Ocena możliwości opłaty pracy własnej w różnych typach gospodarstw rolnych w Polsce

ARKADIUSZ SADOWSKI1

OCENA MO¯LIWOŒCI OP£ATY PRACY W£ASNEJ

W RÓ¯NYCH TYPACH GOSPODARSTW ROLNYCH

W POLSCE

Abstrakt. W artykule przedstawiono zagadnienia zwi¹zane z mo¿liwoœci¹ op³aty pracy

w³a-snej przez ró¿ne typy gospodarstw rolnych. Zwrócono uwagê na trudnoœci metodyczne, do-tycz¹ce okreœlenia rzeczywistej wysokoœci op³aty pracy w kontekœcie szczególnej roli rolnic-twa w wysokorozwiniêtych gospodarkach oraz specyfiki gospodarstw rolnych, uzyskuj¹cych dochody zarówno z produkcji rolniczej i nierolniczej, jak i ze wsparcia ze Ÿróde³ publicz-nych. Przedstawione te¿ zosta³y badania przeprowadzone na próbie gospodarstw prowadz¹-cych rachunkowoœæ w systemie FADN, z których wynika du¿e zró¿nicowanie w zakresie mo¿liwoœci op³aty pracy w³asnej bez szkody dla ich szans rozwojowych. Tylko bowiem go-spodarstwa du¿e pod wzglêdem ekonomicznym s¹ w stanie generowaæ dochody pozwalaj¹-ce na op³atê wszystkich czynników produkcji, w tym pracy, oraz zapewnienie co najmniej reprodukcji prostej.

S³owa klucze: gospodarstwa rolne, dochody rolnicze, parytet dochodów, op³ata pracy,

FADN

WPROWADZENIE

Towarowe gospodarstwa rolne, bez wzglêdu na skalê produkcji, traktowane powinny byæ jak wszystkie inne przedsiêbiorstwa komercyjne [Ziêtara 2008, 2009], których zasadniczym celem jest uzyskiwanie dochodu, a co za tym idzie – op³ata pracy w³aœcicieli i zarz¹dzaj¹cych, a tak¿e w ostatecznym ra-chunku – umo¿liwienie im realizacji prywatnych, pozazawodowych celów ¿y-ciowych. Wzi¹wszy wiêc pod uwagê p³acotwórcz¹ rolê dochodów rolniczych, potrzebne i uzasadnione jest dokonywanie porównañ dochodów uzyskiwanych 1_{Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (e-mail:} sadow-ski@up.poznan.pl).

przez gospodarstwa rolne z p³acami w sektorach pozarolniczych [Zegar 2008]. Jest to istotne ze spo³ecznego punktu widzenia, gdy¿ daje mo¿liwoœæ oceny poziomu ¿ycia rolników na tle innych grup spo³ecznych i zawodowych. Prak-tyczna próba dokonania takiej analizy napotyka jednak na wiele problemów zwi¹zanych zarówno ze specyficzn¹ funkcj¹ rolnictwa w wysokorozwiniêtych gospodarkach [Ziêtara 2009], jak i z innymi aspektami o charakterze meto-dycznym, w tym z ró¿nym sposobem opodatkowania w rolnictwie i pozosta-³ych dzia³ach gospodarki oraz obowi¹zywaniem odmiennych systemów ubez-pieczeñ spo³ecznych rolników i innych grup zawodowych. Nie u³atwia jej tak-¿e dualna funkcja gospodarstwa, bêd¹cego zarówno miejscem pracy rolnika, jak i „œrodowiskiem” ¿ycia jego rodziny. Dodatkowych komplikacji dostarcza-j¹ œrodowiskowe oddzia³ywania produkcji rolniczej i wynikadostarcza-j¹ce z nich impli-kacje ogólnospo³eczne.

SPECYFICZNE FUNKCJE DOCHODÓW ROLNICZYCH W KONTEKŒCIE WSPARCIA PUBLICZNEGO

Osoby zatrudnione w ramach ró¿norodnych form umowy o pracê czy umów cywilnoprawnych uzyskuj¹ wynagrodzenie tylko za wykonan¹ pracê, dochody przedsiêbiorstw (w tym gospodarstw rolnych) przeznaczone musz¹ byæ tak¿e na op³acenie pozosta³ych dwóch czynników produkcji [Idczak 2001, Zegar 2008], to jest ziemi i kapita³u oraz ryzyka podejmowania decyzji zarz¹dczych. Tu jed-nak linia podzia³u biegnie miêdzy pracuj¹cymi na w³asny rachunek a osobami wykonuj¹cymi pracê na rzecz innych podmiotów. W tym kontekœcie gospodar-stwo rolne nie wykazuje swoistych cech w stosunku do pozosta³ych przedsiê-biorstw, pomijaj¹c mo¿e odmienn¹ rolê ziemi w produkcji rolniczej i pozarolni-czej. Specyficzna rola rolnictwa przejawia siê natomiast w tym, i¿ dostarczaj¹c strategicznych, ze spo³ecznego punktu widzenia, produktów spo¿ywczych, jest jednak deprecjonowane przez mechanizm rynkowy [Woœ 1999]. Z tego wzglêdu gospodarstwa rolne nie mog¹ byæ traktowane tak jak pozosta³e przedsiêbiorstwa komercyjne, których dochody uzale¿nione s¹ wy³¹cznie od posiadanego poten-cja³u produkcyjnego oraz umiejêtnoœci zdobywania przewag konkurencyjnych na rynku. Rolnictwo w warunkach wysokorozwiniêtej gospodarki wymaga na-tomiast dodatkowego wsparcia ze strony pañstwa, co zgodne jest zarówno z po-gl¹dami wielu autorów zajmuj¹cych siê zagadnieniami ekonomii [Woœ 1993, Wilkin 2003], jak i praktyk¹ ¿ycia gospodarczego. Samo jednak uznanie ko-niecznoœci wspierania dochodów rolniczych ze œrodków publicznych nie roz-wi¹zuje problemu, a wrêcz przeciwnie – rodzi nastêpuj¹ce pytania:

1. Jaka ze spo³ecznego punktu widzenia powinna byæ wysokoœæ dochodu rol-niczego (ile rolnik powinien „zarabiaæ”)?

2. Za któr¹ funkcjê pe³nion¹ przez rolnika i jego gospodarstwo powinien on otrzymywaæ wsparcie publiczne (za co podatnik powinien rolnikowi „za-p³aciæ”)?

Odpowiadaj¹c na pierwsze pytanie, nale¿y zauwa¿yæ, i¿ jest ono uzasadnio-ne jedynie przy akceptacji poczyniouzasadnio-nego wczeœniej za³o¿enia, ¿e rolnictwo

