Partie polityczne w systemie politycznym Niemiec

Marek Chmaj

Partie polityczne w systemie

politycznym Niemiec

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 5, 117-131

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

V OL. V SEC TIO К 1998

Z akład System ów P olitycznych W ydział Politologii UM CS

M AREK CHM AJ

P artie po lityczn e w system ie politycznym Niemiec

Republika Federalna N iem iec je st obecnie jednym z najw ażniejszych państw europejskich, filarem Unii Europejskiej. Zjednoczenie N iem iec w dniu 3 października 1990 roku było w istocie w chłonięciem N iem ieckiej R epubliki D em okratycznej przez Republikę F ederalnąN iem iec. Świadczy o tym fakt, iż nowe N iem cy przejęły po RFN nazwę państw a, model system u politycznego, tradycję polityczną oraz ustaw ę zasadniczą. U ch­ w alona przez Radę P arlam entarną w dniu 8 m aja 1949 roku U staw a Zasadnicza RFN m iała być jedynie aktem tym czasow ym , obow iązującym do czasu pow stania zjednoczonych N iem iec. Jednakże w m om encie zjed­ noczenia tego kraju okazało się, iż obow iązująca U staw a Zasadnicza je st aktem praw nym w pełni odpow iadającym potrzebom w spółczesności, w zw iązku z czym uchw alanie nowej konstytucji uznano za b ezcelow e.1

System polityczny N iem iec je st określany w literaturze naukowej jak o „system kanclerski” . Jest to w istocie jed n a z odmian system u parlam entarno-gabinetow ego, którego zasadnicze założenia ustrojow e są następujące:2

1 Por. J. Serczyk, Podzielone Niemcy, Toruń 1993, s. 205-207.

2 Zob. F. Siemieński, Prawo konstytucyjne..., s. 217-218, System y polityczne współczes­

nego kapitalizmu, (red.) M. Gulczyński, W arszawa 1976, s. 81 oraz System y polityczne roz­ winiętych krajów kapitalistycznych, (red.) A. Jamróz, W arszawa 1976, s. 30.

1) Rząd pow oływ any je st w ten sposób, że głow a państw a pow ołuje prem iera, a na jeg o w niosek innych członków rządu. C hociaż form alnie głow a państw a, pow ołując prem iera, nie je st zw iązana czyjąś w olą, to jednak w praktyce musi się liczyć z układem sił w parlam encie.

2) G łow a państw a nie ponosi za sw oją działalność odpow iedzial­ ności politycznej. D latego też w om awianym system ie istotną rolę odgry­ wa instytucja kontrasygnaty, polegająca na tym , że z reguły każdy akt urzędowy głowy państw a musi być rów nocześnie podpisany (kontrasy- gnow any) przez w łaściw ego członka rządu, który tym sam ym bierze na siebie odpow iedzialność za dany akt przed parlam entem .

3) Egzekutyw a, aby móc działać, musi reprezentow ać w iększość parlam entarną.

4) Rząd ponosi solidarnie odpow iedzialność p o lity czn ą przed parla­ m entem, zarów no za sw oją działalność, ja k i za akty urzędow e głowy państw a. Jeżeli rząd utraci zaufanie parlam entu, obow iązany je st podać się do dym isji. Jednakże w system ie tym głow a państw a nie musi przyjąć dym isji rządu, lecz może także rozw iązać parlam ent i zarządzić nowe wybory pow szechne.

5) Zarów no członkow ie rządu, ja k i głow a państw a (z reguły) ponoszą odpow iedzialność konstytucyjną.

