ELWIRA LASKOWSKA1
SPRAWOZDANIE Z MIÊDZYNARODOWEJ
KONFERENCJI ROLNICTWO I GOSPODARKA
¯YWNOŒCIOWA POLSKI W RAMACH
UNII EUROPEJSKIEJ
Z okazji jubileuszu 80-lecia Profesora Zbigniewa Adamowskiego zosta³a zor-ganizowana przez Katedrê Ekonomiki Rolnictwa i Miêdzynarodowych Stosun-ków Gospodarczych SGGW miêdzynarodowa konferencja naukowa Rolnictwo
i gospodarka ¿ywnoœciowa Polski w ramach Unii Europejskiej, która odby³a siê
w dniu 24 listopada 2008 roku. Katedra ju¿ po raz pi¹ty zorganizowa³a konfe-rencjê poœwiêcon¹ tej problematyce, która jest przedmiotem zainteresowania nie tylko oœrodków naukowych, ale te¿ instytucji pañstwowych i samorz¹dowych. Zakres tytu³owy konferencji zosta³ rozszerzony o ekonomiczne konsekwencje akcesji w 2004 roku dziesiêciu i w 2007 nastêpnych dwóch nowych cz³onków Unii Europejskiej dla miêdzynarodowych stosunków gospodarczych w rolnic-twie i gospodarce ¿ywnoœciowej, w tym stosunków miêdzy gospodark¹ polsk¹ i gospodark¹ innych krajów. W obradach konferencji uczestniczyli pracownicy naukowi reprezentuj¹cy krajowe i zagraniczne oœrodki naukowe, przedstawicie-le Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Urzêdu Marsza³kowskiego Wo-jewództwa Mazowieckiego.
Na konferencjê zg³oszono 79 referatów, które jako zbiór recenzowanych arty-ku³ów zosta³y opublikowane w Zeszytach Naukowych Szko³y G³ównej Gospo-darstwa Wiejskiego, Seria „Problemy Rolnictwa Œwiatowego”. Wydane zosta³y trzy tomy, w tym dwa w jêzyku polskim (XIX i XX) oraz jeden w jêzyku angiel-skim (XVIII).
W ramach konferencji odby³a siê sesja plenarna otwieraj¹ca, a nastêpnie pro-wadzono obrady w piêciu równoleg³ych sesjach tematycznych (w tym jednej an-1Autorka jest pracownikiem naukowym Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
glojêzycznej). Konferencjê zakoñczono sesj¹ plenarn¹, podsumowuj¹c¹ obrady w sesjach tematycznych.
W sesji plenarnej otwieraj¹cej konferencjê, któr¹ prowadzi³ prof. Henryk Manteuffel Szoege, wyst¹pili patroni konferencji: w imieniu JM Rektora SGGW – prorektor prof. Wies³aw Bielawski, przedstawiciel Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi – wiceminister Marian Zalewski, przedstawiciel Urzêdu Mar-sza³kowskiego Województwa Mazowieckiego – dyrektor Departamentu Rolnic-twa i Modernizacji Wsi Rados³aw Rybicki, oraz dziekan Wydzia³u Nauk Ekono-micznych SGGW – prof. Bogdan Klepacki. W swoich wyst¹pieniach sk³adali profesorowi Zbigniewowi Adamowskiemu wyrazy uznania dla dorobku nauko-wego i dydaktycznego oraz ¿yczenia z okazji jubileuszu. Podkreœlali wagê tema-tyki konferencji w aspekcie przydatnoœci wyników badañ naukowych w tworze-niu programów rozwoju rolnictwa oraz prowadzetworze-niu polityki rolnej.