po-winno byæ wspierane ze œrodków publicznych. W innym przypadku wysokoœæ dochodów rolniczych kszta³towana by³aby jedynie na gruncie prawa popytu i poda¿y oraz umiejêtnoœci zarz¹dczych rolnika. W historii gospodarki wystêpo-wa³o wiele rodzajów dzia³alnoœci, które na skutek zmian technologii, postêpu cywilizacyjnego czy innych czynników charakteryzowa³y siê stopniowym lub nag³ym spadkiem popytu na wytwarzane przez nie produkty lub us³ugi. Dla osób i przedsiêbiorstw, które zajmowa³y siê tymi dzia³alnoœciami, oznacza³o to b¹dŸ koniecznoœæ dokonania zmian przystosowawczych do nowych wymagañ rynku, b¹dŸ te¿ akceptacjê zmniejszaj¹cych siê dochodów. Spo³eczeñstwo oraz w³adze pañstwowe nie widzia³y zazwyczaj potrzeby ich wspierania, uznaj¹c za nieefek-tywne ekonomicznie i nieuzasadnione spo³ecznie „sztuczne” podtrzymywanie tych dzia³alnoœci gospodarczych, które nie znajduj¹ akceptacji rynku. Niewydol-noœæ dochodowa rolnictwa nie wynika jednak z braku popytu na produkty przez nie wytwarzane, lecz raczej z tych jego cech, które powoduj¹, ¿e jego strategicz-na rola nie zstrategicz-najduje odzwierciedlenia w mechanizmie rynkowym. W literaturze przedmiotu [Woœ 1993, 1999, Ciechomski 1997, Rembisz 2007, Czy¿ewski i Henisz-Matuszak 2008] do najwa¿niejszych zaliczane s¹: wzglêdnie sztywny popyt na produkty rolne, relatywne zmniejszanie siê udzia³u wydatków na ¿yw-noœæ w miarê wzrostu dochodów ludnoœci pozarolniczej (prawo Engla), depre-cjonowanie przez rynek dzia³ów surowcowych czy w koñcu rozproszenie produ-centów rolnych i brak mo¿liwoœci wp³ywania na ceny wytwarzanych przez sie-bie produktów. Dlatego te¿ w celu zapewnienia niezale¿noœci i bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego zdecydowana wiêkszoœæ wysokorozwiniêtych pañstw wspiera ze œrodków publicznych producentów rolnych. Tu jednak rodzi siê pytanie o wy-sokoœæ tego wsparcia. Jest ono o tyle istotne, ¿e dotyczy pomocy udzielanej jed-nej grupie spo³eczjed-nej (producentom rolnym) przez inn¹ (szeroko rozumianych podatników). Pytanie to mo¿na sformu³owaæ te¿ inaczej: ile warte jest dla spo-³eczeñstwa zaanga¿owanie pracy oraz pozosta³ych czynników produkcji, bêd¹-cych w dyspozycji producentów rolnych? Warto tu zauwa¿yæ, ¿e w tym kontek-œcie pozycja rolnika zbli¿ona jest do pozycji zajmowanej przez urzêdników, na-uczycieli czy przedstawicieli innych zawodów pracuj¹cych w sferze bud¿etowej, gdzie tak¿e wysokoœæ wynagrodzenia uzale¿niona jest od szeroko pojmowane-go „potencja³u produkcyjnepojmowane-go” (rozumianepojmowane-go tu przede wszystkim jako poten-cja³ intelektualny) oraz spo³ecznego zapotrzebowania na œwiadczone us³ugi. Jednoznaczne i bezdyskusyjne okreœlenie wysokoœci wsparcia („zap³aty”), jakie spo³eczeñstwo mo¿e udzieliæ rolnikom, wykracza poza ramy niniejszego opra-cowania, mo¿na jednak pokusiæ siê o wyznaczenie kryteriów, które powinny byæ brane pod uwagê. Zdaniem autora do najwa¿niejszych zaliczyæ nale¿y: nak³ady pracy, szczególnie ponoszone na dzia³ania zwi¹zane z pe³nieniem us³ug publicz-nych, poziom wykszta³cenia i wynikaj¹cy z niego potencja³ intelektualny, zaan-ga¿owanie ziemi i kapita³u w procesy zwi¹zane z pe³nieniem us³ug publicznych oraz znaczenie œwiadczonych przez rolników us³ug dla spo³eczeñstwa.

Aby odpowiedzieæ na drugie pytanie, dotycz¹ce tego, za co rolnicy powinni otrzymaæ wsparcie ze strony pozosta³ych grup spo³ecznych, nale¿y najpierw zdefiniowaæ pe³nione przez nich funkcje. Na potrzeby prowadzonych rozwa¿añ

wyró¿niono cztery funkcje rolnika: jako przedsiêbiorcy, jako pracownika utrzy-muj¹cego rodzinê, jako „¿ywiciela spo³eczeñstwa” oraz jako „stra¿nika krajo-brazu”. Jak zosta³o ju¿ wczeœniej wspomniane, indywidualne, towarowe gospo-darstwa rolne s¹ komercyjnymi przedsiêbiorstwami, charakteryzuj¹cymi siê jed-nak wieloma specyficznymi cechami. U¿ytkuj¹cy je rolnicy pe³ni¹ w nich funk-cjê zarówno zarz¹dców, jak i pracowników, co wprawdzie odró¿nia tê formê prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej od wysokozorganizowanych przedsiê-biorstw, lecz nie stanowi do koñca o jego specyfice, gdy¿ podobn¹, dualn¹ funk-cjê pe³ni¹ w³aœciciele niewielkich zak³adów rzemieœlniczych czy innych mikro-przedsiêbiorstw. Z funkcj¹ zarz¹dcz¹ wi¹¿e siê nierozerwalnie ponoszenie ryzy-ka podejmowania decyzji gospodarczych. Jego zakres w przypadku prowadze-nia biznesu rolnego jest zazwyczaj szerszy w porównaniu z wiêkszoœci¹ innych dziedzin gospodarki, gdy¿ poza ryzykiem ekonomicznym istotn¹ rolê odgrywa ryzyko przyrodnicze, zwi¹zane g³ównie z przebiegiem pogody, a tak¿e ze zmie-niaj¹cym siê klimatem [Kozyra i in. 2009]. Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e istniej¹ dzia³alnoœci, gdzie uzale¿nienie od warunków naturalnych, w tym pogody, jest podobne lub nawet wiêksze ni¿ w rolnictwie, czego przyk³adem mo¿e byæ tury-styka. Tylko w rolnictwie wystêpuje jednak negatywne powi¹zanie ryzyka eko-nomicznego i przyrodniczego, gdy¿ przebieg pogody sprzyjaj¹cy wegetacji ro-œlin uprawnych prowadzi czêsto do wzrostu poda¿y, co z kolei przek³ada siê na spadek cen i w ostatecznoœci – dochodów rolniczych (efekt Kinga). Poza tym charakterystyczny dla rolnictwa jest d³ugi okres produkcji, zale¿ny od natural-nych procesów zachodz¹cych w organizmach roœlinnatural-nych i zwierzêcych. Z eko-nomicznego punktu widzenia oznacza to kolejny wzrost ryzyka produkcyjnego, przejawiaj¹cego siê tym, ¿e podjêcie decyzji o prowadzeniu konkretnej dzia³al-noœci roœlinnej lub zwierzêcej ma miejsce w innych warunkach koniunkturalno--rynkowych ni¿ jej „zdyskontowanie” w postaci sprzeda¿y wytworzonych pro-duktów. Wystêpowanie ryzyka w produkcji rolniczej nie powinno jednak samo w sobie byæ podstaw¹ do udzielania publicznego wsparcia, gdy¿ jak zosta³o tu ju¿ wczeœniej wspomniane, prowadzenie jakiejkolwiek dzia³alnoœci gospodar-czej nie daje gwarancji uzyskania sukcesu rynkowego.

Podobnie te¿ rolnicy, pe³ni¹cy funkcjê pracowników zapewniaj¹cych byt swoich rodzin, nie powinni byæ traktowani w sposób odmienny ni¿ inne grupy spo³eczne. Wprawdzie badania dowodz¹, ¿e zasiêg ubóstwa w rodzinach rolni-czych jest wiêkszy ni¿ w pozosta³ych gospodarstwach domowych [Zegar 2008], to jednak kryterium udzielanej ze œrodków publicznych pomocy powinien stano-wiæ poziom ¿ycia poszczególnych rodzin, a nie rodzaj prowadzonej dzia³alnoœci [Ziêtara 2008, 2009]. Oznacza to, ¿e ubogie rodziny rolnicze powinny byæ wspierane dlatego, ¿e s¹ ubogie, a nie dlatego, ¿e s¹ rolnicze.