SYSTEM PO LITY C ZN Y A SY STEM PA R TY JN Y

N iem iecka odm iana system u parlam entarno-gabinetow ego różni się kilkom a istotnym i cecham i od rozw iązań przyjętych w klasycznych sy ste­ mach parlam entarnych. N ależą do nich: a) m ieszany system w yborczy do parlam entu;3 b) szczególna, bardzo silna pozycja kanclerza, w yra­ żająca się trybem jeg o pow oływ ania oraz egzekw ow ania odpow iedzial­ ności za spraw ow aną funkcję (odrzuceniem zasady, że szef rządu je st

prim us inter p ares w śród członków gabinetu); c) specyficzny sposób

tw orzenia rządu i brak odpow iedzialności politycznej m inistrów przed parlam entem ; d) stan wyższej konieczności ustaw odaw czej w sytuacji, gdy kanclerz utraci poparcie w iększości w parlam encie, czyli stanie się kanclerzem m niejszości.4

3 Można się spotkać z opiniami, że system wyborczy RFN je st w istocie proporcjonalny, jako że czynnikiem decydującym o podziale mandatów jest to, jakie poparcie uzyskały poszcze­ gólne partie w ramach głosów „drugich”, a więc oddawanych na listy partyjne.

4 M. Domagała, System kanclerski i możliwości je g o zastosowania w nowej konstytucji

K anclerz ma konstytucyjnie przyznaną kierow niczą pozycję w rządzie i je st politycznie odpow iedzialny przed parlam entem . Po w yborze przez B undestag formuje on skład swojego gabinetu. Jego głów nym upraw ­ nieniem je st spraw ow anie politycznego kierow nictw a (tzw. K anzlerprin­

zip). W ram ach w ytyczanej przez niego linii politycznej każdy z m inistrów

sam odzielnie kieruje swoim resortem , różnice zdań zaś m iędzy m inistram i rozstrzyga rząd. K anclerz je st rów nież głównym podm iotem zaufania i odpow iedzialności parlam entarnej. U trata poparcia bezw zględnej w ięk­ szości członków Bundestagu pow oduje zm ianę na stanow isku kanclerza oraz pow ołanie nowego rządu (ma tutaj zastosow anie konstytucyjny w ym óg zastosow ania tzw. konstruktyw nego wotum nieufności).

K onstytucyjna rola Prezydenta zw iązku - poza udziałem w w yborze kanclerza je st niew ielka i w praktyce sprow adzona do funkcji reprezen­ tacyjnych. Prezydent RFN reprezentuje jedyn ie państw o, ale nie rządzi. Jego akty urzędow e m uszą być podpisane (kontrasygnow ane) przez kan­ clerza lub w łaściw ego m inistra.5 M ożna stąd w yciągnąć w niosek, że to właśnie kanclerz odgrywa kluczową rolę w organach wykonawczych RFN.

Parlam ent w RFN składa się z dwóch izb: izby niższej - Parlam entu Federalnego (B undestagu) i izby w yższej - Rady Federalnej (B undesratu), co je st następstw em federalnego charakteru państw a. B udnestag je st jedynym ogólnofederalnym organem przedstawicielskim. Odgrywa bardzo w ażną rolę w procesie legislacyjnym , w ytycza zasady polityki państw a i jeg o organów , w ybiera kanclerza oraz kontroluje działalność rządu Federalnego. N ieco odm ienna je st pozycja ustrojow a B undesratu. W yraża on bow iem swoim składem osobowym teryto rialn ą strukturę państw a, jeg o członkow ie zaś nie pochodzą z w yborów pow szechnych, lecz repre­

zentują rządy 16 krajów zw iązkow ych. To głów nie za pośrednictw em tego organu poszczególne kraje uczestniczą w ustaw odaw stw ie i adm ini­

1997, s. 121. Na tem at systemu kanclerskiego zobacz również L. Garlicki, Parlam ent a rząd w

Republice Federalnej Niemiec, Wrocław 1978, s. 19-53, E. Gdulewicz, Ustrój polityczny Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Ustroje państw współczesnych, E. Gdulewicz i in., Lublin

1992, s. 105-108, J. Liszka, Republika Federalna Niemiec, [w:] System y polityczne wybranych

państw kapitalistycznych, (red.) A. Jamróz, Katowice 1984, s. 147 oraz Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949 r., (red.) L. Janicki, Poznań 1989, s. 28-29.

