A N N A L E S
1U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. LX SECTIO E 2005
Instytut Uprawy Nawo enia i Gleboznawstwa, Pa stwowy Instytut Badawczy 1Zakład Uprawy Ro lin Pastewnych, 2Zakład Systemów i Ekonomiki Produkcji Ro linnej
ul. Czartoryskich 8, 24–100 Puławy, Poland
Jerzy Ksi ak1, Jan Ku 2
Plonowanie bobiku w ró nych systemach produkcji ro linnej
Faba bean yielding in varying systems of plant production
ABSTRACT. The research was conducted in the years 1999–2001 on a special field experiment at
the Experimental Station in Osiny in which different crop production systems are compared. Two systems were compared: conventional (pulse crops, winter wheat, triticale + intercrop) and inte-grated (potato, spring barley, pulse crops, winter wheat + straw + intercrop). The experiment was established with no replication and with all fields cultivated at the same time. The area of each field in both systems was about 1 ha, which made this experiment more similar to standard agricul-tural conditions in Poland. In the conventional system faba bean cultivated after winter triticale and stubble crop yielded on the level of 3.3 t/ ha. This yield was on average 17% higher than in the integrated system. It was due to a better forecrop in the conventional system and it was the most important factor influencing different morphological features of faba bean. In this system intensive application of chemical plant protection against diseases and pests affected weaker infestation of plants by fungal diseases responsible for Botrytis fabae Sard. and Botrytis cinerea Pers. More effective protection against this kind of diseases made the yields and other elements of yield struc-ture (e.g. number of pods, plant density, seed weight per plant and seed size) of faba bean better.
KEY WORDS: faba bean Vicia faba L. var. minor, plant production systems, yielding.
Produkcja białka paszowego w Polsce, jak w całej Europie, jest niewystar-czaj ca, dlatego du wag przywi zuje si do ro linnych ródeł tego składnika. W naszych warunkach klimatycznych cz ciowe pokrycie zapotrzebowania na białko mo e pochodzi z nasion ro lin str czkowych. Celowo uprawy tych
A
J. Ksi ak, J. Ku
196
ro lin jest w Polsce w pełni uzasadniona [Sypniewski 1986]. Niejednoznaczne s jednak pogl dy co do ich udziału w strukturze zasiewów, form u ytkowania oraz wyboru najbardziej efektywnych gatunków dla danego regionu [Sypniewski 1986]. Spo ród wszystkich gatunków ro lin str czkowych uprawianych na na-siona w naszym kraju bobik posiada najwi ksze potencjalne zdolno ci plono-twórcze. W płodozmianie zbo owym stanowi wa ny element regeneruj cy gleb [Niewiadomski 1995]. Uprawa tego gatunku w płodozmianie 5-polowym stano-wi optimum ekologiczne i agrotechniczne, jednak według niektórych autorów [Adamiak 1993; Niewiadomski 1995; Hruszka 1995; Rzeszutek, Saeed 1998] mo liwe jest skrócenie przerwy w powracaniu na to samo pole do lat trzech i dwóch z małymi stratami w plonach. Natomiast zdaniem Bochniarza [1989] najodpowiedniejszym miejscem bobiku w prawidłowo prowadzonych zmiano-waniach ro lin jest pole po zbo owych w 3–4 roku po okopowych na oborniku, a po nim ro liny ozime. Według tego autora jest to korzystne zarówno z punktu widzenia plonowania bobiku, jak i efektywnego wykorzystania stanowiska po nim w zmianowaniu ro lin, zwłaszcza z du ym udziałem zbó . Gatunek ten mo e by uprawiany jako ro lina towarowa we wszystkich systemach produkcji ro linnej. Porównanie systemów wykonane przez Krasowicza [1996] dotyczyło produkcyjno ci i efektywno ci ekonomicznej ekologicznych i konwencjonal-nych gospodarstw rolkonwencjonal-nych. Ocena gatunków uprawiakonwencjonal-nych w ró konwencjonal-nych systemach obejmowała głównie zbo a [Ku 1998; Ku , Bochniarz 1999] i ziemniak [Ku , Stalenga 1999; Sawicka, Ku 2000], natomiast w dost pnej literaturze brak jest opracowa oceniaj cych plonowanie ro lin str czkowych uprawianych w tych systemach. Do wiadczenia prowadzone od wielu lat w SD Osiny umo liwiaj porównanie w ka dym roku całych systemów jak i poszczególnych gatunków zmianowania oraz przeprowadzenie bada szczegółowych w jednakowych wa-runkach siedliskowych i agrotechnicznych.
