Tarnowska, Maria
Wykorzystanie materiałów
archiwalnych w Archiwum
Państwowym w Olsztynie w latach
1976-1985
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 131-141
1987
M a r ia T a rn o w s k a
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH W ARCHIWUM PAŃSTWOWYM W OLSZTYNIE
W LATACH 1976— 1985 1
U dostępnienie m ateriałów archiw alnych do b adań naukow ych, p o trzeb nych gospodarce narodow ej oraz osoibom p ry w a tn y m było jed n y m z głów nych zadań A rchiw um w m inionym dziesięcioleciu 2. Oprócz trad ycyjnego udostępniania w pracow ni naukow ej, w drodze wszelkiego ro d zaju k w e rend, znacznie rozszerzono form ę popularyzacji archiw aliów przez ekspo now anie ich na w ystaw ach, publikow anie w prasie.
Zasób A rch iw u m w zrósł w latach 1976— 1985 o 300 zespołów liczących 62 897 jednostek archiw alnych (dalej j.a .) 3. P rz e ję te zostały głównie akta prezydiów pow iatow ych, m iejskich i grom adzkich ra d narodow ych oraz zlikw idowanych zjednoczeń. Z okresu historycznego, rozpoczął się proces corocznego p rzyjm ow ania, po 100-letnim okresie przechow yw ania, a k t urzędów sta n u cywilnego. W zakresie porządkow ania m ateriałó w a rc h i w alnych i przygotow ania do udostępnienia, liczba zespołów posiadających inw entarze książkowe lu b k a rtk o w e zw iększyła się o 224 zespoły, obej m ujące 44166 j.a. Z O ddziału I opracow ano ak ta m iasta Mrągowa (1693— 1944) oraz M ikołajek (1869— 1943). Z okresu P olski L udow ej za kończono opracow anie a k t z la t 1945— 1950 oraz g m innych ra d naro d o
1 A r t y k u ł j e s t k o n t y n u a c j ą t e m a t y k i p r z e d s t a w io n e j w a r t y k u l e : M . T a r n o w s k a , P r a c o w n ia N a u k o w a W o je w ódzkie go A r c h i w u m Państw ow ego го Olszt yn ie го l a t a c h 2965—1975, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1976, n r 2, ss. 295—303.
O d 1983 r . z m ie n io n o n a z w ę W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a i is tw o w e g o n a A r c h i w u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie ( n a m o c y u s t a w y a r c h i w a l n e j z 14 l ip c a 1983 r.).
2 Z a d a n i a a r c h i w ó w o k r e ś l o n e z o s ta ły d e k r e t e m z 29 m a r c a 1951 r . o a r c h i w a c h p a ń s t w o w y c h , a n a s t ę p n i e u s t a w ą z 14 liipca 1983 r. o n a r o d o w y m z a so b ie a r c h i w a l n y m i a r c h i w a c h (D z ie n n ik U s t a w P o l s k ie j R z e c z p o s p o lite j L u d o w e j , 1951, n r 19, poz. 149; 1983, n r 38, p oz. 173. A r t y k u ł 17 u s t a w y p o d a je : „ M a t e r i a ły a r c h i w a l n e są u d o s t ę p n i a n e p o u p ł y w i e 30 l a t o d i c h w y t w o r z e n ia , j e ś l i n ie n a r u s z a to p r a w n i e c h r o n i o n y c h i n te r e s ó w P a ń s t w a i o b y w a t e li . M o ż liw o ść w c z e ś n ie js z e g o u d o s tę p n i e n ia m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h r e g u l u j e R o z p o r z ą d z e n ie M in i s t r a N a u k i, S z k o l n ic t w a W y ż sz e g o i T e c h n ik i z 25 l ip c a 1984 r . N a m o c y r o z p o r z ą d z e n i a u d o s tę p n i a n ie t y c h m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h m o ż e n a s tą p i ć n a p o d s ta w ie z e z w o le n ia w y d a n e g o p rz e z k i e r o w n i k a a r c h i w u m p a ń s tw o w e g o l u b i n n e j j e d n o s t k i o r g a n i z a c y j n e j z p o w i e r z o n y m z a s o b e m a r c h i w a l n y m . (D z ie n n ik U s t a w P o ls k ie j R z e c z p o s p o lite j L u d o w e j , 1984, n r 41, p o z . 217). O u d o s tę p n i e n iu m a t e r i a łó w a r c h i w a l n y c h c u d z o z ie m c o m d e c y d u j e N a c z e ln y D y r e k t o r A r c h iw ó w P a ń s tw o w y c h . 3 A r c h iw u m P a ń s t w o w e w O ls z ty n ie ( d a le j A P O ). S p r a w o z d a n ia ro c z n e z l a t 1976—1985. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1987, n r 1 (175)