5 Do uprawnień prezydenta w szczególności należy: m ianowanie wybranego przez Bun­ destag kanclerza, jego zwolnienie, rozwiązanie parlamentu w wypadku niemożności wybrania kanclerza, nominacje i zwalnianie ministrów na wniosek kanclerza, podpisywanie umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Parlament Związkowy, w ysyłanie i przyjmowanie przedstawicielstw dyplomatycznych, mianowanie i odwoływanie sędziów związkowych, urzęd­ ników związkowych, oficerów i podoficerów.

stracji federalnej. G łów nym zadaniem B undesratu je st w spółuczestnicze­ nie w procesie ustaw odaw czym i adm inistrow aniu państw em .6

η

Tab. 1. W yniki w yborów do B undestagu z 16.10.1994 r. R esults o f the 16 O ctober 1994 election to the B undestag Nazwa partii Mandaty % mandatów % głosów

CDU/CSU 294 43,75 41,5 SPD 252 37,5 36,4 Sojusz 90/Zieloni 49 7,2 7,3 FDP 47 6,99 6,9 PDS 30 4,46 4,4 REP - - 1,6 Inni - - 1,9

Istotny w pływ na kształt system u partyjnego m ają regulacje odnoszące się do zasad tw orzenia frakcji parlam entarnych w Bundestagu. U staw a Zasadnicza RFN z 1949 roku nic o nich nie w spom inała. Zasady tw orzenia frakcji były natom iast zapisane w regulam inach Bundestagu. Początkow o frakcję parlam entarną mogło utw orzyć ju ż 15 posłów (do 1969 roku). Później zaś w prow adzono obow iązującą do dziś regulację, iż frakcjam i są: „zrzeszenia obejm ujące m inimum 5% ogólnej liczby członków B un­ destagu,8 którzy należą do tej samej partii politycznej lub też do różnych partii politycznych, ale realizujących podobne cele i nie konkurujących z sobą w żadnym z krajów zw iązkow ych” .9 Frakcje, będące reprezentacją partii politycznej na forum parlam entu, dzięki posiadanym przez siebie upraw nieniom w istotny sposób w pływ ają na przebieg prac parlam en­ ta rn y ch .10 D latego też, poszczególne ugrupow ania polityczne RFN stale dążą do tego, aby ich frakcja polityczna w Bundestagu była najsilniejsza.

6 Zob. A. Andrzejewski, P. Deszczyński, K. Gołata, Systemy polityczne..., s. 69-70 oraz J. Fiszer, Republika Federalna Niemiec, W arszawa 1994, s. 34.

7 Źródło: „Informator polityczny PAP”, s. 130,3.

8 Obecnie z uwagi na to, iż w skład Bundestagu wchodzi 656 deputowanych, do utworzenia frakcji parlamentarnej koniecznych jest minimum 33 deputowanych.

9 W. Zeh, Struktura wewnętrzna i organy Bundestagu, [w:] Parlam ent Republiki Federalnej

Niemiec, (red.) J. Isensee, P. Kirchhof, Warszawa 1995, s. 102.

10 Na czele frakcji parlamentarnej w Bundestagu stoi przewodniczący. Każda frakcja posiada kilku zastępców przewodniczącego oraz parlamentarnych kierowników frakcji. W ewnątrz frakcji działają koła robocze, których liczba, okres funkcjonowania oraz zakres rozpatrywanych przez nie problemów uzależnione są od specyfiki partii. Frakcje podlegają statutowo kierow nic­ twu swoich partii, w praktyce politycznej dysponująjednak znaczną samodzielnością. W pracy parlamentarnej obowiązuje zasada dyscypliny frakcyjnej, która jest przestrzegana zwłaszcza w sytuacjach konfliktowych, gdy dochodzi do konfrontacji rządu z opozycją. Zob. K. A. Woj- taszczyk, Bundestag i Bundesrat w Republice Federalnej Niemiec, W arszawa 1993, s. 14.