W niniejszym opracowaniu podj to prób okre lenia poziomu plonowania i zmian struktury ro lin bobiku uprawianego w systemie integrowanym i konwen-cjonalnym.
METODY
Badania prowadzono w latach 1999–2001 w Stacji Do wiadczalnej IUNG Osiny, na glebie kompleksu ytniego bardzo dobrego. Czynnikami eksperymen-tu były systemy produkcji ro linnej – konwencjonalny (str czkowe, pszenica, pszen yto + mi dzyplon) i integrowany (ziemniak, j czmie jary, str czkowe, pszenica ozima + słoma + miedzyplon). Do wiadczenie zakładano w jednym powtórzeniu wszystkimi ro linami równocze nie. Wielko ka dego z pól
wy-Plonowanie bobiku w ró nych systemach produkcji ro linnej 197
nosiła około 1 ha, co umo liwiało stosowanie agrotechniki zbli onej do warun-ków produkcyjnych. Siew samoko cz cej odmiany bobiku Tinos wykonano w trzeciej dekadzie marca (1999 i 2000) oraz pierwszej kwietnia (2001) w obsa-dzie 55 nasion na 1 m2. Odmian t charakteryzuje krótszy okres wegetacji, krótsze p dy, mniejsza podatno na wyleganie oraz masa 1000 nasion ni od-miany o tradycyjnym typie wzrostu. W obu systemach produkcji stosowano takie same dawki nawo enia mineralnego w kg/ha: N – 20, P2O5 – 60, K2O – 70. Dokładne informacje dotycz ce technologii ochrony bobiku podano w tabeli 1.
Tabela 1. Charakterystyka ochrony bobiku Table 1. Characteristics of faba bean protection
Wyszczególnienie Specification Integrowany Integrated Konwencjonalny Conventional Zaprawianie nasion Seed dressing Nawo enie Fertilization (kg/ha) Herbicydy Herbicides Fungicydy Fungicides Insektycydy Insecticides Niezaprawiane No dressing N – 20, P2O5 – 60, K2O – 70 1999 – Afalon 450 SC 2000 – Afalon 450 SC 2001 – Afalon 450 SC 1999 – Dithane M45
2000 – nie stosowano, no aplication 2001 – nie stosowano, no aplication 1999 – Decis 2,5 EC Pirimor 500 WG 2000 – Pirimor 500 WG Pirimor 500 WG 2001 – Pirimor 500 WG Pirimor 500 WG Funaben Nitragina N – 20, P2O5 – 60, K2O – 70 1999 – Stomp 330 EC Basagran 480 SL Basagran 480 SL 2000 – Afalon 450 SC 2001 – Afalon 450 SC 1999 – Antracol 70 WG 2000 – Sumilex 500 SC 2001 – Sumilex 500 SC Sumilex 500 SC 1999 – Decis 2,5 EC Pirimor 500 WG Pirimor 500 WG 2000 – Pirimor 500 WG Pirimor 500 WG Decis 2,5 EC 2001 – Pirimor 500 WG Pirimor 500 WG Owadofos 540 EC Owadofos 540 EC
W okresie wegetacji bobiku notowano daty wschodów, pocz tku kwitnienia oraz brunatnienia 5–10 i 60–80% str ków. Po zbiorze na 20 ro linach okre lano wysoko osadzenia pierwszego w zła ze str kami, długo cz ci owocuj cej p du oraz liczb mi dzyw li do pierwszego owocuj cego w zła. Ocenie pod-dano równie mas nasion, liczb str ków i nasion na ro linie oraz liczb nasion
J. Ksi ak, J. Ku
198
w str ku. Ponadto ustalono liczb w złów owocuj cych i liczb str ków na w -le. Po wschodach i przed zbiorem okre lono obsad ro lin na 1 m2, a tak e oce-niono wyleganie ro lin w skali 90 (1 – wyleganie całkowite, 9 – brak wylegania). Ocen zachwaszczenia wykonano metod bonitacyjn EWRC, a wyst powanie chorób w skali 90. Po zbiorze oznaczono plon nasion oraz okre lono indeks niwny (harvest index). Mas 1000 nasion okre lono z dwu prób po 500 szt., a nasiona uszkodzone przez str kowca na dwu próbach po 100 szt.