Referat plenarny Profesor Zbigniew Adamowski, ¿ycie i twórczoœæ (Jubileusz
80-lecia urodzin) wyg³osi³ dr hab. Stanis³aw Stañko. W swoim wyst¹pieniu
przedstawi³ ¿yciorys i bogaty dorobek zawodowy Jubilata, pocz¹wszy od zatrud-nienia na Wydziale Rolniczym WSR w Poznaniu, poprzez pracê m.in. w Wy¿-szej Szkole Nauk Spo³ecznych, Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, UMCS w Lublinie, a¿ do pracy na SGGW (od 1976 roku, do przejœcia na eme-ryturê w 1999 roku). Wskaza³ na szerokie zainteresowania naukowe Profesora, obejmuj¹ce ekonomikê rolnictwa, ekonomikê, organizacjê i zarz¹dzanie przed-siêbiorstwami rolnymi oraz politykê agrarn¹. Podkreœli³ szczególnie wa¿ny dla nauki dorobek publikacyjny Profesora, na który sk³ada siê ponad 250 prac, w tym: 7 ksi¹¿ek, 26 rozpraw i studiów, ekspertyzy oraz wiele innych opracowañ naukowych. Do najcenniejszych publikacji Profesora zalicza siê podrêcznik akademicki Podstawy ekonomiki i organizacji przedsiêbiorstw
rol-nych (637 stron), który by³ pierwszym podrêcznikiem tego przedmiotu
wyda-nym po 1945 roku w Polsce i kilkakrotnie wznawiawyda-nym. Publikacja ta, po-wszechnie znana i ceniona przez wszystkie oœrodki akademickie, stanowi pod-stawow¹ pomoc dydaktyczn¹ dla pracowników naukowych, studentów studiów rolniczych, ekonomiczno-rolniczych i ekonomicznych. Dr hab. Stañko podkre-œli³ te¿ szczególn¹ rolê profesora Adamowskiego w wychowaniu i wykszta³ce-niu licznej kadry ekonomistów rolnych.
Po zakoñczeniu sesji plenarnej obrady by³y prowadzone w piêciu sesjach te-matycznych, w których po prezentacji dokonanej przez autorów poszczególnych referatów uczestnicy podejmowali dyskusjê w ramach poruszanej problematyki.
Pierwsza sesja, poœwiêcona tematowi Polityka rolna i ¿ywnoœciowa oraz
czyn-nik ludzki w rolnictwie, by³a prowadzona przez dr. hab. J. Krzy¿anowskiego.
Czêœæ referatów dotyczy³a problematyki wsparcia polskiego rolnictwa œrodkami UE. Rola p³atnoœci bezpoœrednich w systemie wsparcia gospodarstw rolnych, ze wskazaniem s³aboœci tego systemu oraz mo¿liwoœci jego usprawnienia, by³a te-matem wyst¹pienia prof. A. Czy¿ewskiego. Wyniki badañ przeprowadzone przez dr. A. Marcysiaka i wspó³autorkê wykaza³y, ¿e zarówno p³atnoœci bezpo-œrednie, jak i p³atnoœci dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowa-nia (ONW) najsilniej oddzia³ywa³y na dochody rolników w przypadku
gospo-darstw o typie mieszanym. Dr E. Kiryluk-Dryjska, porównuj¹c sposób rozdzia-³u œrodków Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich, opracowany na podstawie ocen rolników i ekspertów, z alokacj¹ dokonan¹ przez MRiRW, stwierdzi³a istotne ró¿nice. Zaproponowany przez autorkê model optymalizacyjny móg³by staæ siê narzêdziem u³atwiaj¹cym rozwi¹zanie tego problemu. Problematykê kwotowa-nia produkcji mleka w Polsce podj¹³ dr P. Kasztelan. Wyniki przeprowadzonych badañ pozwoli³y na pozytywn¹ ocenê wielkoœci przyznanych Polsce limitów produkcyjnych w latach 2004–2007 oraz wysuniêcie tezy o braku istotnego zna-czenia likwidacji systemu kwotowania produkcji mleka dla polskich rolników. Pozytywny wp³yw wspólnej polityki rolnej, handlowej i strukturalnej UE na pol-ski przemy³ spo¿ywczy na