132 Maria Ta rnowsk a
w ych (1945— 1954), prezydiów grom adzkich ra d narodow ych (1954— 1972), prezydiów pow iatow ych ra d narodow ych i urzędów pow iatow ych (1950— 1975) z te re n u w ojew ództw a olsztyńskiego. Opracowano rów nież i opublikowano Inform ator o zasobie 4. Zaw iera on podstawow e in fo rm a cje o zespołach archiw alnych A rchiw um Państw ow ego w O lsztynie oraz oddziałów w Morągu, Mrągowie i Szczytnie. W części w stępnej umieszczo no zarys dziejów olsztyńskiego A rchiw um , w ykaz w ażniejszych publikacji 0 nim i zasobie. P ub lik ację zam yka w ykaz m ikrofilm ów dotyczących h i storii W arm ii i Mazur, sporządzonych z zasobów innych archiw ów k r a jow ych i zagranicznych. U kład zespołów arch iw aln y ch u ję ty c h w in fo r m atorze jest zgodny z a k tu aln ą s tru k tu r ą organizacyjną A rchiw um . I n form ator podaje k orzystającym nazw ę zespołu, d aty sk rajne, rozm iary w jednostkach archiw alnych oraz rodzaj pomocy ew idencyjnych. P rz y zespołach całkowicie uporządkow anych podano rów nież ich zaw artość w postaci haseł rzeczowych. Z uw agi na stosow aną w A rchiw um dość skom plikow aną s tru k tu r ę sy g n atu r, odbiegającą od pow szechnie obow ią zującej w państw ow ej służbie archiw alnej, zrezygnow ano z ich uw zględ nienia. Indeksy geograficzne i nazw zespołów u łatw iają korzystanie z I n
formatora. Z m iany ew idencyjne zw iązane z pracam i w ew nątrzarchiw al-
nymi, jak i dopływ now ych zespołów pow odują, że w y d an y w 1982 r.
Inform ator w ym aga już uzupełnienia. Z publikacji n a łam ach czasopism
1 innych opracow ań nau k o w y ch zw iązanych z zasobem A rchiw um , w y mienić należy a rty k u ły inform acyjne o m ateriałach źródłow ych do dziejów ru c h u ro b o tn iczeg o 5, pracy przym usow ej oraz ostatniej fazy II w ojny św iatow ej n a teren ie P ru s W sch o d n ich 6. W badaniach n a d okresem 1946— 1950 pom ocny może być a rty k u ł inform ujący o stanie zachowania i zaw artości a k t U rzędu Wojewódzkiego w O lsztynie 7. Do pomocy w y ż szego rzęd u należeć będzie przygotow any do d ru k u przew odnik po zespole
4 K . C y b u ls k a , M. T a r n o w s k a , Z a s ó b W o je w ódzkie go A r c h iw u m Państw ow ego w O ls z ty nie. In fo rm ato r, O ls z ty n 1982, P o je z ie rz e , s. 153.
5 E . K o r ć , M a te r ia ł y ź ró d ło w e do dzie jów r u ch u robotniczego w Prusach Wschod nich w latach 1933—1945 za ch owane w W o je w ó d zk im A r c h i w u m P a ń s tw o w y m w Olsztynie, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1982, n r 2/3, ss. 285—293 o r a z T. G r y g i e r , M. T a r n o w s k a , Ź r ó d ła d z ie jó w r u ch u r o b o tn ic z e g o w W o je w ó d z k im A r c h i w u m P a ń s tw o w y m w Olsztynie. S ta n źró deł do d zie jó w polskiego r uchu robotniczego, W a rs z a w a 1985, C e n t r a l n e A r c h i w u m К С P Z P R ,
SS. 233—239.
6 E. K o r ć , M ateriały źródłowe do p r o b le m a ty k i pr acy p r zy m u s o w e j w z a s o b a c h W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w Olsztynie, w : Praca p r zy m u s o w a w I I I Rzeszy w latach II w o j n y ś w ia to w e j. S ta n i p o t r z e b y b a d a w c z e . M ateriały z sesji n a u k o w e j 28—30 kw ietn ia 1978 т., O ls z ty n 1979, ss. 268—279 o r a z Materiały archiw alne ilust ru jące o s t a t n i ą fazą w o jn y w Prusach Wschodnic h w z a s o b ie a k t W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m Państw owego w Olsztynie, w : R e fer a ty na s e s ję p o p u la rnonaukow ą p o ś w ię c o n ą 37 ro cz nicy w yz w o le n ia W ro c ła w ia o ra z w a lc e i m ę c z e ń s tw u n a r o d u p o ls k ie g o , W r o c ł a w 1982, s. 21 r e p r i n t .