SY STEM W Y B OR CZY A SYSTEM PA R TY JN Y

Proporcjonalny system w yborczy w ystępuje w w ielu państw ach świata w dwóch różnych odm ianach:

a) system proporcjonalny zintegrow any; zakładający, iż cały obszar danego kraju stanow i jed en okręg w yborczy, w w yniku czego liczba otrzym anych przez dane ugrupow anie m andatów parlam entarnych je st bardzo zbliżona do liczby otrzym anego poparcia w yborczego;

b) system proporcjonalny niezintegrow any; w którym tw orzonych je st w iele okręgów w yborczych, a w yniki w yborów oblicza się osobno w stosunku do każdego z nich.

System w yborczy Republiki Federalnej N iem iec określa się jako proporcjonalny m ieszany, poniew aż łączy w sobie system zintegrow any z podziałem na w iele okręgów w yborczych. W system ie tym połow a z ogólnej liczby m andatów (328) obsadzana je st w jednom andatow ych okręgach w yb o rczy ch , w k tórych do u zyskania m andatu w ystarcza uzyskanie w iększości w zględnej. Druga połow a je st natom iast rozdzielana pom iędzy ugrupow ania ryw alizujące m iędzy sobą w zintegrow anych okręgach w yborczych, jakim i są poszczególne kraje zw iązkow e w cho­ dzące w skład federacyjnego państw a niem ieckiego (landy). Tak więc każdy w yborca dysponuje dwom a głosam i. Tak zwany „głos pierw szy” oddaje na jednego z kandydatów w jednom andatow ym okręgu w ybor­ czym ; „głos drugi” oddaje natom iast na je d n ą z list partyjnych zgłoszoną na szczeblu danego kraju zw iązkow ego.11 W praktyce, w yborca może za pom ocą „głosu pierw szego” poprzeć kandydata należącego do innego ugrupow ania niż to, na które w yborca oddał swój „głos drugi” . Taka m ożliw ość może być w ykorzystyw ana dla celów taktyczno-w yborczych, przybierając postać tzw. m iędzypartyjnych porozum ień co do wolnej strefy działania.

Na gruncie niem ieckiego praw a w yborczego interesującą instytucją są tzw. m andaty dodatkowe. Otóż, w edług federalnej ustawy wyborczej m andaty uzyskane bezpośrednio w okręgach w yborczych w łącza się do ogólnej liczby m andatów przypadających danej partii politycznej, po ustaleniu w yników w yborów zgodnie z zasadą proporcjonalności. Może się jednakże przydarzyć, iż jak aś partia w pew nym m ałym kraju zw iąz­ kowym uzyska bezpośrednio w okręgach w yborczych więcej mandatów , niż w ynosi liczba m andatów określona dla niej na podstaw ie zasady

11 Zob. Gdulewicz, Ustrój polityczny..., s. 94 oraz A. Jamróz, D em okracja współczesna.

proporcjonalności. W ów czas liczba m iejsc w Bundestagu ulega pow ięk­ szeniu o te m andaty dodatkowe, dana partia zaś otrzym uje więcej m an­ datów, niż w ynikałoby to ze stosow ania zasady pro p o rcjo n aln o ści.12 W w yniku w yborów parlam entarnych z 16 października 1994 roku takich m andatów dodatkow ych było aż 16, w zw iązku z czym B undestag XIII kadencji liczy 672 parlam entarzystów .