przyk³adzie sektorów wra¿liwych przedstawi³ dr R. Mroczek, wskazuj¹c na wzrost wartoœci produkcji i eksportu, jak równie¿ liczby zak³adów przetwórstwa rolno-spo¿ywczego, posiadaj¹cych uprawnienia eksportowe na wspólny rynek unijny. Przeprowadzona przez dr. T. Sobczyñskie-go analiza wyników piêciu typów rolniczych Sobczyñskie-gospodarstw z najwiêkszej klasy wielkoœci ekonomicznej pod wzglêdem produktywnoœci i dochodowoœci pracy, poziomu wsparcia mierzonego saldem dop³at i podatków oraz poziomu zrówno-wa¿enia rolno-œrodowiskowego wykaza³a, ¿e instrumenty WPR stworzone dla wspierania gospodarstw rodzinnych nie przystaj¹ do przedsiêbiorstw rolnych z krajów by³ego bloku wschodniego. Kolejne dwa referaty dotyczy³y problemu zró¿nicowania regionalnego w polskim rolnictwie. Dr A. Mrówczyñska-Kami-ñska w swoim wyst¹pieniu przedstawi³a tezê, ¿e mimo i¿ po integracji z UE sy-tuacja polskiego rolnictwa w ujêciu sektorowym stabilizuje siê, to w dalszym ci¹gu jest ono doœæ mocno zró¿nicowane regionalnie. Dr A. Stolarska przedsta-wi³a charakterystykê oraz zmiany wybranych wskaŸników sytuacji spo³eczno-g-ospodarczej Polski w latach 2000–2007, wskazuj¹c na wystêpowanie du¿ego zró¿nicowania na poziomie województw, sygnalizuj¹c jednoczeœnie powody owego zró¿nicowania oraz potrzebê wsparcia regionów najs³abszych. W zakre-sie problematyki obejmuj¹cej czynnik ludzki w rolnictwie dr E. Stawicka posta-wi³a tezê, i¿ poziom kapita³u ludzkiego jest elementem, który wp³ywa na zró¿-nicowanie wyników ekonomicznych w rolnictwie. Wœród rolników objêtych ba-daniem (na terenie województwa mazowieckiego) reprezentuj¹cy wysoki po-ziom kapita³u ludzkiego osi¹gali korzystniejsze wyniki ekonomiczne mierzone dochodem rolniczym, przychodami spoza gospodarstwa czy nadwy¿k¹ ekono-miczn¹.
Sesjê drug¹ Handel rolny i miêdzynarodowe stosunki gospodarcze prowadzi-li: dr hab. E. Drabik i dr hab. S. Stañko. Wiêkszoœæ prezentowanych referatów dotyczy³a sytuacji na rynkach rolnych i obrotu produktami rolno-¿ywnoœcio-wymi w kontekœcie skutków integracji Polski z UE. Sytuacjê na rynku cukru w UE omówi³ dr A. Artyszak, wykazuj¹c, ¿e g³ówny cel reformy, polegaj¹cy na zmniejszeniu produkcji cukru o 1/3, zosta³ osi¹gniêty, co mo¿e oznaczaæ dla Polski, ¿e z eksportera zmieni siê w importera cukru. Dr hab. L. Jab³oñska, w imieniu swoim i wspó³autorki, przedstawi³a aktualny poziom jakoœci handlo-wej krajowych owoców (na przyk³adzie województwa lubelskiego), który odbie-ga od obowi¹zuj¹cych standardów UE, podkreœlaj¹c, ¿e powszechne
przekona-nie o du¿ej roli norm w podnoszeniu jakoœci przekona-nie znalaz³o odzwierciedlania na badanym rynku. W drugim referacie zaprezentowanym przez autorkê podjêto problematykê wp³ywu integracji z UE na rozwój produkcji roœlin ozdobnych w Polsce. Badania wykaza³y, i¿ pomimo systematycznego wzrostu importu pro-duktów kwiaciarskich do Polski nie okaza³ siê on barier¹ w rozwoju produkcji krajowej. Problematyka funkcjonowania rynku œwie¿ych owoców w Polsce by-³a podjêta przez dr K. Rejman i wspóby-³autorkê, które wykaza³y, ¿e najbardziej po-pularnym kana³em zbytu owoców jest sprzeda¿ przez poœrednika, co wynika z niskiego stopnia integracji