7 M. T a r n o w s k a , S t a n z a c h o w a n ia i zawa rto ść a k t Urzędu W o je w ódzkie go w Olsztynie w latach 1946—1950, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1988, n r 1—2, ss. 51—74,
„Urzędu K onserw atora Z abytków S ztuki i H istorii P ro w in cji P ru s W schod nich” . Sporządzono ponadto indeksy: geograficzny do in w en tarza a k t Re- jencji O lsztyńskiej oraz rzeczow y do zespołu U rzędu Wojewódzkiego w Olsztynie. W latach 1977— 1978 opracow ano k arto te k ę bojow ników o polskość W arm ii i M azur w latach 1918— 1939, ze szczególnym uw zględ nieniem okresu plebiscytu. Do prac n ad kw eren d ą w łączone zostały, na polecenie Naczelnej D yrekcji A rchiw ów Państw ow ych, także A rchiw um A kt N owych w W arszaw ie oraz archiw a państw ow e w Bydgoszczy, G d ań sku i Poznaniu. Łącznie zgrom adzono ok. 15 tys. k a rt, k tó re in fo rm u ją o m iejscu i ch arak terze działalności M azurów i W arm iaków . K arto tek a ta, jak i w ykaz członków Zw iązku P olaków w N iemczech — IV Dziel nicy stanow ią cenne źródło in fo rm ac ji dla badaczy ru c h u polskiego na W arm ii i M azurach. Dużą w artość badaw czą posiada rów nież licząca p r a wie 17 tys. k a r t k a rto te k a tem atyczna o ludności autochtonicznej n a te r e nie W arm ii i M azur w latach 1945— 1950.
W latach 1976— 1985, w P raco w n i N aukow ej zanotow ano liczbę 734 k o rzystających, w ty m 22 badaczy zagranicznych. Łącznie udostępniono 26 158 j.a. Z innych archiw ów -krajowych w ram ach wypożyczeń m iędzy- archiw alnych sprowadzono 1473 j.a. Liczba odwiedzin w P raco w n i w y niosła 7680. Na 14 549 j.a. z O ddziału I (akta do 1945) udostępniono 4812 m ikrofilm ów, zabezpieczając ak ta przed -nadmiernym w yłączaniem z m a gazynów. Szczegółowe dane w rozbiciu rocznym ilu stru je tabela 1.
W ykorzystanie materiałó w archiwalnych w AP w O lsztynie 133
T a b e l a 1. W y k o r z y s t a n i e m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h w P r a c o w n i N a u k o w e j A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w O l s z t y n i e w l a t a c h 1976— 1985 L a ta L ic z b a j.a. L ic z b a o s ó b s p r o w a d z o n y c h z m a g a z y n . w y p o ż y c z o n y c h z i n n y c h a rc h iw . k r a j ó w . o g ó łe m u d o s t ę p n i o n o k o r z y s t a j ą c y c h o d w ie d z in O d d z i a ła I a k t a d o 1945 O d d z i a łu II a k t a p o 1945 k r a j o w y c h z a g r a - r J c z n y c h 1976 1 473 1 708 107 3 288 77 5 1 185 1977 1 653 1 348 114 3 115 106 1 1 198 1978 2 104 1 503 90 3 697 98 3 783 1979 1 723 899 94 2 716 81 — 676 1980 1 157 782 90 2 029 44 4 700 1981 493 818 132 1 443 46 2 627 1932 1 043 513 55 1 611 51 2 700 1983 1 857 888 17 2 762 79 1 708 1984 2 110 913 211 3 234 57 3 6-11 1985 936 764 563 2 263 73 1 487 R a z e m 14 549 10 136 1 473 26 158 712 22 7 680 Z r ó d lo : S p r a w o z d a n ia r o c z n e A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w O ls z ty n ie z l a t 1976—1985,
134 Maria Tar nowska
A kta w łasnego zasobu były ponadto w y k o rzystyw ane przez p raco w ników A rchiw um do sporządzania, n a rzecz in sty tu c ji i osób p ryw atnych, kw eren d dotyczących ustaleń genealogicznych, wyciągów z a k t dotyczą cych okresu zatrudnienia i innych. Łącznie załatw iono 5894 kw erendy, w ty m 5383 krajow e. Osobom p ry w a tn y m w k ra ju i za granicą udzielono 4888 inform acji pisem nych odnośnie sp raw kw erendalnych.
W łączenie archiw ów państw ow ych do ogólnopolskiego system u in fo r m atycznego postawiło przed A rchiw um now e zadania w zakresie w y k o rzy stan ia m ateriałów archiw alnych na potrzeby gospodarki narodow ej. Sporządzono 3 tys. k a rt d o k u m entacyjnych re je stru ją c y c h głównie do k u m en tacją techniczną n a potrzeby gospodarki narodow ej w oparciu o akta U rzędu K onserw atora Zabytków S ztuki i H istorii P ro w in cji P ru s W schod nich, R ejencji O lsztyńskiej, a k t m iejskich oraz nadleśnictw . K a rty te, jak i opracow ania analityczne udostępniono osobom przeprow adzającym k w e re n d y do celów służbowych. P rzesyłano je rów nież do ew entualnego w y korzystania w ielu instytucjom . N a sesji w 1976 r. pracow nicy A rchiw um przedstaw ili re f e ra ty inform ujące o m ateriałach archiw alnych zw iązanych z polityką osiedleńczą w P ru sach W schodnich, jako elem entem in te n sy fikacji produkcji żywnościowej w X IX i XX w., rolą w ielkiej własności ziemskiej, gospodarką chłopską, leśną oraz planow aniem gospodarki żyw nościowej w P ru sa c h W schodnich w latach 1914— 1942. P odkreślić jed n a k należy, że do celów gospodarczych głównie są w y k o rzystyw ane ak ta dotyczące obiektów zabytkow ych. In sty tu cje i przedsiębiorstw a gospodar cze nie p rzejaw iają większego zainteresow ania aktam i.