Istotno wpływu badanych czynników do wiadczenia na obserwowane ce-chy oceniano za pomoc analizy wariancji, wyznaczaj c półprzedziały ufno ci testem Tukeya na poziomie istotno ci = 0,05.
WYNIKI
Przebieg pogody miał znacz cy wpływ na poziom plonowania bobiku (ryc. 1 i tab. 2). Najwy sze plony uzyskano w roku 1999, o najkorzystniejszym rozkła-dzie opadów (w czerwcu opady przekroczyły 120 mm) oraz najwi kszej wzgl dnej wilgotno ci powietrza w okresie od kwitnienia do dojrzewania ro lin. Znacznie ni sze plony, o około 700 kg/ha, uzyskano w roku 2000, w którym po siewie nast piło silne ochłodzenie, wyst piły opady niegu, co spowodowało niewielkie wypady wschodz cych ro lin. W tym roku w drugiej połowie kwiet-nia i w czerwcu (nieco wi cej opadów w II i III dekadzie maja) wyst piła susza i wysokie temperatury powietrza. Kwitnienie ro lin rozpocz ło si około 10 dni wcze niej ni zwykle, a ro liny kwitły krótko i zawi zywały o 50% mniej str -ków ni w roku 1999 (tab. 3). Brak opadów zanotowano tak e w maju 2001 roku i pomimo i ro liny zawi zały wi cej str ków ni w poprzednim ro-ku, poziom plonowania był zbli ony do roku 2000. Na du zmienno plono-wania bobiku w zale no ci od warunków wodnych wskazuj prace Michalskiej [1993], natomiast pogl dy na temat okresów krytycznych w czasie wzrostu
ro-lin s do zró nicowane. Sugeruje si niekiedy [Michalska 1992], e w rozwo-ju bobiku nie mo na wyró ni faz o szczególnej wra liwo ci na susz glebow . Z kolei wieloletnie badania [Hebblethwaite 1982] wykazały, e najwi kszy do-datni wpływ na plonowanie bobiku wywiera dostateczna ilo opadów w okresie kwitnienia i zawi zywania str ków.