Rolnictwo na obecnym poziomie rozwoju technologicznego jest jedynym sektorem gospodarki, wytwarzaj¹cym poda¿ strategicznych, ze spo³ecznego punktu widzenia, produktów ¿ywnoœciowych. Wspomniane ju¿ zosta³o, ¿e ta za-sadnicza rola rolnictwa nie ma odzwierciedlenia w relacjach rynkowych, st¹d te¿ dla zapewnienia jego prawid³owego rozwoju wymagany jest retransfer œrodków z wykorzystaniem instrumentów politycznych. Tak wiêc publiczne wsparcie

otrzymywaæ powinni rolnicy w swojej funkcji „¿ywicieli spo³eczeñstwa”. Wzi¹wszy pod uwagê fakt, ¿e pomoc taka udzielana jest w wiêkszoœci krajów demokratycznych, mo¿na zaryzykowaæ twierdzenie, ¿e dzia³anie to jest nie tyl-ko uzasadnione etyl-konomicznie, ale te¿ akceptowalne spo³ecznie. Patrz¹c na rol-nictwo pod k¹tem jego strategicznego znaczenia dla pañstwa i spo³eczeñstwa, daje siê zauwa¿yæ pewne podobieñstwa z takimi dziedzinami, jak obronnoœæ czy bezpieczeñstwo wewnêtrzne, które tak¿e finansowane jest ze œrodków bud¿eto-wych. Istotna ró¿nica polega jednak na tym, ¿e dzia³alnoœæ zarówno wojska, jak i policji w ca³oœci finansowana jest przez pañstwo, w przypadku rolnictwa nato-miast wystêpuje swoista dychotomia, przejawiaj¹ca siê tym, ¿e jest ono zarów-no dzia³em gospodarki, podlegaj¹cym prawu popytu i poda¿y, jak i znacz¹cym ogniwem bezpieczeñstwa pañstwa i uzyskuj¹cym jego wsparcie. Ta podwójna biznesowa i paraurzêdnicza rola rolnictwa nie u³atwia udzielenia odpowiedzi na pytanie: jakie powinny byæ dochody rolników i z jakich Ÿróde³ powinny one po-chodziæ?

Pytanie to staje siê jeszcze bardziej skomplikowane, jeœli uwzglêdni siê œro-dowiskowe oddzia³ywania rolnictwa oraz wynikaj¹ce z tego ogólnospo³eczne implikacje. Wp³yw produkcji rolniczej na stan œrodowiska naturalnego jest bez-sporny i datuje siê od pocz¹tków jego istnienia [Dubas 2007, Ryszkowski 2007]. W wielu wypadkach ma on charakter oddzia³ywañ negatywnych z punktu wi-dzenia zarówno zdrowia ludzi, jak i ogólnej równowagi przyrody, czego przy-k³adem mo¿e byæ charakterystyczne dla konwencjonalnego, intensywnego rol-nictwa wprowadzanie do œrodowiska biogenów pochodz¹cych z nawozów syn-tetycznych i naturalnych. Procesy koncentracji i intensyfikacji, bêd¹ce reakcj¹ na zmniejszaj¹c¹ siê jednostkow¹ op³acalnoœæ produkcji rolniczej, nale¿y uznaæ za uzasadnione ekonomicznie, st¹d mo¿na oczekiwaæ, ¿e producenci, kieruj¹c siê bie¿¹c¹ koniunktur¹, nie zrezygnuj¹ z takiego modelu gospodarowania bez wsparcia zewnêtrznego [Sadowski 2009], pomimo tego, ¿e mo¿e mieæ ono za-równo negatywny wp³yw na zdrowotnoœæ, jak i na d³ugookresowe mo¿liwoœci rozwoju poszczególnych gospodarstw (erozja wodna i wietrzna, utrata natural-nej ¿yznoœci gleby itd.). Dba³oœæ o stan œrodowiska oraz troska o zdrowie pu-bliczne le¿y natomiast w interesie spo³ecznym, st¹d uzasadnione wydaje siê wspieranie producentów rolnych celem sk³onienia ich do zmiany sposobów wy-twarzania. Nadmieniæ nale¿y, ¿e zazwyczaj produkcja metodami bardziej przy-jaznymi œrodowisku wi¹¿e siê z ekstensyfikacj¹, a wiêc z ograniczeniem wolu-menu produkcji, a w konsekwencji ze spadkiem dochodu. Pomoc publiczna sprowadza siê wiêc czêsto do zrekompensowania rolnikom strat spowodowa-nych zmniejszeniem produkcji oraz ewentualnym pokryciem kosztów dodatko-wej pracy. Funkcjonuj¹ce w Unii Europejskiej od wielu lat programy rolno-œro-dowiskowe stanowi¹ dobr¹ egzemplifikacjê takiego podejœcia do pomocy rolni-kom w ich roli „stra¿ników krajobrazu”. Nale¿y przy tym zauwa¿yæ, ¿e w wy-sokorozwiniêtych gospodarkach, gdzie nie wystêpuje problem braku ¿ywnoœci, ograniczenie produkcji rolniczej celem poprawy zdrowotnej jakoœci produktów rolniczych oraz zmniejszenia negatywnego oddzia³ywania rolnictwa na œrodowi-sko jest uzasadnione ze spo³ecznego punktu widzenia, nie le¿y natomiast w

in-teresie rolników jako przedsiêbiorców. St¹d te¿ dzia³ania tego typu czy szerzej – wdra¿anie zasady zrównowa¿onego rozwoju, mo¿liwe jest jedynie przy zasto-sowaniu instrumentów politycznych [Poczta i Sadowski 2007, Sadowski 2009], w tym takich, które wp³ywaj¹ na poziom dochodów rolniczych.

Specyficzna funkcja rolnictwa w wysokorozwiniêtych gospodarkach oraz wieloœæ ról [Zegar 2008] pe³nionych obecnie przez rolników i ich gospodarstwa skutkuje tym, ¿e na wysokoœæ ich dochodów wp³yw maj¹ zarówno czynniki ryn-kowe, jak i polityczne [Poczta i Siemiñski 2009]. Rolnicy, bêd¹c jednoczeœnie przedsiêbiorcami i „¿ywicielami” oraz „stra¿nikami krajobrazu”, musz¹ utrzy-mywaæ swoj¹ pozycjê konkurencyjn¹ na wolnym rynku, ale te¿ otrzymuj¹ swo-ist¹ zap³atê ze strony spo³eczeñstwa za zaanga¿owanie swojej pracy oraz pozo-sta³ych czynników produkcji w œwiadczenie us³ug publicznych. Ostatnie refor-my wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej, maj¹ce na celu oddzielenie pro-dukcji od przyznawanego wsparcia, maj¹ de facto na celu klarowne wydzielenie biznesowej oraz „urzêdniczej” roli pe³nionej przez rolników, tak aby transfery œrodków publicznych dotyczy³y dostarczania przez rolników wy³¹cznie dóbr pu-blicznych [Wigier 2009].

PROBLEMY OCENY PARYTETU DOCHODÓW GOSPODARSTW ROLNYCH

Pojêcie parytetu lub dysparytetu dotyczy porównania dochodów uzyskiwa-nych przez ró¿ne grupy spo³eczno-zawodowe. Jak zauwa¿a Zegar [2008] oraz Idczak [2001], istnieje potrzeba ustalania relacji dochodów. Idczak [2001] stwierdza, ¿e „...ekonomiœci pozostaj¹ raczej zgodni co do koniecznoœci tworze-nia podstaw dla równoœci szans zawodowych i zarobkowych w spo³eczeñstwie i reagowania w przypadkach masowej dyskryminacji zawodowej lub spo³ecz-nej”. Ze wzglêdu na opisan¹ powy¿ej specyfikê rolnictwa, szczególnego znacze-nia nabiera porównanie dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa rolne i po-zosta³e grupy zawodowe [Wiœniewska 2008]. Uznaj¹c jego zasadnoœæ, szczegól-nie w kontekœcie opisanego przez Zegara [2000, 2008] powszechnego w œwiecie dysparytetu dochodów rolniczych, nale¿y jednak zdaæ sobie sprawê z proble-mów metodycznych, jakie niesie ze sob¹ próba porównania dochodów i wyni-kaj¹cych z nich poziomów ¿ycia ludnoœci rolniczej i nierolniczej. Poni¿ej przed-stawiono 5 najwa¿niejszych z nich.

1. Zró¿nicowanie dochodów zarówno ludnoœci rolniczej [Poczta 2006, Poczta i Siemiñski 2009], jak i nierolniczej. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e rozwa¿a-j¹c zagadnienie parytetu dochodowego badacze nie maj¹ do czynienia z dwiema grupami ró¿ni¹cymi siê od siebie, lecz homogenicznymi we-wnêtrznie. Wrêcz przeciwnie – zarówno wœród przedstawicieli rolników, jak i innych grup znajduj¹ siê osoby biedne i bogate, st¹d te¿ dokonanie prostej konfrontacji mo¿e prowadziæ do b³êdnych wniosków. Uwzglêdniwszy zró¿-nicowanie dochodów rolników i pozosta³ych grup spo³ecznych, nale¿y zadaæ sobie pytanie, które gospodarstwa rolne uzyskuj¹ dochód parytetowy, a któ-re w kontekœcie polityki rolnej taki dochód powinny uzyskiwaæ. Pytanie to

mo¿na te¿ zadaæ w nieco innej formie: które gospodarstwa rolne uzyskuj¹ (b¹dŸ powinny uzyskiwaæ) dochód na poziomie porównywalnym z innymi grupami spo³ecznymi.