A naliza w ykazała, że. w latach 1976— 1985 najliczniej z archiw aliów korzystali studenci. N a drugim m iejscu znaleźli się histo ry cy (profesoro wie, docenci, doktorzy i doktoranci). S tały k o n ta k t z A rchiw um u trz y m u ją historycy sztuki. W niew ielkim stopniu w y k o rzy stu ją źródła dziennikarze i bibliotekarze. Dwie do trzech osób rocznie to miłośnicy historii regio n u — am atorzy (najczęściej n a em eryturze). 3 lub 4 osoby to archiwiści i pracow nicy ad m in istracji korzystający z a k t do celów naukow ych. 80% ogółu korzystających pochodzi z W arm ii i Mazur, 20% stanow ią badacze z innych ośrodków naukow ych.
Do stale korzystających z a k t należą pracow nicy naukow i Ośrodka B adań N aukow ych im. Wojciecha K ętrzyńskiego i S tacji N aukow ej P o l skiego Tow arzystw a H istorycznego w Olsztynie. Najliczniejsze b y ły prace Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie; głównie m agisterskie z historii W arm ii i M azur w okresie m iędzyw ojennym oraz PR L, a także dotyczące zagadnień pedagogicznych, m uzycznych i językoznaw stw a. Znacznie rzad sze b y ły k o n tak ty z A kadem ią Rolniczo-Techniczną w Olsztynie. D oty
czyły one zaledwie k ilk u tem atów z ro ln ictw a oraz pierw otnej zabudow y K ortowa. Pracow nicy In s ty tu tu N auk Społeczno-Politycznych ART w y korzystyw ali archiw alia do badania zagadnień społeczno-politycznych. N a wiązano ścisłą w spółpracę z M uzeum W arm ii i M azur. D otyczyła ona b a dań z historii sztuki. Prow adzono też kw erendy; różne do k u m en ty lu b ich foto- i kserokopie eksponow ano w M uzeum. Dostarczono m ateriałów źród łowych do k o lejnych w y staw dotyczących szkolnictw a polskiego n a W a r mii i M azurach w okresie m iędzyw ojennym , IV Dzielnicy Zw iązku P o la ków w Niemczech, a także n a w y staw ę z okazji 40-lecia P R L „Ziem ia s e r decznie znajom a” .
K o n ta k ty z W arm ińskim S em inarium D uchow nym w O lsztynie ograni czały się do udostępnienia m ikrofilm ów sprow adzanych z innych a rc h i wów państw ow ych. Często n atom iast k o rzystali z a k t pracow nicy P r a cowni K onserw acji Z abytków w O lsztynie i takichże pracow ni z sąsied nich w ojew ództw . In n i użytkow nicy to doktoranci poszukujący źródeł do podjętych tem atów . Z zasobów archiw um k o rzy stały rów nież ośrodki n a ukowe z innych w ojewództw . Z ainteresow aniem pracow ników n aukow ych U niw ersytetu M ikołaja K opernika w T oruniu cieszyły się ak ta z X V III w. oraz z okresu m iędzyw ojennego dotyczące pow iatu nowomiejskiego. Liczni m agistranci poszukiw ali d a n y ch o zabytkach. K w e re n d y nau k o w e p ro w a dzili także pracow nicy naukow i oraz studenci z U n iw ersy tetu W arszaw skiego, Wyższej Szkoły N auk Społecznych, W ojskowej A kadem ii P o li tycznej, In s ty tu tu H istorii Polskiej A kadem ii N auk, A kadem ii S p raw W e w nętrznych, Wyższej Szkoły O ficerskiej w Szczytnie i Legionowie, C hrześ cijańskiej A kadem ii Teologicznej, P aństw ow ej W yższej Szkoły Muzycznej w W arszawie. T em aty dotyczyły przede w szystkim dziejów PR L, z w y jątkiem k ilk u prac o tem atyce m azurskiej i k ilk u z m uzykologii okresu międzywojennego. G dański ośrodek n au k o w y używ ał a k t w schodnioprus- kich do p rac o sp raw ach polskich w Niemczech, a pow ojennych do b a dania stosunków społeczno-politycznych ziem zachodnich i północnych. W ystępow ała też te m a ty k a sportu wyczynowego. B adania kierow ane przez U niw ersytet im. A dam a Mickiewicza w Poznaniu dotyczyły te m a ty k i PRL, a z okresu wcześniejszego T ow arzystw a Czytelni Ludow ych oraz m a la r stw a gotyckiego na P om orzu W schodnim.