Zastosowany system produkcji miał równie znacz cy wpływ na rozwój bo-biku. Korzystniejsze warunki wyst piły w systemie konwencjonalnym ni inte-growanym. W roku 1999, o wi kszej ilo ci opadów, ró nica plonu była najwi k-sza i wynosiła około 700 kg/ha, a w przypadku znacznie ograniczonej wilgotno-ci była mniejsza i wynosiła od 480 do 320 kg/ha. Na wi kszy plon nasion w systemie konwencjonalnym korzystny wpływ miała intensywna ochrona ro lin
Plonowanie bobiku w ró nych systemach produkcji ro linnej 199
oraz lepsze stanowisko, w którym był uprawiany bobik (pszen yto + mi dzyplon cierniskowy), odznaczaj ce si wi ksz zawarto ci substancji organicznej zwi kszaj cej pojemno kompleksu sorpcyjnego gleby i zdolno do zatrzy-mywania wody. Szczególnie wyra nie uwidoczniło si to w roku o małej ilo ci opadów. W dost pnej literaturze nie ma porównania poziomu plonowania bobi-ku lub innych gatunków ro lin str czkowych uprawianych systemami konwen-cjonalnym i integrowanym. Wyniki przedstawione przez Kusia i Bochniarz [1999] wskazuj na to, e poziom plonowania pszenicy uprawianej w systemie konwencjonalnym i integrowanym był zbli ony, natomiast wy ej plonował j czmie uprawiany systemem konwencjonalnym. Wi ksze plony ziemniaka w systemie integrowanym ni ekologicznym zanotowali Ku [1998] oraz Ku i Stalenga [1998]. 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 Konw. Conv. Integr. Integr. Konw. Conv. Integr. Integr. Konw. Conv. Integr. Integr. NIR LSD t/ha 1999 2000 2001
Rycina 1. Plon nasion bobiku Figure 1.Yield of faba bean seeds
Przebieg warunków pogodowych w okresie wegetacji miał znacz cy wpływ na kształtowanie si cech morfologicznych bobiku (tab. 3). W warunkach małej ilo ci opadów (2000) ro liny zawi zywały ni ej pierwszy str k, krótsza była cz owocuj ca p du, mniejsza liczba str ków i nasion na ro linie, liczba owo-cuj cych w złów i str ków na w le. Ponadto ro liny wytwarzały mniejsz mas nasion na ro linie, a nasiona były mniej dorodne. Zmienne warunki atmosferyczne
Tabela 2. Przebieg warunków atmosferycznych podczas wegetacji bobiku Table 2. Course of weather conditions during the vegetation of faba bean
Rok year
1999 2000 2001
Miesi c Month
III IV V VI VII VIII III IV V VI VII VIII III IV V VI VII VIII
Suma opadów Rainfall sum, mm
18,7 99,0 38,7 123,2 54,6 40,8 64,8 48,7 59,4 29,7 173,9 62,4 41,9 88,9 15,3 58,4 139,5 84,4 rednia temperatura powietrza Mean air temperature oC
Tabela 3. Wpływ systemu produkcji na morfologi ro lin bobiku i struktur plon
Table 3. The effect of plant production systems on plant morphology of faba bean and yield structure
1999 2000 2001
Wyszczególnienie Description
Konw. Conv. Integr. Integr. Konw. Conv. Integr. Integr. Konw. Conv. Integr. Integr.
Długo owocuj cej cz ci p du (cm) Length fructiferous part of shoot (cm) Wysoko p du do 1. str ka (cm) Height of shoot to 1st node with pods (cm)
Liczba miedzyw li do 1. str ka
Number of internodes to 1st node with pods
Liczba w złów ze str kami na ro linie Number of nodes with pods per plant Liczba str ków na w le
Number of pods per node Liczba str ków na ro linie Number of pods per plant Liczba nasion w str ku Number of seeds per pod Liczba nasion na ro linie Number of seeds per plant Masa nasion na ro linie (g) Seed weight per plant (g) Masa 1000 nasion (g) Thousand seed weight (g) Indeks niwny
Harvest index
% udział nasion uszkodz. przez str kowca share (%) of seeds damaged by broad bean weevil Nasilenie chorób Intensity of diseases 22 47 7,3 6,1 1,63 9,9a 2,52 25,0a 13,0 483a 0,50 13,9 7,5 25 42 6,8 5,5 1,66 9,2b 2,58 23,7b 11,9 465b 0,52 8,7 6,5 12 36 6,5 3,4 1,27 4,38e 2,56 11,2c 6,54 378c 0,54 20,8 8,5 14 32 6,0 3,4 1,24 4,20e 2,59 10,9c 6,34 354d 0,56 23,9 7,0 28 47 7,0 5,2 1,32 6,85c 2,81 19,3d 8,51 414f 0,35 10,6 8,0 27 42 6,2 47 1,28 6,0d 2,66 15,9e 6,68 398f 0,39 11,7 6,5 Warto ci w wierszach oznaczone tymi samymi literami nie ró ni si istotnie Values in lines marked with the same letter do not differ significantly
J. Ksi ak, J. Ku
202
panuj ce w okresie wegetacji w omawianych latach nie ró nicowały w sposób istotny liczby nasion w str ku, a liczb mi dzyw li do pierwszego w zła ze str -kami tylko w niewielkim stopniu. Susza według Herza i in. [1992] powoduje zmniejszenie powierzchni li ciowej poprzez ograniczenie liczby i rozmiarów li ci oraz przyspieszone ich starzenie. W okresie suszy ro liny mog zrzuca kwiaty, a nawet zawi zane str ki [Sammler i in. 1982]. Efektem tego jest zmniejszona licz-ba w złów owocuj cych, str ków i nasion, a tym samym mniejszy plon nasion z ro liny [Grzesiak i in. 1989]. Zdaniem Hebblethwaite [1982] brak wody mo e powodowa skrócenie okresu kwitnienia i zawi zywania str ków, natomiast nie wpływa na termin pocz tku kwitnienia. Ponadto mo e powodowa skrócenie owocuj cego odcinka p du, na którym str ki osi gaj dojrzało .