poziomej wœród producentów owoców i wymaga stymulowania rozwoju form wspó³pracy miêdzy sadownikami. Dr hab. S. Stañ-ko przedstawi³ tendencje zmian cen produktów rolnych i ¿ywnoœciowych w Pol-sce w latach 1996–2008, wskazuj¹c na szybszy wzrost cen detalicznych ni¿ cen surowców rolniczych. Mo¿liwoœci zastosowania modeli równowagi cz¹stkowej w rolnictwie na przyk³adzie wykorzystania modelu AGMEMOD w prognozo-waniu rynku trzody chlewnej i miêsa wieprzowego omówi³ dr M. Hamulczuk, przedstawiaj¹c jednoczeœnie wstêpne wyniki projekcji do 2020 roku w zale¿no-œci od kszta³towania siê kursu euro. Teoria aukcji by³a przedmiotem badañ pod-jêtych przez dr hab. E. Drabik. Autorka dowiod³a na przyk³adzie aukcji koni arabskich Pride of Poland, ¿e jest to typowa aukcja asymetryczna, w której przy-jête regu³y wp³ywaj¹ na dochód z aukcji. Dr M. Idzik przedstawi³ wyniki badañ nad zwyczajami nabywczymi polskich konsumentów, wykazuj¹c, ¿e uleg³y one przeobra¿eniom w kierunku standardów europejskich. Mgr M. Kruk, w imieniu swoim i wspó³autora, zaprezentowa³a wyniki badañ dotycz¹cych warunków funkcjonowania i wyników ekonomicznych ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê handlem ¿ywnoœci¹. Autorka pozytywnie oceni³a sytuacjê ba-danych przedsiêbiorstw w aspekcie zmian wynikaj¹cych z integracji europej-skiej. Problemy zwi¹zane z tworzeniem rynku ¿ywnoœciowych produktów tra-dycyjnych i regionalnych podjê³a dr A. Sieczko, wskazuj¹c na ich przyczyny, wynikaj¹ce ze s³abej znajomoœci takich produktów wœród polskich konsumen-tów, jak równie¿ s³abo rozwiniêtego systemu dystrybucji. Wyniki badañ prze-prowadzonych przez dr hab. B. Kowrygo i mgr M. Ko³odziejczyk wykaza³y, ¿e tworzenie wspólnotowego rynku ¿ywnoœciowego i d¹¿enie do swobodnego przep³ywu towarów przyczyni³y siê do ograniczenia obligatoryjnych wymagañ w zakresie podstawowych norm jakoœciowych œrodków spo¿ywczych w Polsce. Ponadto wyniki kontroli urzêdowych wskazuj¹ na niejednolit¹ interpretacjê za-wartej w prawie krajowym definicji „œrodka spo¿ywczego zafa³szowanego”. Dr A. Rytko w swoim wyst¹pieniu wskaza³a na zwiêkszenie konkurencyjnoœci pol-skich produktów rolno-spo¿ywczych na rynku œwiatowym w wyniku integracji naszego kraju z UE. Dr K. Pawlak, w imieniu swoim i wspó³autorów, zaprezen-towa³a mo¿liwe scenariusze rozwoju handlu zagranicznego produktami miêsny-mi w Polsce i Unii Europejskiej do 2015 roku, podkreœlaj¹c, ¿e nasilenie tenden-cji liberalizacyjnych w œwiatowym handlu rolnym mo¿e prowadziæ do utraty czêœci rynku przez rolników i przetwórców z Polski i UE, a w rezultacie powo-dowaæ zmniejszenie wartoœci eksportu i zwiêkszenie wartoœci importu produk-tów miêsnych. Prof. L. Borysowna Parfionowa podjê³a w swoim wyst¹pieniu
problematykê handlu zagranicznego artyku³ami spo¿ywczymi pomiêdzy regio-nem jaros³awskim i Polsk¹, który charakteryzuje du¿a przewaga rosyjskiego eksportu nad importem, przy czym wartoœæ eksportu do Polski wykazuje stabil-n¹ dynamikê wzrostu, natomiast ma³y udzia³ importu œwiadczy o istnieniu nie-zrealizowanych mo¿liwoœci we wzajemnych stosunkach gospodarczych. Wst¹-pienie Rosji do WTO mo¿e przyczyniæ siê do rozwoju handlu z Polsk¹.