Sporadycznie pojaw iali się w Pracow ni N aukow ej badacze U n iw er sytetu Śląskiego w K atow icach, U n iw ersy tetu Łódzkiego oraz U niw ersy te tu Jagiellońskiego w K rakow ie. Zaznaczyć należy, że zainteresow anie innych ośrodków naukow ych ak tam i A rchiw um Państw ow ego w Olsztynie w ypływ ało głównie z opracow ania zagadnień ogólnopolskich lu b dotyczą cych Ziem Zachodnich i Północnych. H istorią W arm ii i M azur zajm ow ali W ykorzystanie m ateriałó w archiwalnych w AP w O lszty nie 135
136 M aria Tarnow ska
się głównie doktoranci lu b m agistranci pochodzący z w ojew ództw a o l sztyńskiego. Badacze z NRD, R FN i Szw ecji (22 osoby) korzystali głównie z a k t pochodzących z X IX w. oraz dw udziestow iecznych do 1939 r.
TEM ATYKA BADAWCZA
Analiza tem atów zgłoszonych w Pracow ni N aukow ej w ykazała, że b a daniam i objęto głównie X IX i X X w. Z wcześniejszego okresu odnotować należy zagadnienia rozw oju m iast P ru s K siążęcych i ich związku z m ia stam i W arm ii, rep rezen tacji stanow ej P ru s K rólew skich w X V III w., kontaktów W arm iaków z Rzecząpospolitą w X V III w. oraz okresu oświece nia w Inflantach i P rusach. Zachow ane w ak tac h ed y k ty pozwoliły u z u pełnić bibliografię polskich edyktów w ydanych w P ru s a c h w X VI— X IX w. W badaniach tyczących X IX i X X w. dom inow ały zagadnienia społeczno- -polityczne. T em atam i p rac hab ilitacy jn y ch były: rola P ru s W schodnich w polskim ru ch u p atriotycznym 1830— 1864 oraz p roblem y świadomości narodow ej na W arm ii w X IX w. Liczne prace poświęcono procesom g e r m anizacji n a M azurach, niem ieckiem u ruchow i robotniczem u w XIX w., badano też re p e rk u sje pow stań listopadowego i styczniowego w P ru sa c h Wschodnich oraz okoliczności próby pow stania w P ru s a c h Zachodnich w 1846 r. Badano stosunki narodowościowe na północnym pograniczu M a zur oraz problem y m niejszości litew skiej w P ru s a c h W schodnich. T em a tem p racy doktorskiej b y ły stosunki narodow ościowe w K ościele ew ange lickim n a M azurach w latach 1848— 1945. Studiow ano rolę ru c h u pol skiego w kształtow aniu świadomości narodow ej W arm iaków i Mazurów, stosunek niem ieckiego obozu katolickiego do sp raw polskich w latach 1877— 1893, znaczenie M azurskiej P a rtii Ludow ej, historię m iast P ru s Zachodnich w pierw szej połowie X IX w. oraz zagadnienia adm inistracji P ru s W schodnich. Zainteresow anie początkiem XX stulecia nie było w iel kie, n atom iast historia okresu m iędzyw ojennego była przedm iotem w ielu p rac habilitacyjnych, doktorskich i m agisterskich. N a uw agę zasługują: studium polityczno-gospodarcze P ru s W schodnich w latach m iędzyw ojen nych, opracow ania tyczące ro li p a rtii politycznych w życiu społeczno-go spodarczym P ru s W schodnich, działalności polskich organizacji młodzieżo wych, system ów światopoglądowych, działalności IV D zielnicy Związku Polaków w Niemczech, SPD P ru s W schodnich w latach 1919— 1933, sp raw y polskiej w Niemczech 1918— 1920, stosunku rząd u polskiego do mniejszości niem ieckiej w II Rzeczypospolitej, propagandy III Rzeszy oraz Żydów w III Rzeszy. Z innych tem atów należy w ym ienić biograficzne dotyczące Ja n a Baczewskiego, H eleny i S tanisław a Sierakowskich, S ew e
ry n a Pieniężnego, Ja n a Liszewskiego, ks. W alentego Tolsdorfa oraz ks. W a lentego Barczewskiego. A nalizow ano też stan b adań n ad W arm ią okresu 1871— 1945 oraz świadom ość M azurów w latach 1920— 1945. Z okresu II w ojny św iatowej podjęto te m aty k ę sądów i w ięziennictw a, obozów je nieckich oraz p racy przym usow ej n a terenie P ru s W schodnich. W d a l szym ciągu u trz y m u je się zainteresow anie a k ta m i po 1945 r. B adaniam i objęto przeobrażenia społeczno-polityczne, rolę p a rtii politycznych na zie m iach zachodnich i północnych w latach 1945— 1948, p roblem y ludności rodzimej, kształtow anie się świadom ości politycznej młodzieży w Polsce w latach 1945— 1950, rolę i funkcjonow anie ra d narodow ych, tożsamość narodow ą g ru p etnicznych w Polsce L udow ej. P onadto przedm iotem roz praw doktorskich były w alki z podziem iem w latach 1945— 1947. W yko nano kilka p rac o osadnictwie, P ań stw o w y m Urzędzie R e p atriacy jn y m Oddziału W ojewódzkiego w Olsztynie, działalności Zw iązku Samopom ocy Chłopskiej.
