pracą społeczną, ibidem, 1967, nr 4, s. 48.
8 B. D o n a j k o w s k i , T erenow у opiekun sam nie w iele zdziała, ibidem, nr 2, s. 60.
Jeszcze w yższy procent terenow ych opiekunów społecznych współ-działa na co dzień z pracownikiem socjalnym ( 7 9 , 4 % dla N = 196). Jest
to zaskakujące z uwagi na niedostateczną liczbę kw alifikowanych kadr socjalnych, zatrudnionych w instytucjach pomocy społecznej, szczegól-nie terenow ych. Zauważono, że częściej w spółdziałają z pracow nikiem socjalnym opiekunowie, będący pracow nikam i fizycznymi, niż nale-żący do innej kategorii zawodowej. W ystępuje też proporcjonalny wzrosit liczby terenow ych opiekunów w spółdziałających z pracow nikiem socjalnym w zależności od w zrostu w ieku opiekuna. N astępnym sprzy-mierzeńcem w działaniu jest inny opiekun terenow y — 47,4% dla N = 196 opiekunów społecznych współdziała z drugim działaczem tej kategorii.
N ajw ażniejszym sprzym ierzeńcem w działalności w środowisku są instytucje i organizacje społeczne o charakterze lokalnym i pozalokal- nym. Daje się zauważyć prawidłowość, iż liczba instytucji i organizacji społecznych, z którym i opiekun współdziała, jest w prost proporcjonalna do wielkości miejscowości, będącej terenem działania. W śród typów in-stytucji służących pomocą opiekunom i przez nich najczęściej w ym ie-nianych dominują instytucje: resortu opieki społecznej, np. ośrodek opiekuna społecznego i działy służb społecznych przy zespołach opieki zdrow otnej (48,9% dla N = 196); resortu spraw w ew nętrznych, np. Mi-licja O byw atelska (27% dla N = 196);. resortu zdrowia, np. przychodnie' rejonow e, pielęgniarki i lekarze (16,8% dla N = 196); resortu ośw iaty — głównie szkoły podstaw ow e, średnie oraz poradnie wychowawczo-zawo- dowe (16,8% dla N = 196); resortu spraw iedliw ości — przede wszystkim sądy rodzinne i kuratorzy społeczni (13,7% dla N = 196).-W spółpraca z innymi instytucjam i jest sporadyczna.
W śród organizacji społecznych szczególnie często w spółdziałających z terenowym i opiekunami społecznymi w yróżniają się organizacje spo-łeczne o charakterze opiekuńczym, jak: PCK, PKPS, TPD (44,6% dla N = 196) oraz organizacje społeczno-wychowawcze: ORMO, LK, samo-rządy mieszkańców itp. (44,3% dla N = 196). Można więc powiedzieć, że blisko połowa opiekunów współdziała z tymi typam i organizacji spo-łecznych.
N ajbardziej interesującą spraw ą jest treść czy też poziom tej współ-pracy. Trudno rozwiązać ten problem na podstaw ie analizy m ateriałów zebranych w w yniku w yw iadu kw estionariuszow ego z działaczem. Je-dnak, opierając się na relacjach opiekunów, możemy powiedzieć, że zdaniem respondentów w spółpraca z instytucjam i i organizacjam i polega zarówno na dobrej, życzliwej w ymianie informacji, jak też na pomocy w organizow aniu opieki nad podopiecznymi, stosunkowo zaś mało jest przypadków inicjow ania w spólnych poczynań w rejonie i koordynow
a-nia działań. Można zatem stwierdzić, że dom inuje niski i średni poziom w spółpracy, w yrażającej się co najw yżej we w spólnym załatw ianiu spraw y udzielenia pomocy. Brak natom iast elem entów koordynacji i ini-cjowania działań socjalno-wychowaw czych.