Sesji trzeciej, której tematem by³y Ekonomiczne aspekty produkcji rolniczej
i przetwórstwa rolnego, przewodniczy³a dr Maria Parliñska. W du¿ej czêœci
pre-zentowane referaty dotyczy³y ekonomicznych uwarunkowañ funkcjonowania gospodarstw rolnych w Polsce i UE. Dr J. Miko³ajczyk, w imieniu swoim i wspó³autora, omówi³ kluczowe czynniki dekapitalizacji maj¹tku gospodarstw z terenu po³udniowej Polski, do których zaliczy³: wielkoœæ obszarow¹ darstw, poziom produkcji towarowej, wiek i wykszta³cenie kieruj¹cych gospo-darstwami. Problem upadku ekonomicznego gospodarstw na obszarach górskich i podgórskich by³ tak¿e tematem wyst¹pienia dr T. Wojewodzica. Dr J. Kisieliñ-ska przedstawi³a cztery modele prognozowania upad³oœci ekonomicznej gospo-darstw rolniczych, zbudowane na podstawie danych panelowych. Wyniki klasy-fikacji dokonanej z ich pomoc¹ by³y bardzo zbli¿one, co oznacza, ¿e zale¿noœci miêdzy zmienn¹ reprezentuj¹c¹ klasê a cechami opisuj¹cymi obiekty s¹ naj-prawdopodobniej liniowe. Dr E. Szymañska omówi³a wyniki badañ, które wy-kaza³y uzyskiwanie wy¿szego poziomu dochodów w gospodarstwach prowadz¹-cych chów trzody chlewnej w systemie zamkniêtym ni¿ w otwartym. System fi-nansowania hodowli roœlin w Polsce w okresie przed integracj¹ i po integracji z UE przedstawi³ w swoim wyst¹pieniu dr L. Wicki. Dr Renata Marks-Bielska przedstawi³a opinie rolników na temat dzier¿awy nieruchomoœci rolnych, we-d³ug których do wad dzier¿awy nale¿¹: niepewnoœæ gospodarowania, s³aba ja-koœæ i kultura rolna wydzier¿awianych gruntów oraz brak w polskim ustawo-dawstwie przepisów odnosz¹cych siê bezpoœrednio do dzier¿awy. Tematem pre-zentacji mgr D. Gajowiaka by³a próba oceny sytuacji ekonomiczno-organizacy-jnej spó³dzielczych grup bankowych, stowarzyszonych w Unico. Wyniki analizy wielowymiarowej sytuacji produkcyjno-ekonomicznej gospodarstw rolnych kra-jów UE, przeprowadzonej z wykorzystaniem metody analizy skupieñ przez prof. W. Pocztê i wspó³autorów badañ, wskaza³y na znacz¹ce zró¿nicowanie wyni-ków zarówno produkcyjno-ekonomicznych, jak i finansowych tych gospo-darstw. Przydatnoœæ wielowymiarowych metod statystycznych w analizie wyni-ków ekonomiczno-produkcyjnych gospodarstw rolnych potwierdzi³y tak¿e wy-niki badañ zaprezentowanych przez dr R. Pietrzykowskiego, przy czym zaleca on poparcie wyników