D rugie miejsce pod względem liczby zgłoszonych tem atów zajm ow ały sp raw y oświaty, k u ltu r y i sztuki; m.in. — rola E łku w ru c h u k u ltu ra ln y m XIX w., szkolnictwo elem entarne w re je n c ji kw idzyńskiej w latach 1772— 1920, k u lturalno-ośw iatow a działalność Polsko-K atolickiego T ow a rzy stw a „Zgoda” , rozw ój ośw iaty i szkolnictwa rolniczego na teren ie P ru s Wschodnich do 1939 r. P race m agisterskie dotyczyły m onografii życia kulturalno-ośw iatow ego w Lesznie, Stanclewie, Unieszewie oraz działal ności in sty tu c ji k u ltu ra ln y c h w Olsztynie w 1918— 1939. Na podkreślenie zasługuje podjęcie tem aty k i poczytności lite r a tu ry polskiej n a W arm ii i M azurach w latach 1870— 1933 oraz m onografia „D rw ęcy” n a tle p rasy w ojew ództw a pomorskiego. Mało studiow ano dzieje bibliotek. O pracow y w ano te m a ty dotyczące życia muzycznego w okresie m iędzyw ojennym i po 1945 r. n a W arm ii i M azurach, działalność arty sty cz n ą i w ychow aw czą Feliksa Nowowiejskiego i Antoniego Szajka oraz biografię Antoniego Osuchowskiego, mecenasa n au k i i oświaty. A kta U rzędu K onserw atora Z abytków S ztuki i H istorii P ro w in cji P ru s W schodnich posłużyły do b a dań n aukow ych n ad zagadnieniam i historii sztuki, m.in. gotyckiej rzeźby architektonicznej oraz późnogotyckiej sztuki w P ru sach Wschodnich. P o nadto do d ru k u przygotow yw ano katalog gotyckich m alowideł ściennych. A k ta z la t po 1945 r. w ykorzystyw ano do b adań organizacji i rozw oju szkolnictwa na ziemiach zachodnich i północnych Polski, form kształcenia i dokształcania nauczycieli, żyoia literackiego na W arm ii i M azurach w la tach 1945— 1955, ru c h u muzycznego w w ojew ództw ie olsztyńskim.
Wiele prac m agisterskich dotyczyło roli spotkań autorskich w ro z w oju czytelnictw a w latach 1945— 1975, organizacji szkolnictw a i bibliotek W ykorzystanie m ateriałó w archiwalnych w AP w O lszty nie 137
138 M aria Tar nowska
n a szczeblu byłych pow iatów , działalności in sty tu c ji i tow arzystw k u ltu ralnych, m.in. T e a tru im. S tefana Jaracza w Olsztynie, Wojewódzkiego Domu K u ltu ry , M uzeum W arm ii i Mazur, In s ty tu tu Mazurskiego. P o w stały rów nież prace o działalności U n iw ersy tetu Ludowego w Rudziskach Pasym skich i Ju rk o w y m M łynie koło Morąga. K ontynuow ano biografie K arola Małłka oraz M arii Zientary-M alew skiej. W ykorzystyw ano też akta do prac z zakresu językoznawstw a. B adaniem objęto zm iany w gw arach daw nej Łemkowszczyzny, w pływ W ileńszczyzny n a g w ary kresowe, n a zewnictwo osobowe. P onadto przebadano g w a ry kresow e na teren ie gmin: Kolno, Lubomino, D obre Miasto, Pasłęk, Płoskinia, Iław a, Sępopol, B isku piec, Lidzbark, O rneta, Ś w iątk i i Olsztynek.
Mniej niż w poprzednim dziesięcioleciu interesow ano się sp raw am i go spodarczym i X IX i początku X X w. B adania skoncentrow ano n a położe n iu robotników sezonowych w P ru s a c h W schodnich w okresie m iędzy w ojennym oraz roli banków . W ykorzystyw ano archiw alia do sporządzania dokum entacji naukow o-historycznej obiektów zabytkow ych z P ru s W schodnich, in w en tary zacji zabytków , cm en tarzy i parków . Wzrosło n a tom iast zainteresowanie badaczy zagadnieniam i gospodarczym i z okresu Polski Ludow ej. T em atem p rac doktorskich były spółdzielnie rolnicze w w ojew ództwie olsztyńskim 1945— 1970. Robiono prace n a te m a t m echa nizacji rolnictw a w ojew ództw a olsztyńskiego, badano historię spółdziel czości, rozwój sieci handlow ej i usług oraz sp raw y u k ład u k o m u n ik acy j nego Olsztyna. Na wyszczególnienie zasługują ponadto te m a ty prac d ok torskich o działalności Związku Ochotniczych S tra ż y P ożarn y ch w PRL, rozw oju sp o rtu wyczynowego w w ojew ództw ie olsztyńskim w latach 1945— 1975 oraz służby zdrowia, jako te m a tu pracy habilitacyjnej.