Zmiany w architekturze łanu bobiku nast powały tak e pod wpływem zasto-sowanych ró nych systemów produkcji. Ro liny bobiku uprawiane systemem konwencjonalnym wykazały tendencj do zawi zywania wi kszej liczby str -ków i nasion na ro linie, wytwarzania wi kszej masy nasion, które charaktery-zowały si wi ksz mas 100 sztuk. Zauwa ono tak e, e w latach o korzystnym przebiegu pogody bobik uprawiany systemem integrowanym wytwarzał dłu sze cz ci owocuj ce p du. Ponadto stwierdzono, e pomimo zró nicowanego po-ziomu plonu nasion nie zmieniała si warto indeksu niwnego w zale no ci od zastosowanego systemu produkcji.
Porównanie wpływu technologii ochrony o ró nej intensywno ci na rozwój i plonowanie bobiku wiadczy o tym, i wykonanie pełnej ochrony przed choro-bami i szkodnikami przyczynia si do wzrostu plonu nasion bobiku. Wy szy poziom plonowania tak chronionego bobiku nale y wi za przede wszystkim ze skutecznym ograniczeniem wyst powania na ro linach czekoladowej
plamisto-ci, alternariozy oraz mszycy burakowej. Intensywniejsza ochrona oddziaływała równie korzystnie na elementy struktury plonu (liczb str ków, nasion i mas nasion na ro linie oraz dorodno nasion), kształtuj ce poziom plonowania bo-biku. Na ro linach lepiej chronionych obserwowano pó niejsze o około 5–7 dni rozpocz cie dojrzewania str ków oraz pó niejsze ich dojrzewanie. Ponadto we-getacja tych ro lin trwała o kilka dni dłu ej (ro liny były dłu ej zielone) ni ro lin chronionych mniej intensywnie, co sprzyjało równomiernemu wypełnianiu i dojrzewawypełnianiu nasion. Obserwacje Marksa i in. [2004] wykazały, e najgro -niejsz chorob bobiku była czekoladowa plamisto i plamisto li ci, przy czym najsilniej opanowywały one bobik w ciepłym i wilgotnym sezonie wege-tacyjnym. Wcze niejsze prace Kurowskiego i in. [1997] oraz Majchrzaka i Ku-rowskiego [2000] wskazuj równie na decyduj cy wpływ przebiegu pogody na nasilenie wyst powania chorób bobiku. W przeprowadzonych badaniach wła-snych obserwowano natomiast niewielkie zró nicowanie chorób w poszczegól-nych sezonach wegetacyjposzczegól-nych niezale nie od przebiegu pogody. Natomiast
Ko-Plonowanie bobiku w ró nych systemach produkcji ro linnej 203
tecki [1994] podaje, e grzyby te w znacznie wi kszym stopniu opanowuj od-miany samoko cz ce (taka była w przeprowadzonych badaniach) ni odod-miany o tradycyjnym typie rozwoju. Na obiekcie, na którym wykonano wi ksz liczb oprysków, skuteczniej był równie zwalczany str kowiec bobiku, co uwidoczni-ło si mniejsz liczb nasion uszkodzonych przez tego szkodnika (tab. 3). Mrówczy ski i in. [1994] równie obserwowali ograniczenie uszkodze nasion bobiku przez str kowca po zastosowaniu insektycydów. Natomiast według Ma-tłosz [1991] efekty wykonywanych zabiegów chemicznych zarówno zaprawia-nia nasion, jak i opryskiwazaprawia-nia ro lin insektycydami s niezadowalaj ce. Jedno-cze nie autorka podała, e okres składania jaj przez chrz szJedno-cze str kowca jest długi i trwa ponad miesi c. Stwierdziła tak e, e szkodnik ten składa najwi cej jaj na dolnych i rodkowych pi trach okółków str ków, co zmniejsza skutecz-no stosowanych insektycydów. Spostrze enia te pokrywaj si z wynikami innych bada na ten temat [Niezgodzi ski 1988]. Ksi ak [2002] natomiast stwierdził, e nasiona odmian o o zdeterminowanym rozwoju były mniej uszka-dzane przez tego szkodnika.