2. Op³ata wszystkich czynników produkcji w przypadku dochodów rolni-czych. Jak zosta³o ju¿ wspomniane, dochody rolnicze stanowi¹ op³atê wszyst-kich czynników produkcji, podczas gdy p³aca osób zatrudnionych odzwierciedla op³atê tylko czynnika praca. Jak zauwa¿a Zegar [2008]: „...znana i powszechnie uznawana dwoistoœæ roli rolnika, wystêpuj¹cego w charakterze w³aœciciela œrod-ków produkcji oraz si³y roboczej (pracownika), rodzi komplikacjê w zakresie mierzenia dochodu. Teoretycznie z pierwszego tytu³u rolnik powinien otrzymaæ rentê i oprocentowanie kapita³u, z drugiego zaœ wynagrodzenie za pracê. Podzia³ dochodu na te dwie czêœci dokonuje siê jednak ex post i w praktyce ma on cha-rakter jedynie „kalkulacyjny”. Nieco inaczej ten sam problem ujmuje Idczak [2001], zauwa¿aj¹c, i¿ „...w ka¿dym gospodarstwie przyjmuje siê okreœlon¹ pu-lê dochodów «nale¿nych z góry rodzinie» i «nale¿nych z góry gospodarstwu». Pozosta³a zmienna czêœæ dochodu podlega decyzji: co gospodarstwu, a co rodzi-nie. Trudno jest jednoznacznie stwierdziæ, czy fundusz konsumpcji powstaje w wyniku wyodrêbnienia op³aty pracy w³asnej przy uwzglêdnieniu dochodów spoza gospodarstwa, a fundusz akumulacji w wyniku wyodrêbnienia renty grun-towej i procentu”.

3. W gospodarstwach domowych rolników wystêpuj¹ specyficzne kategorie wydatków. Porównywanie poziomu ¿ycia rodzin rolniczych i pracowniczych (czy szerzej nierolniczych) przez pryzmat parytetu dochodowego jest k³opotli-we tak¿e z tego wzglêdu, ¿e zamieszkiwanie na terenie wsi oraz prowadzenie gospodarstwa rolnego skutkuje generowaniem nieco innych kosztów utrzyma-nia rodziny ni¿ w przypadku wiêkszoœci pozosta³ych grup spo³eczno-zawo-dowych. Ze wzglêdu na mo¿liwoœæ wyprodukowania niektórych produktów ¿ywnoœciowych w gospodarstwach rolnych istnieje zjawisko samozaopatrze-nia, dziêki któremu dla uzyskania porównywalnego poziomu ¿ycia wymagany jest ni¿szy poziom wydatków [Poczta i Hadyñski 2004, Zegar 2008]. Dodaæ te¿ nale¿y, i¿ mieszkañcy terenów wiejskich (w tym niemal wszyscy rolnicy) posiadaj¹ w³asne budynki mieszkalne, przez co nie ponosz¹ wydatków na czynsz i inne op³aty zwi¹zane z zamieszkiwaniem w lokalach komunalnych czy spó³dzielczych. Zagadnienia dotycz¹ce wy¿ywienia i mieszkania s¹ szcze-gólnie istotne w rozwa¿aniach dotycz¹cych minimum socjalnego i minimum egzystencji, gdzie wymienione „koszyki” wydatków stanowi¹ istotny element, lecz wyliczone zosta³y dla rodzin pracowniczych z uwzglêdnieniem warun-ków miejskich i pozarolniczych [Kurowski 2002].

4. Dochody spoza gospodarstwa w rodzinach rolników. Dochody pochodz¹-ce z gospodarstwa nie stanowi¹ czêsto jedynego Ÿród³a dochodów rozporz¹dzal-nych w rodzinach rolniczych. Czêœæ z nich pochodzi bowiem z dzia³alnoœci po-zarolniczej czy pracy zarobkowej [Poczta i Hadyñski 2004, Poczta i Michota--Katulska 2007, Zegar 2008]. Zjawisko to, odzwierciedlaj¹ce w pewien sposób niewydolnoœæ dochodow¹ rolnictwa, ma d³ug¹ historiê i w czasach przed trans-formacj¹ systemow¹ przybiera³o formê dwuzawodowoœci (kategoria spo³eczna

ch³oporobotników), obecnie zaœ wyra¿a siê w idei wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich oraz wielofunkcyjnego rolnictwa, gdzie g³ównym za³o¿e-niem jest to, aby wieœ i gospodarstwa rolne by³y nie tylko miejscem produkcji surowców ¿ywnoœciowych, ale tak¿e obszarem, gdzie mo¿liwy bêdzie rozwój innych form przedsiêbiorczoœci. Mo¿na oczekiwaæ, ¿e w warunkach koncentra-cji produkkoncentra-cji zjawisko wieloŸród³owoœci dochodów gospodarstw domowych rol-ników bêdzie siê nasilaæ, gdy¿, jak zauwa¿a Wigier [2009]: „...w przysz³oœci du-¿a czêœæ rodzinnych gospodarstw rolnych bêdzie mieæ tak¿e trudnoœci z osi¹-gniêciem skali ekonomicznej zapewniaj¹cej reprodukcjê rozszerzon¹”. Na ko-niecznoœæ uzupe³nienia dochodów do poziomu parytetowego funduszu kon-sumpcji ze Ÿróde³ pochodz¹cych spoza gospodarstwa zwracaj¹ te¿ uwagê Pocz-ta i Siemiñski [2009].

5. Wsparcie gospodarstw rolnych ze œrodków publicznych. Realizacja wspólnej polityki rolnej UE wi¹¿e siê miêdzy innymi ze stosowaniem ró¿ne-go rodzaju wsparcia ró¿ne-gospodarstw rolnych, co – jak zosta³o ju¿ wspomniane – zwi¹zane jest ze specyficzn¹ funkcj¹ rolnictwa w wysokorozwiniêtych gosdarkach. Stawia to jednak problem parytetu dochodów w nowym œwietle, niewa¿ na wyszczególnione powy¿ej problemy metodyczne, zwi¹zane z po-równaniem standardu ¿ycia rodzin rolniczych i nierolniczych, nak³adaj¹ siê problemy natury politycznej, dotycz¹ce g³ównie tego, za jakie tak naprawdê us³ugi rolnik powinien byæ ze œrodków publicznych „op³acany”, jaki ma byæ poziom tego wsparcia i od jakich czynników powinien byæ on uzale¿niony. Z wczeœniejszych rozwa¿añ wynika, ¿e wsparcie powinno byæ udzielane rol-nikom za pe³nione przez nich funkcje „¿ywiciela” i „stra¿nika krajobrazu”. Wzi¹wszy jednak pod uwagê ogromne zró¿nicowanie dochodów uzyskiwa-nych z produkcji towarowej, otwarte pozostaje pytanie o to, jakiego typu go-spodarstwom nale¿y dochody te uzupe³niaæ ze Ÿróde³ publicznych do pozio-mu parytetowego. Intencjonalnoœæ zawarta w tym pytaniu jest o tyle uzasad-niona, ¿e dochody uzyskiwane przez rolnika, jako przedsiêbiorcê, regulowa-ne s¹ przez prawa rynkowe i jako takie nie powinny podlegaæ ocenie ich ra-cjonalnoœci, w przypadku jednak wsparcia ze strony pañstwa nale¿y obiek-tywnie, w duchu zasady dba³oœci o œrodki publiczne, okreœliæ, jaka powinna byæ wysokoœæ tego wsparcia i jakie kryteria nale¿y braæ pod uwagê przy jego ustalaniu. Mo¿na tu zastosowaæ dwa podejœcia. Podejœcie „socjalne” zak³ada, ¿e kieruj¹c siê zasad¹ wyrównywania dochodów, wiêksz¹ pulê pomocy nale-¿y przeznaczyæ dla gospodarstw uzyskuj¹cych mniejsze dochody z produkcji towarowej. Z kolei podejœcie „ekonomiczne” zak³ada „zap³atê” za œwiadcze-nie us³ug publicznych, których zakres zazwyczaj zwiêksza siê w miarê po-wiêkszania siê potencja³u produkcyjnego, a co za tym zazwyczaj idzie – w miarê powiêkszania siê wartoœci dochodu uzyskiwanego z produkcji rolni-czej. Wspólna polityka rolna UE w praktyce realizuje to drugie podejœcie, tym bardziej wiêc zasadna wydaje siê obiektywna wycena poszczególnych us³ug, uwzglêdniaj¹ca z jednej strony zaanga¿owanie pracy rolnika (w tym zarz¹dzanie) oraz innych czynników produkcji, z drugiej natomiast spo³ecz-ne zapotrzebowanie.