Oddzielnego omów ienia w ym aga tem a ty k a zgłoszona przez badaczy zagranicznych, któ rzy w m inionym dziesięcioleciu uzyskali zezwolenie Naczelnego D y rek to ra A rchiw ów P aństw ow ych na korzystanie z a k t A r chiw um w Olsztynie. K oncentrow ała się ona głów nie n a w. X IX i X X (do r. 1939). Z wcześniejszego okresu w ykorzystyw ano ak ta do ustaleń staty sty k i ludnościowej p aństw a pruskiego w X VIII w., działalności K arla F rid erich a Schinkela. Z X IX w. opracow yw ano zagadnienia polityki w e w n ętrznej P ru s w latach 1806— 1905, szkolnictwa w P ru sa c h W schodnich w X IX w., jak rów nież historię M azur na przełom ie X IX i XX w. ze szczególnym uw zględnieniem em igracji zarobkowej oraz w e rb u n k u r o botników do prac w górnictw ie w kopalniach w W estfalii i N adrenii, jak i zagadnienie polskich robotników w niem ieckim przem yśle i rolnictw ie w latach 1890— 1918. A kta XX w. w ykorzystyw ano do opracow ań dzia łalności R ejencji Olsztyńskiej (1905— 1939), północnej granicy polsko-nie
mieckiej po pierw szej w ojnie św iatow ej z uw zględnieniem plebiscytu, w alki politycznej w Niemczech w okresie R epubliki W eim arskiej, działal ności p a rtii politycznych, polityki szkolnej Niemiec wobec mniejszości polskiej, jak rów nież działalność niem ieckich organizacji protestanckich w okresie do 1939 r. O m ówienia w ym agają rów nież prace n au k o w o -b a dawcze prow adzone przez pracow ników A rchiw um Państw ow ego w O l sztynie oraz placów ek terenow ych. Dotyczyły one zagadnień ustrojow ych, P ru s Książęcych, historii ru c h u robotniczego, p ro b lem aty k i żydow skiej w III Rzeszy, p racy przym usow ej, obozów jenieckich w czasie II w ojny św iatowej. Z okresu historii n ajnow szej zajm ow ano się dziejam i poszcze gólnych urzędów, przygotow aniem źródeł do d ru k u oraz prac in fo rm ac y j nych o zawartości poszczególnych zespołów archiw alnych.
Możliwość wypożyczeń mdędzyarchiw alnych, ja k i udostępnianie m ik ro filmów przechow yw anych w A rchiw um z zasobu innych archiw ów k r a jowych i zagranicznych, pozwoliła na w ykorzystanie przez badaczy w o jew ództw a olsztyńskiego a k t do te m a ty k i ogólnokrajow ej, m.in. działal ności Zw iązku Ochotniczych Straży P o żarn y ch w PR L, Polskiego Związ ku Zachodniego, Związku P olaków w Niemczech.
Wiele prac naukow ych, zgłoszonych w P racow ni N aukow ej A rchiw um , publikowano w form ie w ydaw nictw książkowych, a rty k u łó w na łam ach czasopism naukow ych m iejscowych lu'b też ogólnokrajow ych.