G ŁÓW N E PA R TIE

System partyjny RFN stanow i w istocie zm odyfikow aną w ersję sys­ tem u dw upartyjnego. W literaturze naukowej często określa się taki system jako dw uipółpartyjny, z racji tego, iż w ystępują w nim dwie duże partie oraz trzecia - mała, znacznie słabsza, jedn ak m ająca duży wpływ (często nazyw ana Ję z y c z k ie m u w agi”). Źródłem jej znaczenia je st najczęściej centrow a orientacja, co czyni j ą pożądanym partnerem różnych k o a licji.13 Tym i dw iem a dużymi partiam i są CD U/CSU (są to w praw dzie dw ie oddzielne partie, jednak z racji tego, iż stale pozostają w koalicji i tw o rzą w spólną frakcję parlam entarną, m ożna je teoretycznie traktow ać - dla uproszczenia - jako je d n ą partię) oraz SPD, trzecią zaś, m ałą p artią je st F D P .14

U N IA C H R Z E Ś C IJA Ń S K O -D E M O K R A T Y C Z N A

(Christlich-Demokratische Union - CDU)

Partia ta została utw orzona w grudniu 1945 roku w Bad G odesberg, na konferencji przedstaw icieli licznych, terytorialnych organizacji chrze- ścijańsko-dem okratycznych. Przez następne pięć lat trw ał proces je d ­ noczenia się organizacji o orientacji katolickiej i protestanckiej, w w yniku czego w 1950 roku doszło do zjazdu zjednoczeniow ego w G oslar, na którym tradycyjne różnice pom iędzy katolikam i a protestantam i uznano za zbędny balast, szkodliw y dla funkcjonow ania obu tych kościołów w system ie politycznym .

12 Zob. H. Meyer, Prawo wyborcze, [w:] Parlam ent Republiki Federalnej Niem iec, (red.) J. Isensee, P. Kirchhof, W arszawa 1995, s. 24.

13 Zob. M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin 1995, s. 109-110.

Założenia program ow e CDU niem alże ju ż od początku istnienia tej partii były oparte na chrześcijańskiej m yśli społecznej. N ależy jednak podkreślić, iż chociaż CDU cieszy się poparciem kleru i organizacji pow iązanych z kościołam i, partia ta pozostaje organizacją świecką. W kategoriach ideow o-politycznych należy j ą traktow ać jak o partię libe- ralno-zachow aw czą. W zakresie polityki w ew nętrznej CDU akcentuje poszanow anie praw jednostki w społeczeństw ie, solidaryzm społeczny, konieczność dbania o dobro państw a rozum ianego jako w artość ogólno­ społeczna. W polityce zagranicznej partia ta je st stałym rzecznikiem integracji europejskiej. Dąży do zacieśniania sojuszy w ojskow ych i poli­ tycznych z państw am i zrzeszonym i w NATO, um acniania w spółpracy gospodarczej i politycznej w ram ach Unii Europejskiej i Rady Europy. Szczególne znaczenie chadecy przyw iązują do ułożenia przyjaznych sto­ sunków z Francją, jak o najbliższym sojusznikiem N iem iec. CDU je st orędow nikiem ja k najszybszego przyłączenia Polski do struktur zachod­ nio europ ejskich .15

Biorąc pod uwagę uczestniczenie w w iększościow ych koalicjach par­ lam entarnych, CDU razem z CSU w yw arło ogrom ny w pływ na proces rządzenia RFN od pow stania tego państw a aż po dzień dzisiejszy. U gru­ pow ania te stale pozostaw ały w składach kolejnych koalicji rządzących razem z FPD bądź D P .16 W latach 1966-1969 CD U/CSU oraz socjal­ dem okratyczna SPD tw orzyły tzw. „W ielką K oalicję”, która przestała istnieć po sukcesie w yborczym SPD w 1969 roku. W tedy to CDU i CSU zostały zepchnięte do opozycji na blisko trzynaście lat, rządy zaś objęła koalicja SPD i F D P .17 Dopiero po w ystąpieniu FDP z koalicji rządzącej w w yniku konstruktyw nego votum nieufności z października 1982 roku upadł rząd socjaldem okraty H elm uta Schm idta, pow stał zaś rząd nowej koalicji: CD U/CSU i FDP, na którego czele stanął przyw ódca CDU - H elm ut K o h l.18 W ybory parlam entarne z 1983 roku potw ierdziły fakt dokonanej zm iany, w w yniku czego nowa koalicja uzyskała dość dużą w iększość parlam entarną.