MO¯LIWOŒÆ OP£ATY PRACY W£ASNEJ W GOSPODARSTWACH PROWADZ¥CYCH RACHUNKOWOŒÆ FADN

Materia³ i metody

Uwzglêdniaj¹c przedstawione powy¿ej rozwa¿ania, dotycz¹ce ról pe³nionych przez gospodarstwa rolne, oraz dylematy zwi¹zane z okreœleniem parytetu, pod-jêto próbê oceny mo¿liwoœci realizacji op³aty pracy przez poszczególne grupy gospodarstw. Celem przeprowadzonych badañ by³a ocena stanu istniej¹cego, wynikaj¹cego z bie¿¹cych relacji rynkowych oraz uregulowañ politycznych, bez próby okreœlenia sytuacji optymalnej, co wymaga³oby obiektywnej wyceny œwiadczonych przez rolników us³ug publicznych, a co wykracza poza ramy ni-niejszego artyku³u.

W badaniach oparto siê na wynikach standardowych FADN [Wyniki

stan-dardowe... 2007] w odniesieniu do ca³ego kraju. Zgodnie z zasadami tego

systemu rachunkowoœci, w polu obserwacji znajduj¹ siê gospodarstwa towa-rowe, wytwarzaj¹ce ³¹cznie oko³o 90% standardowej nadwy¿ki bezpoœred-niej kraju [Goraj i in. 2004]. Zakres badañ w ramach FADN obejmuje wy-³¹cznie prowadzenie gospodarstwa rolniczego, st¹d nie s¹ w nich uwzglêd-niane dochody pozarolnicze.

Dochody rolnicze uzyskane na podstawie rachunkowoœci FADN porówna-ne zosta³y z p³acami otrzymywanymi przez przedstawicieli wybranych za-wodów [Struktura wynagrodzeñ... 2007] oraz z minimum socjalnym oraz mi-nimum egzystencji [www.ipiss.com.pl]. W badaniach zastosowano grupowa-nie gospodarstw wed³ug klas wielkoœci ekonomicznej (tabela 1) celem okre-œlenia potencja³u ekonomicznego, pozwalaj¹cego na op³atê pracy na pozio-mie porównywalnym z badanymi dochodami pozarolniczymi. W zwi¹zku z tym, i¿ przeprowadzona analiza ma s³u¿yæ ocenie mo¿liwoœci realizacji do-chodu rolniczego, nie uwzglêdniono ewentualnych dochodów pozarolni-czych, gdy¿ ich wysokoœæ jest niezale¿na od badanego potencja³u ekono-micznego gospodarstw rolnych. Dlatego te¿ przedstawionych wyników nie nale¿y traktowaæ jako rzeczywistego obrazu poziomu ¿ycia rodzin rolni-czych, lecz ukazania si³y ekonomicznej poszczególnych klas gospodarstw na szerszym, ogólnospo³ecznym tle.

TABELA 1. Grupowanie gospodarstw wed³ug wielkoœci ekonomicznej [ESU]

Klasa gospodarstw Rozmiar w ESUa

Bardzo ma³e ESU < 4

Ma³e 4 ≤ ESU < 8

Œrednio ma³e 8 ≤ ESU < 16

Œrednio du¿e 16 ≤ ESU < 40

Du¿e 40 ≤ ESU < 100

Bardzo du¿e ESU ≥ 100

a_{ESU (European Size Unit) – równowartoœæ 1200 euro standardowej nadwy¿ki bezpoœredniej.}

W celu osi¹gniêcia porównywalnoœci wyników, przyjêto nastêpuj¹ce za³o-¿enia:

1. Ze wzglêdu na to, ¿e w polskim prawodawstwie funkcjonuj¹ ró¿ne systemy po-datkowe i ubezpieczeñ spo³ecznych dla rolników oraz pozosta³ych grup spo³ecz-nych, w obliczeniach uwzglêdniono p³ace netto poszczególnych zawodów (odejmu-j¹c od p³ac brutto wartoœæ podatku dochodowego oraz ubezpieczeñ zdrowotnych i spo³ecznych) oraz dochody rolnicze pomniejszone o ubezpieczenie w KRUS2_.

2. Gospodarstwa rolne dokonuj¹ reprodukcji prostej na poziomie amortyzacji, bêd¹cej kosztem w rozumieniu metodyki FADN i wp³ywaj¹cym na poziom do-chodów. Nale¿y zaznaczyæ jednak, i¿ jest to za³o¿enie w pewnym sensie teore-tyczne, gdy¿ jak zauwa¿a Zegar [2008]: „...osobliwoœci¹ gospodarstwa ch³op-skiego jest tak¿e to, ¿e dochód rolniczy w rzeczywistoœci obejmuje umowne od-pisy amortyzacyjne. Pomijaj¹c trudnoœci z wycen¹ amortyzacji, pojawia siê mo¿liwoœæ rozdysponowania w danym okresie wiêkszego dochodu ani¿eli fak-tycznie zosta³ wytworzony”.

3. Uwzglêdniaj¹c ró¿nice miêdzy p³acami za wykonywan¹ pracê najemn¹ a dochodami z prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej, za³o¿ono, ¿e uzyskane dochody rolnicze stanowi¹ op³atê wszystkich czynników produkcji. Analizê wy-konano wiêc w dwóch wariantach. Pierwszy – bez uwzglêdnienia op³aty kapita-³u w³asnego, ukazuje bie¿¹ce mo¿liwoœci przeznaczenia dochodu rolniczego na cele konsumpcji, przyjmuj¹c wy³¹cznie kalkulacyjny charakter op³aty kapita³u oraz zak³adaj¹c wy³¹cznie reprodukcjê prost¹. Drugi – z uwzglêdnieniem op³a-ty kapita³u, okreœla mo¿liwoœci, w jakim stopniu badane gospodarstwa maj¹ mo¿liwoœæ op³aty wszystkich czynników produkcji. Na potrzeby niniejszej ana-lizy z p³acami oraz minimum socjalnym i minimum egzystencji porównana zo-sta³a wiêc tylko ta czêœæ dochodów rolniczych, która stanowi umown¹ op³atê pracy. Za³o¿ono, ¿e umowna op³ata kapita³u wyniesie 4,5%, co stanowi oprocen-towanie obligacji Narodowego Banku Polskiego w 2006 roku [Sprawozdanie

z dzia³alnoœci... 2007]. W rachunkowoœci FADN wartoœæ ziemi uwzglêdniana

jest w rachunku kapita³u, gdy¿ stanowi ona sk³adnik maj¹tku trwa³ego i jako ta-ki wp³ywa na wartoœæ kapita³u w³asnego. Dlatego te¿ nie dokonano osobnego okreœlenia op³aty czynnika ziemia.

4. W badaniach uwzglêdniona zosta³a zarówno ca³kowita, pochodz¹ca z do-chodów rolniczych op³ata pracy, jak i czêœæ umniejszona o wartoœæ dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej. Celem tej analizy by³o odniesienie siê do zaprezento-wanego powy¿ej wp³ywu wsparcia zewnêtrznego na dochody rolnicze w kontek-œcie omówionych powy¿ej ról pe³nionych przez rolników. Takie podejkontek-œcie umo¿liwi³o ocenê, na ile s¹ oni w stanie generowaæ dochody ze swoich gospo-darstw jako przedsiêbiorcy oraz jaki poziom dochodów uzyskuj¹ w zwi¹zku z pe³nion¹ przez siebie rol¹ „¿ywiciela” oraz „stra¿nika krajobrazu”.