Pobieżna analiza w ykorzystania a k t w A rchiw um P ań stw o w y m w O l sztynie w m inionym dziesięcioleciu w ykazała, że w sto sunku do lat 1965— 1975 rozszerzyły się form y udostępnienia. Wzrosło w ykorzystanie akt. D w ukrotnie więcej a k t sprowadzono z innych archiw ów krajow ych. Nie sprowadzono n ato m iast a k t z archiw ów zagranicznych, z w y ją tk ie m m ikrofilm ów otrzym anych z R FN w ra m a c h w y m ian y bezdewizowej. L icz ba korzystających w zrosła z 423 w latach 1965— 1975 do 712. T rzykrotnie wzrosła rów nież liczba badaczy zagranicznych. O 3135 zw iększyła się licz ba odwiedzin w P racow ni N aukow ej. S tr u k tu ra korzystających nie uległa zasadniczej zmianie. W zrosła liczba studentów piszących prace m ag ister skie na podstaw ie archiwaliów . W yrów nało się zapotrzebow anie na akta z okresu do 1945 r. i la t P olski Ludow ej, z niew ielką przew agą a k t w cześ niejszych. W poprzednim okresie dominowało zainteresow anie ak ta m i n a j now szymi (1945— 1950), w ostatnim popularniejszy był okres m iędzyw o jenny. N iew ątpliw y w pływ n a to miało zm ikrofilm ow anie i stw orzenie możliwości w ykorzystania w pracow ni naukow ej a k t konsulatów polskich w Olsztynie, K w idzynie i K rólew cu z zasobu a k t A rchiw um A k t Nowych w W arszawie. Podobnie, jak w latach 1965— 1975 kształtow ało się w y korzystanie zespołów archiw alnych. Zam ów ienia dotyczyły głów nie a k t W ykorzystanie m ateriałó w archiwalnych w AP w O lszty nie 139
140 Maria Tarnow ska
R ejencji Olsztyńskiej, U rzędu K onserw atora Z abytków S ztuki i H istorii P row incji P ru s W schodnich, staro stw pow iatow ych, a k t m iast do 1945 r., Naczelnego P rezy d iu m P ru s W schodnich. W m niejszym stopniu sp ro w a dzano z m agazynów ak ta urzędów dom enalnorentow ych, nadleśnictw , s u p erin ten d en tu r, kościołów ew angelickich i zespołów podw orskich. Część zasobu, podobnie, jak w latach 1965— 1976 nie była w ogóle w ykorzystana. Należą do tej g ru p y ak ta in sty tu cji bankow ych, D yrekcji K olei P ru s Wschodnich, urzędów rybackich, budow lanych, ak ta no tarialn e (częścio wo do kwerend). Z okresu Polski L udow ej n ad al utrzy m y w ało się duże zainteresow anie ak tam i U rzędu Pełnom ocnika R ządu R P na O kręg M a zurski, U rzędu Wojewódzkiego w Olsztynie, O lsztyńskiej W ojewódzkiej R ady N arodowej. W m niejszym stopniu udostępniano a k ta byłych ze społów niezespolonych: Wojewódzkiego U rzędu Inform acji i P ro p ag an d y w Olsztynie, K u ra to riu m O kręgu Szkolnego oraz W ojewódzkiego O ddzia łu Państw ow ego U rzędu R epatriacyjnego w O lsztynie oraz zarządów m iej skich z la t 1945— 1950. W ostatnich latach w zrosło zainteresow anie aktam i zlikw idow anych prezydiów pow iatow ych ra d narodow ych i urzędów po w iatow ych oraz ak ta m i in s ty tu c ji gospodarczych.
Dało się zauważyć rozszerzenie b ad ań naukow ych o zagadnienia spo łeczno-polityczne XIX w. oraz okresu m iędzywojennego, n ato m iast z h i storii najnow szej o zagadnienia gospodarcze. Zwiększyła się rów nież fr e k w encja pedagogów, językoznawców, muzykologów. Mimo bogatej te m a ty k i badań, nad al w iele tem atów czeka n a opracow anie, m.in. zagadnienia ustrojow e, praw ne, narodowościowe, dem ografii historycznej, m igracji lu d nościowych, społeczeństwa P ru s W schodnich. N adal pozostają nie w y k o rzystane akta do b adań szkolnictwa, nauki, opieki Kościoła n a d szkołami, problem ów języka polskiego w kościele, fu n k cji duszpasterskich. W skaza ne byłyby dalsze prace biograficzne. Z b y t m ało uw agi poświęca się te m atyce gospodarczej P ru s W schodnich. Na opracow anie oczekują sp raw y reform a g rarn y ch na M azurach, gospodarki leśnej, rybackiej, hodowli, rzem iosła, handlu oraz k om unikacji P ru s W schodnich. Z okresu Polski Ludow ej zwiększyła się liczba tem atów gospodarczych. Podjęto badania dotyczące ludności rodzim ej, g ru p etnicznych, w k ład u MO i SB w u tr w a lanie w ładzy ludow ej na W arm ii i M azurach. N adal pozostaje nie o p ra cowana m.in, działalność p ro k u r a tu ry i sądow nictw a, rola sam orządu te rytorialnego, działalność adm inistracji pow iatow ej.
Z inicjatyw y A rchiw um Państw ow ego w Olsztynie, co kilka la t o rg a nizow ane są spotkania środowiskowe, n a k tó ry ch przedstaw iciele in sty tu c ji naukow ych O lsztyna mogą w raz z pracow nikam i A rchiw um dokonać ustaleń, co do porządkow ania zasobu archiw alnego, tem aty k i badaw czej,
jak i dalszych zam ierzeń planow ych. R ezultatem tych sp otkań jest po szerzenie zasobu o m ikrofilm y zespołów k o nsulatów polskich w O lszty nie, K w idzynie i K rólew cu oraz zbioru a k t F. Kessela z zasobu A rchiw um A k t Nowych, przyspieszenie p rac w zakresie porządkow ania szeregu istotnych do b adań regionalnych zespołów oraz k o n tynuow anie prac in fo rm acyjnych o zaw artości poszczególnych zespołów, jak i o m ateriałach archiw alnych do zagadnień tem atycznych.