IV. W związku z aspektam i w ychowawczymi działań socjalnych opie-kuna sformułować można jeszcze jedną uwagę. Otóż w ydaje się, iż w swej m asie terenow i opiekunow ie społeczni nie w pełni uśw iadam ia-ją sobie, że ich działalność może zaw ierać aspekty wychowawcze. Do wniosku takiego upoważnia nas m. in. rozbieżność w odpowiedziach opiekunów na pytania, dotyczące ich konkretnej działalności w środo-wisku i zm ierzające do ujaw nienia w łasnych poglądów respondentów na tem at w ychow ania (kategorii wychow anków, celu oddziaływ ania spo-łeczno-wychowawczego, metod pracy itp.). Na pytanie określające ka-tegorie osób objętych procesem w ychow ania 30,3% opiekunów dla N = 196 w pierw szej kolejności wymieniało dzieci, czyli tradycyjną ka-tegorię wychowanków.
Jednak analiza jakościowa i bliższe przyjrzenie się respondentom ujaw nia bardzo interesujące i nowoczesne ujęcia w ychow ania, w ska-zujące na refleksyjność niektórych opiekunów: „W ychow anie jest bar-dzo trudne, do każdego trzeba umieć podejść, porozmawiać. Człowiek w ychow uje się przez całe życie. To długa w alka" (stolarz, lat 66, od 3 lat opiekun); „w arunkiem w ychow ania jest częsty kontakt z podopie-cznym, um iejętność pokierow ania nim " (em erytow ana pielęgniarka).
W ydaje się, że zarówno w związku z narastającym i potrzebami spo-łecznymi — w yrażającym i się w liczbowym i jakościowym wzroście potencjalnych klientów instytucji pomocy społecznej, a więc podopie-cznych terenow ych opiekunów społepodopie-cznych — jak i w związku z upo-wszechnianiem się koncepcji szerokiego rozumienia wychowania, tak w kategorii przedm iotu oddziaływania, jak i celu oraz czasu jego trw a-nia, niezw ykle pożądane jest popularyzow anie jeszcze jednej roli tere-nowego opiekuna społecznego — roli w ychow aw cy bądź działacza spo-łecznego, nastaw ionego na nasycanie zabiegów socjalnych elem entam i wychowawczymi. Dzięki temu w zorcow a byłaby sytuacja, gdyby w aktyw ności terenow ych opiekunów społecznych można w yodrębnić różne kierunki działań, zaw ierające elem enty kom pensacji społecznej, w ychowania w zm acniającego rozwój oraz profilaktyki w ychowawczej. D ostrzeganie tych elem entów pozwoliłoby dokonać prób pomiaru stopnia nasycenia elem entam i w ychowawczym i działalności terenow ych opie-kunów społecznych i w yodrębnić typy działalności.
Z uw agi na powszechność instytucji opiekunów społecznych, a prze-de wszystkim ze w zględu na uw arunkow ania Ich działalności tkwiące
w tradycji funkcjonow ania instytucji pomocy społecznej, zabiegiem po-żądanym w ydaje się uświadam ianie w olentariuszom potrzeby modyfiko-w ania ich działalności społeczno-modyfiko-wychomodyfiko-wamodyfiko-wczej modyfiko-w m iejscu zamieszkania. W dotychczasow ej polityce instytucji pomocy społecznej, a więc także w odniesieniu do działalności opiekunów społecznych, nadaje się priorytet poczynaniom ściśle socjalnym (np. udzielanie pomocy pie-niężnej, usługow ej lub w naturze), nie w prow adzając w nie elem entów wychowawczych, polegających na bądź to dyskretnym realizow aniu idei w ychow ania towarzyszącego, bądź też bezpośrednim w prow adza-niu elem entów wychowawczych, jak stosow anie doradztw a, podtrzy-mania psychicznego, itp.
W zarządzeniach pow ołujących instytucję opiekunów społecznych ustaw odaw ca stw ierdza, że kandydat na opiekuna winien: „wykazywać się nieposzlakow aną opinią moralno-polityczną, doświadczeniem w pra-cy społecznej, znajomością środowiska, w którym zamierza prowadzić działalność. Powinien mieć ukończone 25 lat oraz w yrazić zgodę na objęcie proponow anej pracy społecznej"10. W stosunku do podopie-cznych terenow y opiekun społeczny winien w ykazyw ać maksimum ta-ktu, cierpliwości i zrozumienia. Również autorzy Poradnika opiekuna
społecznego podkreślają specjalne w alory, jakimi winien odznaczać się
terenow y opiekun społeczny. W śród cech praw idłow ej postaw y opieku-na wymienia się: chęć do opieku-naw iązyw ania bezpośredniego kontaktu z pod-opiecznym; takie obcowanie z ludźmi, które odznacza się dobrocią, w yrozumiałością, cierpliwością, a w zależności od sytuacji także stanow -czością i um iejętnością pobudzania do działania; um iejętność pokonyw a-nia trudności; doskonalenie zawodowe oraz aktyw na postaw a wobec no-wych sytuacji, spraw, okoliczności. W niektórych interpretacjach za-rządzeń spotykam y się ze ścisłym uzależnieniem działalności opiekuna od jego walorów. Propaguje się naw et hasło: „Jaki opiekun, taki ieqo rejon".