Pierwszym przewodniczącym CDU był Konrad Adenauer (1950-1966). Po nim spraw ow ali tę funkcję kolejno: L. Erhard (1 9 6 6-1967), K. G.

Kie-15 Por. E. Zwierzchowski, Republika Federalna Niemiec, [w:] Partie i system y partyjne

państw wysoko rozwiniętych, (red.) J. Iwanek, Katowice 1993, s. 62.

16 DP (D eutsche Partei) — Partia Niemiecka. Było to stosunkowo niewielkie ugrupowanie parlamentarne, które w Bundestagu 1 kadencji posiadało 17 deputowanych, II kadencji 15, zaś III kadencji - 17. Później partia ta uległa likwidacji, większość zaś z jej członków przeszła do CDU.

17 Por. G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Warszawa 1992, s. 409—410. 18 Por. Serczyk, Podzielone..., s. 163.

singer (1 967-1972) oraz R. Barzel (1 9 7 2 -1 9 7 3 ).19 Od 1973 roku n ieprzer­ w anie przew odniczącym partii je st H elm ut Kohl. O prócz niego w skład najw yższych w ładz partii w chodzą w iceprzew odniczący N orbert Blüm, H einz Eggert, Angela M erkel i Erw in Teufel, sekretarz generalny Peter H intze oraz przew odniczący frakcji parlam entarnej W olfgang Schäuble. W edług stanu na czerw iec 1994 roku CDU była dość liczn ą p artią m asową, liczyła bow iem 675 783 członków.

U N IA C H R Z E Ś C IJA Ń S K O -S P O L E C Z N A

(Christlich-Soziale Union — CSU)

Unia C hrześcijańsko-Społeczna je st to partia posiadająca swoje struk­ tury polityczne oraz znaczniejsze poparcie elektoratu jed y n ie w Baw arii, co je st w ynikiem separatyzm ów funkcjonujących jeszcze od czasów Rzeszy niem ieckiej. Z a sa d ą je st, iż CDU uznaje przodującą pozycję CSU w B aw arii i rezygnuje z tw orzenia swoich organizacji w tym kraju zw iązkowym . O bydw ie te partie są traktow ane zresztą jak o „partie sios­ trzane”, co je st efektem ich w spólnoty politycznoprogram ow ej, w zględną niekonkurencyjnością na arenie w yborczej oraz tw orzeniem w spólnych frakcji parlam entarnych zarów no w Bundestagu, ja k i na forum P arla­ mentu Europejskiego.

Pod w zględem w yznania (dom inującego w śród m ieszkańców Baw arii) CSU je st partią, której członkow ie są w przew ażającej w iększości ka­ tolikam i (87% ).20 Stąd pow iązania z hierarchią k o ścielną oraz konser­ w atyw ny, nastaw iony głów nie na obronę tradycyjnych w artości, program .

W grudniu 1993 roku CDU liczyła 177 289 członków. Funkcję prze­ w odniczącego partii spraw uje Theo W aigel, w iceprzew odniczącym i są: Ingo Friedrich, M onika H ohlm eier, B arbara Stamm, sekretarzem zaś generalnym partii je st Bernd Protzner.