WNIOSKI
1. Bobik uprawiany w systemie konwencjonalnym po pszen ycie i poplonie cierniskowym plonował na poziomie około 3,3 t/ha. Plon ten był rednio o 17% wi kszy ni w systemie integrowanym. Było to nast pstwo lepszego stanowiska, które korzystniej wpływało na cechy morfologiczne ro lin bobiku ni stanowi-sko po j czmieniu jarym w systemie integrowanym.
2. Stosowanie w systemie konwencjonalnym intensywnej ochrony przed cho-robami i szkodnikami wpłyn ło na słabsze pora enie ro lin przez grzyby wywo-łuj ce czekoladow plamisto Botrytis fabae Sard. i szar ple Botrytis cinerea Pers. Skuteczniejsze ograniczenie wyst powania tych chorób spowodowało wy szy poziom plonowania oraz korzystnie oddziaływało na kształtowanie ele-mentów struktury, takich jak liczba str ków i nasion na ro linie, masa nasion na ro linie oraz wielko nasion.
PI MIENNICTWO
Adamiak J. 1993. Zdrowotno i plonowanie bobiku w płodozmianach na glebach o ró nej zwi zło-ci. Biul. Nauk ART. Olszt. 12, 1, 127–131.
Bochniarz J. 1989. Czynniki agrotechniczne w plonowaniu ro lin str czkowych. Mat. Konf. Nauk. Przyrodnicze i agrotechniczne uwarunkowania produkcji nasion ro lin str czkowych. Puławy, K (1), 1, 19–42.
J. Ksi ak, J. Ku
204
Grzesiak S., Filek W., Ko cielniak F., Augustyniak G. 1989. Wpływ suszy glebowej w ró nych fazach rozwoju bobiku (Vicia faba L minor) na uwodnienie i fotosyntez li ci oraz produkcj suchej masy i plon nasion. Mat. Konf. Nauk. Przyrodnicze i agrotechniczne uwarunkowania pro-dukcji nasion ro lin str czkowych. Puławy, 2, 92–98.
Hebblethwaite P.D. 1982. The effects of water stress on the growth, development and yield of Vicia faba L. [In:] G. Hawtin, C. Webb, G. (eds). Faba bean improvement. Martinus Nijhoff Publish-ers, The Hague, 165–175.
Herz P., Struzel H., Aufhamer W. 1992. Adaptation of faba beans (Vicia faba L.) to water stress. Proc. 2nd ESA Congress, Warwick Univ. 86–87.
Hruszka M. 1995. Produkcyjno bobiku (Vicia faba L minor) w specjalistycznych zmianowaniach w północno-wschodnim regionie Polski w aspekcie ekologicznym i agrotechnicznym. Acta Acad. Agricul. Tech. Olst., Agricult. 60. Supp. B.