A nkieta skierow ana do ekspertów (metoda sędziów kom petentnych, praktycy, teo rety cy pracy socjalnej oraz studenci) ujaw niła następujące! najbardziej pożądane, cechy terenow ego opiekuna społecznego: zdol-ność organizacyjną, znajomość dróg działania, um iejętzdol-ność w spółpracy, operatyw ność, um iejętność naw iązyw ania kontaktów , wnikliwość, umie-jętność obserw acji, znajomość terenu działania, obiektywizm, uczciwość, bezinteresow ność, życzliwość11.
Powyższe cechy mogą być uw arunkow aniem dobrej działalności so- cjalno-w ychow awczej opiekunów. Również wg naszych respondentów
10 Poradnik pra c o w n ik a ..., s. 318.
11 J. Z a r z y c k i , S y lw e t k a te r en o w eg o opiekuna społeczn ego. M odel a r z e c z y
najważniejszym i czynnikami ułatw iającym i optym alną aktyw ność są re-prezentow ane przez opiekuna w alory osobiste (73,4% opiekunów), na-stępnie znajomość i um iejętność stosowania m etod pracy socjalno-wy- chowawczej (64,8%). Do innych, ale również w ysoko cenionych, uw a-runkow ań pracy należą zdaniem respondentów : kultura środow iska — rejonu opiekuńczego oraz wiedza i um iejętności praktyczne opiekunów na tem at rozw iązywania problem ów socjalnych.
Niezbędnym w arunkiem spełniania powyższych wymogów jest stałe doskonalenie wychowawców. A nalizując wypowiedzi opiekunów spo-łecznych na ten tem at utw ierdzam y się w przekonaniu, że ta kategoria wychowawców środow iskow ych trak tuje doskonalenie się bardzo in-strum entalnie. Jedna trzecia deklaruje chęć wzbogacania wiedzy, 15% opiekunów w yraża przekonanie o potrzebie doskonalenia um iejętności. Natom iast zupełnie nieistotny statystycznie jest odsetek opiekunów w i-dzących potrzebę doskonalenia osobowości. N ależy dodać, że wśród starszych wiekiem opiekunów jest wyższy odsetek osób widzących po-trzebę doskonalenia się. O piekunow ie młodsi częściej widzą popo-trzebę doskonalenia um iejętności.
W ydaje się, że istnieje potrzeba uświadom ienia terenow ym opieku-nom społecznym możliwości i konieczności doskonalenia w arsztatu pra-cy socjalno-wychowaw czej, idącego w kierunku wzbogacania w łasnej wiedzy i osobowości oraz doskonalenia m etod pracy, procedury postę-powania diagnostycznego i socjalno-wychowawczego, a także nabyw a-nia um iejętności spożytkow aa-nia sprzym ierzeńców aktyw ności społecznej w środow isku oraz odnajdyw ania ich i ujaw niania sił społecznych w re-jonie opiekuńczym. Potrzebne byłoby pokazyw anie wzorców pożądanej działalności społeczno-wychow aw czej terenow ych opiekunów społe-cznych w m iejscu zam ieszkania przez opracow yw anie program u i w dra-żanie go w typow ym środowisku, np. w rejonie opiekuńczym w w iel-kim mieście. Zaś podstaw ow ym w arunkiem doskonalenia działalności opiekunów społecznych jest, z uwagi na ich duże luki w wiedzy i um ie-jętnościach socjalnych, stała w spółpraca z kom petentnym i pracow nika-mi socjalnym i dzielnicowego ośrodka opiekuna społecznego i działu, służb socjalnych.