2_{Ubezpieczenie w KRUS w systemie rachunkowoœci FADN traktowane jest jako wydatek} prywat-ny na cele rodziprywat-ny rolnika, st¹d nie stanowi pozycji kosztów. W niniejszym opracowaniu uwzglêd-nione jednak zosta³o w formie rycza³towej (przyjmuj¹c sk³adkê dla czteroosobowej rodziny) ce-lem uzyskania porównywalnoœci z p³acami uzyskiwanymi przez przedstawicieli wybranych, poza-rolniczych zawodów.

5. Op³ata pracy odniesiona zosta³a do liczby osób pe³nozatrudnionych pracy w³asnej (Family Work Unit – FWU).

Wyniki

Ogó³ gospodarstw z próby FADN w wariancie I (bez uwzglêdnienia op³aty kapi-ta³u – tabela 4) generuje dochody na poziomie wystarczaj¹cym na op³acenie pracy na poziomie ni¿szym ni¿ minimum egzystencji (tabela 2). Natomiast po uwzglêgnie-niu dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej, które stanowi¹ oko³o 50% ca³ego dochodu, op³ata pracy zbli¿ona jest do poziomu zarobków robotników budowlanych. TABELA 2. P³ace netto wybranych zawodów oraz minimum socjalne i minimum egzystencji

Wyszczególnienie Wartoœæ [tys. z³·rok–1_]

Kierownicy ma³ych przedsiêbiorstw 38

Œredni personel biurowy 25

Robotnicy budowlani robót stanu surowego i pokrewni 18

Pomoce domowe, sprz¹taczki i praczki 13

Minimum socjalne 30

Minimum egzystencji 15

ród³o: Struktura wynagrodzeñ... [2007], www. ipiss. com. pl.

Dzia³alnoœæ operacyjna prowadzona przez gospodarstwa bardzo ma³e, pomi-mo tego ¿e ma charakter towarowy, nie przyczynia siê do wytworzenia jakiego-kolwiek dochodu. W ca³oœci powstaje on w wyniku wsparcia zewnêtrznego, a je-go wielkoœæ stanowi nieca³¹ po³owê minimum egzystencji. Podobna sytuacja ma miejsce w grupie gospodarstw ma³ych, gdzie dochód bez dop³at stanowi tylko 4 tys. z³·rok–1_{, a z dop³atami 11 tysiêcy, a wiêc tak¿e poni¿ej poziomu} egzysten-cji. Te dwie klasy reprezentuj¹ ³¹cznie niemal 490 tysiêcy obiektów (tabela 3), co stanowi 66% gospodarstw, bêd¹cych w polu obserwacji FADN. O niewydol-noœci dochodowej polskiego rolnictwa œwiadczyæ mo¿e te¿ to, ¿e pole obserwa-cji obejmuje wy³¹cznie gospodarstwa towarowe o wielkoœci ekonomicznej co najmniej 2 ESU, które stanowi¹ tylko 1/3 wszystkich gospodarstw indywidual-nych. Przedstawione wyniki wskazuj¹ na to, ¿e zdolnoœci produkcyjne wiêkszo-œci polskich gospodarstw rolnych nie pozwalaj¹ (przy zapewnieniu reprodukcji prostej) na zaspokojenie podstawowych potrzeb ¿yciowych rodzin rolniczych. W niewielkim tylko stopniu sytuacjê tê zmienia korzystanie ze wsparcia ze-wnêtrznego w postaci dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej. W odniesieniu do tej licznej grupy gospodarstw dop³aty nie tylko nie spe³niaj¹ roli modernizacyjnej w procesie restrukturyzacji polskiego rolnictwa, ale tak¿e nie s¹ w stanie wp³y-n¹æ w znacz¹cy sposób na poziom ¿ycia rodzin rolniczych.

Gospodarstwa œrednio du¿e tylko z dzia³alnoœci operacyjnej uzyskuj¹ do-chody zapewniaj¹ce op³atê pracy powy¿ej minimum egzystencji, a z uwzglêd-nieniem dop³at ich wartoœæ zbli¿ona jest do p³acy kierowników ma³ych przed-siêbiorstw (tabela 4). Dochody z prowadzonej dzia³alnoœci produkcyjnej, za-pewniaj¹cej op³atê pracy na poziomie wy¿szym od minimum socjalnego, ge-nerowane s¹ dopiero przez gospodarstwa du¿e oraz bardzo du¿e, których

TABELA 3. Charakterystyka gospodarstw uczestnicz¹cych w systemie PL FADN, wed³ug klas wielkoœci ekonomicznej

Gospodar- Klasa wielkoœci ekonomicznej gospodarstw

Wyszczególnienie stwa bardzo _ma³e œrednio œrednio _du¿e bardzo

ogó³em ma³e ma³e du¿e du¿e

Liczba reprezentowanych

gospodarstw [tys.] 745,0 199,3 290,5 179,3 62,9 9,6 3,4

Liczba gospodarstw w próbie [tys.] 11,9 1,1 2,4 3,5 3,6 1,1 0,3 Powierzchnia u¿ytków rolnych

[ha·gospodarstwo–1_{] 17,8 8 11,5 19,8 35,1 74,2 539,3}

Nak³ady pracy w³asnej

[FWU·gospodarstwo–1] 1,536 1,293 1,489 1,743 1,85 1,896 1,15

Wartoœæ produkcji [tys. z³] 88 28 48 100 202 498 3 018

TowarowoϾ produkcji [%] 85,3 79,9 81,5 84,2 86,5 91,1 91,0

ród³o: Wyniki standardowe... [2007].

TABELA 4. Zdolnoœæ do op³aty pracy w³asnej w gospodarstwach uczestnicz¹cych w systemie FADN, wed³ug klas wielkoœci ekonomicznej; wariant I – bez op³aty kapita³u [tys. z³·rok–1_]

Gospodar- Klasa wielkoœci ekonomicznej gospodarstw

Wyszczególnienie stwa bardzo _ma³e œrednio œrednio _du¿e bardzo

ogó³em ma³e ma³e du¿e du¿e

(Dochód z rodzinnego gospodarstwa

rolnego – sk³adki KRUS)/FWUa _{18 7 11 19 37 78 605}

(Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego – sk³adki KRUS – dop³aty

do dzia³alnoœci operacyjnej)/FWUa _{9 0 4 11 23 51 312}

a _{FWU (Family Work Unit) – liczba osób pe³nozatrudnionych pracy w³asnej.}

ród³o: Wyniki standardowe... [2007].

w skali kraju ³¹cznie jest oko³o 13 tysiêcy, co stanowi nieco ponad 2% pola ob-serwacji FADN. O u³omnoœci polskiej struktury agrarnej œwiadczy te¿ fakt, ¿e œrednia powierzchnia gospodarstw œrednio du¿ych, a wiêc najmniejszych spo-œród tych, które s¹ w stanie op³aciæ swoj¹ pracê na poziomie powy¿ej minimum egzystencji, wynosi ponad 35 ha, a wiêc jest wielokrotnie wiêksza od przeciêt-nego area³u polskiego gospodarstwa. Nale¿y przy tym zauwa¿yæ, ¿e miêdzy ty-mi trzema grupaty-mi istniej¹ powa¿ne ró¿nice w wysokoœci dochodów. Gospodar-stwa œrednio du¿e bez uwzglêdniania dop³at uzyskuj¹ op³atê pracy zbli¿on¹ do zarobków œredniego personelu biurowego, podczas gdy w gospodarstwach bar-dzo du¿ych wielokrotnie przewy¿sza on poziom uzyskiwany przez kierowników ma³ych przedsiêbiorstw. Wzi¹wszy jednak pod uwagê ich area³ (œrednio niemal 540 ha) oraz skalê produkcji (3018 tys. z³·rok–1_{), nale¿y zdaæ sobie sprawê ze} stopnia z³o¿onoœci organizacyjnej tych przedsiêbiorstw, a co za tym idzie – z po-trzeby op³aty pracy o charakterze zarz¹dczym. Pomimo niew¹tpliwej koncentra-cji produkkoncentra-cji oraz zdolnoœci do generowania dochodów gospodarstwa bardzo du¿e nie stanowi¹ o kondycji polskiego rolnictwa ze wzglêdu na relatywnie nie-wielk¹ liczbê oraz zajmowan¹ powierzchniê [Poczta i in. 2008].