uzyskanych metodami statystycznymi wiedz¹ eksperta w danej dziedzinie. Przeprowadzona przez dr L. B³a¿ejczyk-Majkê i dr. K. Ma-ciejewskiego analiza wyposa¿enia w czynniki wytwórcze nowych regionów na tle regionów starej Unii Europejskiej wykaza³a, ¿e regiony pañstw nowo przyjê-tych w wyniku rozszerzenia UE w 2004 roku, w tym równie¿ Polski, odznacza-j¹ siê niskim poziomem wielkoœci ekonomicznej gospodarstwa, nieprzekracza-j¹cym 20 ESU. Zaprezentowane przez dr M. Ko³odziejczak wyniki badañ, doty-cz¹cych potencja³u produkcyjnego oraz wskaŸników spo³eczno-ekonomicznych
rolnictwa w Polsce i w Niemczech, potwierdzi³y du¿e zró¿nicowanie regionalne w zakresie badanych cech zarówno rolnictwa polskiego, jak i niemieckiego. Ko-lejne referaty dotyczy³y problematyki zwi¹zanej z przetwórstwem rolnym. De-terminanty i perspektywy rozwoju procesów integracyjnych rolnictwa z przemy-s³em spo¿ywczym przedstawi³ dr R. Chorób. Dr J. Kaczorowska omówi³a wp³yw rozszerzenia Unii na dzia³alnoœæ polskich przedsiêbiorstw w obszarze rozwoju i opracowywania nowych produktów ¿ywnoœciowych. Dr J. Kraciuk, referuj¹c problematykê koncentracji produkcji w polskim przemyœle czym, wskaza³ na wyraŸnie mniejszy stopieñ koncentracji przemys³u spo¿yw-czego w stosunku do ca³ego przemys³u przetwórspo¿yw-czego.
Sesja czwarta poœwiêcona by³a problematyce Interakcji rolnictwa i
œrodowi-ska naturalnego. Przewodniczy³a jej dr Joanna Kisieliñska. Dr K. Brodziñska
przedstawi³a program rolnoœrodowiskowy i jego zakres realizacji w aspekcie rozwoju rolnictwa i ochrony œrodowiska, podkreœlaj¹c koniecznoœæ dostosowa-nia pakietów programu do uwarunkowañ przyrodniczych oraz stworzedostosowa-nia sprawnego systemu oceny, dziêki której programy te bêd¹ skutecznie monitoro-wane. Dr Urszula Motowidlak omówi³a tendencje w rolnictwie ekologicznym w rozszerzonej UE, wskazuj¹c na rosn¹ce znaczenie tego typu gospodarowania mimo du¿ego zró¿nicowania wielkoœci powierzchni ekologicznych u¿ytków rol-nych oraz liczby gospodarstw ekologiczrol-nych w poszczególrol-nych pañstwach cz³onkowskich UE. Problematykê gospodarki odpadami komunalnymi na tere-nach wiejskich podjê³a w swoim wyst¹pieniu dr A. Sobolewska. Wyniki prze-prowadzonych badañ na terenach wiejskich województwa podlaskiego wskazu-j¹ na poprawê stanu gospodarki odpadami komunalnymi.