Kotecki A. 1994. Wpływ terminu siewu na rozwój, wielko powierzchni asymilacyjnej li ci i plo-nowanie dwóch form bobiku. Zesz. Nauk. AR we Wrocł. 254, 131–143.
Krasowicz S. 1996. Analiza i ocena gospodarstw ekologicznych, integrowanych i tradycyjnych w rejonie Polski północno-wschodniej na tle warunków przyrodniczych i ekonomicznych rolnic-twa. IUNG Puławy, Ser. H, 11, s. 118.
Ksi ak J. 2002. Dynamika gromadzenie składników pokarmowych o organach tradycyjnych i sa-moko czacych odmian bobiku w okresie od kwitnienia do dojrzało ci pełnej. Pam. Puł., Mono-grafie i Rozprawy Naukowe. 5, s. 95.
Kurowski T.P., Majchrzak B., Pszczółkowski P. 1997. Wpływ nast pstwa ro lin na wyst powanie chorób bobiku i grochu. Acta. Acad. Agricult. Tech. Olst., Agricultura 64, 245–252.
Ku J. 1998. Wst pne porównanie trzech systemów produkcji ro linnej (konwencjonalny, integrowa-ny i ekologiczintegrowa-ny). Rocz. AR w Pozn. 52, 2, 119–126.
Ku J., Bochniarz A. 1999. Plonowanie pszenicy ozimej w ró nych systemach produkcji ro linnej. Pam. Puł. 118, 233–239.
Ku J., Stalenga J. 1998. Plonowanie kilku odmian ziemniaka uprawianych w systemach integrowa-nym i ekologiczintegrowa-nym. Rocz. AR w Pozn. 52, 1, 169–174.
Majchrzak B., Kurowski T.P. 2000. Reaction of field bean to pathogenic fungi under different agri-cultural conditions. Phytopathol. Pol. 20, 67–76.
Marks M., Kurowski T.P., Orzech K., Kurowska A. 2004. Stan sanitarny łanu i plonowanie bobiku w zale no ci od sposobów uprawy roli. Fragm. Agron. 2, 71–79.
Matłosz I. 1991. Wyst powanie i efekty chemicznego zwalczania str kowców (Bruchidae) na bobi-ku. Mat. XXXI Sesji IOR Pozna , 2, 71–74.
Michalska B. 1992. Wpływ ekstremalnego uwilgotnienia gleby na plonowanie bobiku. Mat. Konf. Klimat Pola Uprawnego. IUNG Puławy, 20–21.
Michalska B. 1993. Agroklimatyczne warunki uprawy bobiku w Polsce. AR Szczecin, Rozprawy, 155.
Mrówczy ski M., Ciesielski F., Widerski K., Wachowiak H., Urban M., Bobniewicz P., Głazek M., Pietryga J., Banaszak H., Pawi ska M. 1994. Badania nad zastosowaniem beta-cyflutryny (Bull-dock 0025 EC) w zwalczaniu szkodników upraw rolniczych. Mat. 34 Sesji Nauk. IOR Pozna , 2, 41–45.
Niewiadomski W. 1995. Nauka o płodozmianach – stan i perspektywy. Post. Nauk Rol. 3, 127–138. Niezgodzi ski P. 1988. Nowe mo liwo ci zwalczania niektórych agrofagów bobiku i bobu. Ochr.
Plonowanie bobiku w ró nych systemach produkcji ro linnej 205 Rzeszutek J., Saeed T.A.S. 1998. Agrotechniczna i ekonomiczna ocena uprawy bobiku (Vicia Faba
L. minor Harz) w systemie płodozmianowym i monokulturze. Acta Acad. Agricultura Tech. Olst., 66, 73–88.
Sammler P., Egel G., Schmidt A., Bergmann H. 1982. Der Einfluss von Wasserstress auf die generative Entwicklung und die Abscission reproductiver Organe von Vicia faba L. Arch. Acker Pfl. Boden. 26, 227–236.
Sawicka B., Ku J. 2000. Plon i jako ziemniaka w zale no ci od systemu produkcji. Pam. Puł. 120, 2, 379–389.