S O C JA L D E M O K R A T Y C Z N A P A R T IA N IE M IE C

(Sozialdemokratische Partei D eutschlands - SPD)

Socjaldem okratyczna P artia N iem iec została utw orzona w 1863 roku, zaś obecną nazwę nosi od roku 1890. Jest to więc najstarsza partia polityczna w ystępująca na niem ieckiej scenie politycznej. Jedyna, która

Ibid., s. 61.

działając uprzednio w R epublice W eim arskiej, ponow nie pojaw iła się na niemieckiej scenie politycznej. Po drugiej wojnie światowej początkowo istniały trzy ośrodki socjaldem okratyczne: berliński, londyński i hano­ w erski, przy czym ten ostatni odegrał najw iększą rolę w odbudow ie SPD. Z inspiracji tego ośrodka na zjeździe w H anow erze w maju 1946 roku doszło do przyłączenia emigracyjnej, londyńskiej grupy SPD, powołano pierw sze m iędzystrefow e kierow nictw o partii oraz uchw alono program. W pierw szym okresie pow ojennej działalności SPD, przy jednoczesnym nastaw ieniu antykom unistycznym , akcentow ało w swoim program ie ko­ nieczność w alki z w ielkim kapitałem , uspołecznienia najw ażniejszych gałęzi gospodarki oraz postulat budowy społeczeństw a socjalistycznego. Od tej niem alże rew olucyjnej, opierającej się na doktrynie m arksis­ towskiej frazeologii, partia ta odeszła w 1959 roku na zjeździe w Bad G odesberg. W przyjętym w ówczas nowym program ie partii zam iast budo­ wy socjalizm u zaproponow ano kontrolę nad w ładzą gospodarczą oraz zgłoszono postulat um ocnienia praw jednostki w dem okratycznym spo­ łeczeństw ie.

Powojenna SPD miała początkowo duże problemy z własnym udziałem w koalicjach rządzących. Pierw sza taka okazja pojaw iła się dla SPD dopiero w roku 1966, kiedy to utw orzyła w raz z CDU/CSU tzw. „W ielką K oalicję”, dzięki czem u przyw ódca SPD W illy Brandt został w icekan­ clerzem .21 Popraw iło to znacznie w izerunek SPD, ukazując tę partię jako godnego zaufania partnera na scenie politycznej, gotow ego przejąć część odpow iedzialności za proces rządzenia. Sytuacja socjaldem okratów uległa istotnej zm ianie po sukcesie w yborczym SPD w 1969 roku. Pow stała w tedy now a koalicja parlam entarna SPD i FDP, kanclerzem zaś został W. B randt.22 K oalicja ta utrzym ała się przez trzy kolejne kadencje Bundestagu, dopiero w Bundestagu X kadencji na tle sporu co do polityki finansow ej państw a doszło do odw rócenia przym ierzy, a następnie do odw ołania rządu H elm uta Schm idta. Od tego m om entu SPD pozostaje w opozycji. W latach osiem dziesiątych nastąpił spadek poparcia w ybor­ czego dla socjaldem okratów , co było w ynikiem kryzysu tożsam ości, osłabienia zdolności partii do masowej integracji oraz pogorszenia się stosunków ze zw iązkam i zaw odow ym i. W pierw szych w yborach ogól- noniem ieckich SPD zdobyła jed yn ie 33,5% głosów. Porażka ta była

21 Por. J. Serczyk, Podzielone Niemcy, Toruń 1993, s. 137.

22 W. Brandt był kanclerzem do 7 maja 1974 г., kiedy to został zm uszony do ustąpienia ze stanowiska kanclerza na rzecz Helmuta Schmidta, po tym, jak okazało się, iż osobisty sekretarz Brandta Günter G uillaume był szpiegiem NRD. Por. B. Koszel, S. Żerko, Słow nik polityków X X

następstw em niew ielkiego entuzjazm u co do reunifikacji N iem iec oraz przesunięcia się pozycji programowej partii z lewicowej na centrow ą, przez co utracono poparcie w yborcze znacznej części tradycyjnego elek­ toratu SPD. W w yborach do B undestagu z 16.10.1994 roku socjalde­ mokraci uzyskali jedynie 36,4% głosów, a w ięc ponad 5% mniej niż CDU/CSU.