Sesjê anglojêzyczn¹ prowadzi³ prof. Henryk Manteuffel Szoege. Tematyka referatu mgr A. Bezat dotyczy³a zagadnienia traceability, czyli zdolnoœci œledze-nia pochodzeœledze-nia produktów. Wyniki przeprowadzonych badañ, w których autor-ka wykorzysta³a opracowany przez siebie sposób oceny traceability, wyautor-kaza³y, ¿e ponad po³owa objêtych badaniem rolników nie jest w stanie spe³niæ kryteriów traceeability. Wp³yw rozszerzenia UE na produkcjê i dochody w rolnictwie kra-jów cz³onkowskich by³ tematem podjêtym przez dr. P. Kobusa. Przeprowadzone badania z wykorzystaniem liniowych modeli mieszanych wykaza³y ró¿nice w wynikach produkcyjnych i ekonomicznych trzech grup cz³onkowskich, tj. „starej” piêtnastki, dziesiêciu pañstw przyjêtych w struktury unijne od 1 maja 2004 roku oraz grupy najnowszych cz³onków, tj. Rumunii i Bu³garii. Dr hab. J. Krzy¿anowski omówi³ aktualne i przysz³e aspekty wspólnej polityki rolnej oraz stanowisko polskiego rz¹du w kontekœcie nowego planu finansowego na lata 2007–2013. Autor przedstawi³ te¿ analizê wp³ywu reformy wspólnej polityki rolnej z 2003 roku na najwa¿niejsze rynki, tj. zbó¿, cukru, owoców i warzyw, mleka i miêsa, oraz wskaza³ trzy podstawowe problemy, w których wyra¿one jest stanowisko Polski: p³atnoœci bezpoœrednie i zasada wzajemnej zgodnoœci, promowanie odnawialnych Ÿróde³ energii, wsparcie dla stabilizacji rynków po-przez tzw. safety net oraz zarz¹dzanie kryzysowe. Prof. H. Manteuffel Szoege przedstawi³ wyniki analizy efektywnoœci ró¿nych systemów ogrzewania domów wiejskich, m.in. gazem p³ynnym i ziemnym, rop¹ naftow¹, wêglem opa³owym,
s³om¹, drewnem, przy wykorzystaniu energii elektrycznej i pompami ciep³a. Po uwzglêdnieniu kosztów pracy w³asnej w³aœciciela domu i kosztu kapita³u do naj-tañszych systemów ogrzewania zaliczono pompy cieplne, a do najdro¿szych ogrzewanie rop¹ naftow¹, wêglem opa³owym i energi¹ elektryczn¹. Tematem podjêtym przez dr T. Miœ by³a rola s³u¿b doradczych w realizowaniu rolno--œrodowiskowych programów na przyk³adzie województwa podkarpackiego. Wyniki badañ wskazuj¹ na aktywnoœæ rolników w poszukiwaniu mo¿liwoœci korzystania z funduszy i uczestniczenia w programach wspieraj¹cych rolnic-two. Doradcy odgrywaj¹ istotn¹ rolê w tym procesie, g³ównie przez organi-zowanie warsztatów edukacyjnych oraz pomoc w przygotowaniu wniosków i sporz¹dzaniu business planów. Dr A. Zawojska przedstawi³a zagadnienie podzia³u europejskich i krajowych funduszy wspieraj¹cych rolnictwo i roz-wój wsi miêdzy województwa, ze szczególnym uwzglêdnieniem wojewódz-twa mazowieckiego. Wyniki badañ wskaza³y na wysoki poziom wsparcia Mazowsza ze œrodków Programu Rozwoju Rolnictwa oraz Sektorowego Pro-gramu Operacyjnego Modernizacja i restrukturyzacja rolnictwa i rozwoju
wsi, plasuj¹cy je na pierwszym lub drugim miejscu wœród 16 województw,
w zale¿noœci od zastosowanego kryterium oceny. W koñcowej czêœci obrad prof. H. Manteuffel Szoege przedstawi³ tezy referatów nieobecnych autorów, w tym: Olgi Karpik, Valdy Bratka i Artursa Praulins, Ivo Osztrogonacz, An-ny Sytchevnik i Ludmily Zmitrevich.