Kolejna analiza dotyczy mo¿liwoœci op³aty wszystkich czynników produkcji, to jest pracy i kapita³u (tabela 5). Rozpatruj¹c ogó³ gospodarstw, bêd¹cych w próbie badawczej FADN, zauwa¿yæ mo¿na, ¿e bez wsparcia zewnêtrznego

ge-neruj¹ one dochód pokrywaj¹cy wy³¹cznie op³atê kapita³u i niewystarczaj¹cy na op³acenie pracy w³asnej. Gospodarstwa bardzo ma³e i ma³e nie s¹ przy tym w sta-nie op³aciæ ¿adnego z czynników produkcji bez stosowania dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej, a dochód z dop³atami pokrywa op³atê kapita³u oraz pracy w³asnej, lecz na niewielkim poziomie, znacznie ni¿szym od minimum egzystencji. Uzyskane wy-niki nie obrazuj¹ rzeczywistego poziomu ¿ycia rodzin rolniczych ze wzglêdu na opi-sany wczeœniej wy³¹cznie kalkulacyjny charakter op³aty kapita³u oraz amortyzacji, jak równie¿ z powodu uzyskiwania dochodów pozarolniczych. Wzi¹wszy pod uwa-gê to, ¿e gospodarstwa bardzo ma³e i ma³e znajduj¹ siê w polu obserwacji FADN, a wiêc maj¹ charakter towarowy, powstaje dylemat, czy opisane zjawisko stanowi tyl-ko obraz s³aboœci etyl-konomicznej badanych jednostek, czy mo¿e œwiadczy o ukrytym bezrobociu [Marcysiak i Marcysiak 2009]. Nawet bowiem w gospodarstwach bardzo ma³ych niemal 80% produkcji jest przeznaczone na rynek (tabela 3), st¹d pod wzglê-dem kryterium towarowoœci mo¿na je traktowaæ jak przedsiêbiorstwa. Wzi¹wszy jednak pod uwagê roczn¹ wartoœæ produkcji, wynosz¹c¹ 28 tysiêcy dla gospo-darstw bardzo ma³ych i 50 tysiêcy dla ma³ych, zauwa¿yæ mo¿na, i¿ s¹ to przed-siêbiorstwa niewydolne, nieposiadaj¹ce same w sobie zdolnoœci do rozwoju oraz zaspokojenia ¿yciowych potrzeb osób w nich pracuj¹cych. W kontekœcie ogól-nej kondycji ekonomiczogól-nej polskiego rolnictwa warto te¿ zwróciæ uwagê, i¿ œrednia powierzchnia gospodarstw bardzo ma³ych wynosi 8 ha, a wiêc jest wiêk-sza od œredniej krajowej.

TABELA 5. Zdolnoœæ do op³aty pracy w³asnej w gospodarstwach uczestnicz¹cych w systemie FADN, wed³ug klas wielkoœci ekonomicznej; wariant II – z op³at¹ kapita³u [tys. z³ · rok–1_]

Gospodar- Klasa wielkoœci ekonomicznej gospodarstw

Wyszczególnienie stwa bardzo

ma³e œrednio œrednio du¿e bardzo

ogó³em ma³e ma³e du¿e du¿e

(Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego – op³ata kapita³u

– sk³adki KRUS)/FWUa _{10 2 5 11 25 54 451}

(Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego – op³ata kapita³u

– sk³adki KRUS – dop³aty

do dzia³alnoœci operacyjnej)/FWUa _{1 -4 -2 2 11 28 158}

a_{FWU (Family Work Unit) – liczba osób pe³nozatrudnionych pracy w³asnej.}

ród³o: Wyniki standardowe... [2007].

Op³atê pracy na poziomie nieco tylko ni¿szym ni¿ minimum egzystencji (oraz podobnej do niego p³acy pomocy domowej, sprz¹taczek i praczek) uzyskuj¹ piero gospodarstwa œrednio ma³e. Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e taki poziom do-chodu generowany jest w tej klasie w zwi¹zku z pe³nieniem wszystkich opisa-nych powy¿ej ról, gdy¿ bez uwzglêdnienia dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej gospodarstwa œrednio ma³e nie s¹ w stanie op³aciæ pracy w³asnej nawet na tak niskim poziomie.

Poziom minimum socjalnego uzyskuj¹ gospodarstwa œrednio du¿e. Bez wsparcia zewnêtrznego produkcja wynosz¹ca 100 tys. z³ rocznie pozwala³aby jednak na op³atê pracy na poziomie nieprzekraczaj¹cym minimum egzystencji.

Gospodarstwa du¿e, reprezentuj¹ce w skali kraju nieco ponad 10 tysiêcy jednostek, prowadz¹ dzia³alnoœæ umo¿liwiaj¹c¹ im op³atê pracy na poziomie zbli¿onym do minimum socjalnego oraz p³acy œredniego personelu biurowego. Po uwzglêdnieniu wsparcia w postaci dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej op³a-ta pracy przewy¿sza p³ace netto kierowników ma³ych przedsiêbiorstw. Dopie-ro wiêc w przypadku tej klasy mo¿na mówiæ o tym, i¿ s¹ w stanie same z sie-bie zapewniæ pracuj¹cym w nich osobom odpowiedni standard ¿ycia bez szko-dy dla ich szans rozwojowych. Relacje rynkowe oraz uwarunkowania wspól-nej polityki rolwspól-nej pozwalaj¹ na uzyskiwanie takich dochodów przez gospo-darstwa posiadaj¹ce œrednio ponad 74 ha. Poziom wielokrotnie przewy¿szaj¹-cy zarobki kierowników ma³ych przedsiêbiorstw i to bez dop³at do dzia³alno-œci operacyjnej uzyskuj¹ dopiero gospodarstwa bardzo du¿e. W przypadku tej grupy wsparcie zewnêtrzne mo¿e odegraæ istotn¹ rolê w procesach moderniza-cyjnych, gdy¿ op³ata pracy (w tym wspomniane wynagrodzenie za czynnoœci mened¿erskie) realizowana jest przy wykorzystaniu dochodu uzyskanego z dzia³alnoœci produkcyjnej.

Rozpatruj¹c zagadnienia dotycz¹ce op³aty poszczególnych czynników pro-dukcji, nale¿y zwróciæ uwagê na du¿e zró¿nicowanie w zakresie udzia³u op³aty kapita³u w poszczególnych badanych grupach. Uwzglêdniwszy dochody z do-p³atami, dla ogó³u gospodarstw ich poziom po odjêciu op³aty kapita³u (tabela 5) stanowi 57% ca³kowitej wartoœci (tabela 4). W poszczególnych badanych kla-sach relacje te wzrastaj¹ z 26% (a wiêc op³ata kapita³u anga¿uje 74% dochodu) dla gospodarstw bardzo ma³ych do 75% w bardzo du¿ych. Dowodzi to du¿ej ka-pita³och³onnoœci gospodarstw, szczególnie s³abych ekonomicznie, gdzie du¿e obci¹¿enie maj¹tkiem nie przyczynia siê do prowadzenia produkcji na du¿¹ ska-lê, lecz uniemo¿liwia dokonanie op³aty pracy.

WNIOSKI

Polskie gospodarstwa rolne charakteryzuj¹ siê du¿ym zró¿nicowaniem, co przek³ada siê miêdzy innymi na mo¿liwoœæ op³aty pracy w³asnej bez uszczerb-ku dla ich szans rozwojowych i z uwzglêdnieniem op³aty pozosta³ych czynni-ków produkcji. Traktuj¹c rolniczynni-ków oraz ich rodziny jako jedn¹ z grup spo³ecz-nych, zasadne wydaje siê dokonanie porównania ich poziomu ¿ycia na tle ca³e-go spo³eczeñstwa. Specyfika ca³e-gospodarstwa oraz rolnictwa jako dzia³u ca³e- gospodar-ki stwarza jednak wiele problemów o charakterze metodologicznym, utrudniaj¹-cym jednoznaczne okreœlenie, jaka jest rzeczywista op³ata pracy rolników oraz jaki jest poziom ¿ycia ich rodzin. Uznaj¹c koniecznoœæ wspierania rolnictwa ze œrodków publicznych, pojawia siê problem jego wysokoœci, uwzglêdniaj¹cej za-równo zaanga¿owanie pracy rolników w œwiadczenie us³ug publicznych, jak i zapotrzebowania na nie ze strony spo³eczeñstwa. Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e jedynie niewielka liczba gospodarstw jest w stanie generowaæ docho-dy zapewniaj¹ce op³atê wszystkich czynników produkcji, w tym pracy w³asnej, na poziomie wy¿szym od minimum socjalnego czy nawet minimum egzystencji. Znaczna czêœæ wypracowanych dochodów pochodzi jednak z dop³at do

dzia³al-noœci operacyjnej, co z jednej strony dowodzi tego, ¿e ich u¿ytkownicy œwiad-cz¹ us³ugi publiczne, z drugiej jednak wskazuje na znaczne uzale¿nienie mo¿li-woœci rozwojowych od czynników zewnêtrznych o charakterze politycznym. Osobny problem stanowi efektywnoœæ wykorzystania zewnêtrznego wsparcia, gdy¿ jak wykazuj¹ badania, w gospodarstwach najs³abszych ekonomicznie nie s¹ one w stanie przyczyniæ siê ani do ich modernizacji, ani w istotny sposób wp³yn¹æ na poziom ¿ycia rodzin rolniczych.

BIBLIOGRAFIA

Ciechomski W.J., 1997: Interwencjonizm pañstwowy w rolnictwie i obrocie rolnym. AE w Pozna-niu, Poznañ.

Czy¿ewski A., Henisz-Matuszak A., 2008: Konkurencyjnoœæ celów w polityce rolnej w Polsce

w œwietle ustaw bud¿etowych przed i po wst¹pieniu do UE(1997–2008). „Roczniki Naukowe

SERiA” X, 1.

Dubas A., 2007: Zrównowa¿ony rozwój we wspó³czesnych systemach rolnictwa. „Fragmenta Agro-nomica” 3.

Goraj L., Mañko S., Sass R., Wyszkowska Z., 2004: Rachunkowoœæ rolnicza. Difin, Warszawa. Idczak J., 2001: Dochody rolnicze a polityka rozwoju regionalnego Unii Europejskiej.

Wydawnic-two Wy¿szej Szko³y Bankowej, Poznañ.

Kozyra J., Doroszewski A., Nieróbca A., 2009: Zmiany klimatyczne i ich przewidywany wp³yw na

rolnictwo w Polsce. W: Kierunki zmian w produkcji roœlinnej w Polsce do roku 2020. Studia

i raporty IUNG – PIB. Pu³awy.

Kurowski P., 2002: Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji – dotychczasowe

podej-œcie (ww.ipiss.com.pl).

Marcysiak A., Marcysiak A., 2009: Ocena nadwy¿ek si³y roboczej w gospodarstwach rolnych. ”Jo-urnal of Agribusiness and Rural Development” 2.

Poczta W. 2006: Przemiany w rolnictwie. W: Polska wieœ 2006. Raport o stanie wsi. FDPA, War-szawa.

Poczta W., Hadyñski J., 2004: Wp³yw integracji z Uni¹ Europejsk¹ na mo¿liwoœci realizacji

pary-tetowego poziomu dochodów w rolnictwie i powstawanie nadwy¿ek modernizacyjnych (anali-za modelowa).W: Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, inte-gracji i globalizacji.Red. M. Adamowicz. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Poczta W., Sadowski A., 2007: Mo¿liwoœci finansowania projektów zwi¹zanych z ochron¹

przyro-dy w ramach zrównowa¿onego rozwoju. W: Zasoby przyrodnicze szans¹ zrównowa¿onego roz-woju.Red. J. Nowacki. Ministerstwo Œrodowiska, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Poznañ.

Poczta W., Siemiñski P., 2009: Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych w warunkach WPR

UE – próba prognozy do 2013 roku. ”Journal of Agribusiness and Rural Development” 3.

Poczta W., Michota-Katulska E., 2007: Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych

rolników w warunkach gospodarki rynkowej.Wydawnictwo AR im. Augusta Cieszkowskiego

w Poznaniu, Poznañ.

Poczta W., Sadowski A., Œredziñska J., 2008: Rola gospodarstw wielkotowarowych w rolnictwie

Unii Europejskiej.„Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G – Ekonomika Rolnictwa” 1.

Rembisz W., 2007: Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producentów rolnych. Vizja Press & It, Warszawa.

Ryszkowski L., 2007: Ekologiczne zasady kszta³towania i ochrony krajobrazu rolniczego. W: Ochrona œrodowiska rolniczego w œwietle programów rolno-œrodowiskowych Unii Europejskiej. Red. S. Ba³azy, A. Gmi¹t. MODR w Karniowicach, ZBŒRiL PAN, Brzesko – Poznañ – Turew. Sadowski A., 2009: Gospodarstwa rolne w koncepcji polityki zrównowa¿onego rozwoju obszarów

Skar¿yñska A., Goraj L., Ziêtek I., 2005: Metodyka SGM 2002 dla typologii gospodarstw rolnych

w Polsce. IERiG¯, Warszawa.

Sprawozdanie z dzia³alnoœci Narodowego Banku Polskiego w 2006 roku (ww.nbp.pl). Struktura wynagrodzeñ wed³ug zawodów w paŸdzierniku 2006 roku,2007. GUS, Warszawa. Wigier M., 2009: Perspektywiczne kierunki zmian w polityce rolnej i ich wp³yw na polskie

rolnic-two. W: Kierunki zmian w produkcji roœlinnej w Polsce do roku 2020. Studia i raporty IUNG–PIB, Pu³awy.

Wilkin J., 2003: Interwencjonizm pañstwowy w rolnictwie – dlaczego jest, by³ i bêdzie. W:

Dosto-sowanie polskiego rynku rolnego do wymogów Unii Europejskiej. SGH, IERiG¯, ARR,

Warszawa.

Wiœniewska J., 2008: Pojêcie parytetu dochodowego w naukach rolniczych. „Roczniki Naukowe SERiA” X, 1.

Woœ A., 1993: Obszary interwencyjnej polityki pañstwa wobec wsi i rolnictwa. W:

Interwencjo-nizm pañstwowy w rolnictwie i gospodarce ¿ywnoœciowej.AE w Poznaniu, AR w Poznaniu, IERiG¯, UW w Poznaniu, ODR w Sielinku, Poznañ.

Woœ A., 1999: Ekonomiczny mechanizm modernizacji i restrukturyzacji polskiego rolnictwa –

syn-teza.IERiG¯, Warszawa.

Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestnicz¹ce w polskim FADN w 2006 roku, 2007. IERiG¯, Warszawa.

Zegar J.S., 2000: Dochody ludnoœci ch³opskiej. Metody pomiaru – poziom – relacje. Synteza. IERiG¯, Warszawa.

Zegar J.S., 2008: Dochody w rolnictwie w okresie transformacji i integracji europejskiej. IERiG¯ – PIB, Warszawa.

Ziêtara W., 2008: Od gospodarstwa do przedsiêbiorstwa. „Roczniki Naukowe SERiA” X, 3. Ziêtara W., 2009: Organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania zmian w polskim rolnictwie do

ro-ku 2020.W: Kierunki zmian w produkcji roœlinnej w Polsce do roku 2020. Studia i raporty IUNG – PIB, Pu³awy.

ASSESSMENT OF POSSIBILITIES TO COVER THE COST OF OWN WORK IN VARIOUS TYPES OF FARMS IN POLAND

Abstract. The article deals with questions connected with the possibilities to cover the cost

of own work in various types of agricultural farms. The author draws attention to methodical difficulties in defining the real cost of labour in the context of agriculture’s specific role in the highly developed economies and the specific character of farms obtaining incomes from both agricultural and non-agricultural production as well as assistance from public sources. The article also presents the results of research conducted on a sample of farms covered by the Farm Accountancy Data Network (FADN), which attest to significant differences in the possibilities of farms to cover the cost of own work without endangering their development chances. Only economically strong farms are able to cover the cost of all production factors, labour included, and to ensure at least a simple reproduction.