W grudniu 1994 roku SDP liczyła 849 000 członków, dzięki czemu pozostaje p artią masową. O becnie przew odniczącym partii, a zarazem i przew odniczącym frakcji parlam entarnej je st Oskar Lafontaine, w iceprze­ w odniczącym i partii: H erta D äubler-G m elin, Johannes Rau, W olfgang Thierse, H eidem arie W ieczorek-Zeul, natom iast sekretarzem federalnym G ünter Verheugen.

W O L N A P A R T IA D E M O K R A T Y C Z N A

(Freie D emokratische Partei - FDP)

U grupow anie to zostało utw orzone w 1948 roku na zjeździe w H ep­ penheim , w którym uczestniczyli przedstaw iciele różnych ugrupow ań liberalnych istniejących w trzech zachodnich strefach okupacyjnych. Od początku swojego istnienia partia ta nie form ułow ała zbyt jasn o swojego program u, m ożna naw et pow iedzieć, iż program ten je st celow o niedook­ reślony. Pozw ala to liberałom na znajdow anie się w środku układu politycznego, pom iędzy chadekam i i socjaldem okratam i. D zięki tem u partia ta je st otw arta na propozycje płynące z obu stron układu p o lity ­ cznego, co stw arza m ożliw ość decydow ania o tym , które z dw óch dużych ugrupow ań będzie spraw ow ało w ładzę w koalicji z FDP. W ykorzystując tę sytuację partia ta uczestniczyła niem al we w szystkich koalicjach parlam entarnych. Z racji swojej pozycji politycznej przedstaw iciele FDP w kolejnych rządach piastow ali z reguły funkcje w icekanclerza oraz m inistra spraw zagranicznych.23

O rganizacyjna spraw ność FDP je st niew ielka, co w pływ a na ogra­ niczone sukcesy w yborcze tej partii. W latach 1972-1990 partia ta uzyskiw ała od 7,0 do 11,0% głosów. W w yborach do B undestagu z 16 października 1994 roku poniosła porażkę w yborczą, uzyskując jed y n ie 6,9% głosów.

Baza członkow ska FDP nie je st zbyt liczna. W 1994 roku partia ta liczyła 90 000 członków w yw odzących się głów nie z laickiej inteligencji

23

Długoletnim ministrem spraw zagranicznych oraz wicekanclerzem (od 1974 do 1992 r.) był w ybitny polityk FDP, Hans-Dietrich Gensher. W 1992 roku podał się on do dymisji i przekazał swoje urzędy również pochodzącemu z FDP Klausowi Kinkelowi. Zob. szerzej Koszel, Żerko, Słownik polityków..., s. 108-109.

oraz przedstaw icieli w olnych zawodów. H onorowym i przew odniczącym i FDP są H ans-D ietrich G enscher oraz W alter Scheel. N a czele FDP stoi obecnie W olfgang G erhardt, w iceprzew odniczącym i są Jurgen Bohn, R ainer Bruderle oraz C ornelia Schm alz-Jacobsen, sekretarzem general­ nym zaś G uido W esterwelle. Na czele frakcji parlam entarnej FDP w Bundestagu XIII kadencji pozostaje H erm ann-O tto Solms.

PO ZO STA ŁE PA R TIE

W system ie partyjnym Republiki Federalnej N iem iec pozostałe partie polityczne odgryw ają znacznie m niejszą rolę ze w zględu na niew ielką reprezentację parlam entarną lub też zupełny brak takiej reprezentacji. Stosunkow o d użą bazę społeczną ma Partia D em okratycznego Socjalizm u

{Partei des D em okratischen Sozialism us - PDS). Partia ta je st spadko­

b ierczy n ią partii utworzonej 2 1-2 2 kw ietnia 1946 roku, w w yniku zjed­ noczenia działających w ówczas na terenie strefy radzieckiej w N iem czech K om unistycznej Partii N iem iec i Socjaldem okratycznej Partii Niem iec. Do 17 grudnia 1989 roku nosiła nazwę: N iem iecka Socjalistyczna Partia Jedności {Sozialistische E inheitspartei D eutschlands — SED); następnie do 3 II 1990 roku - N iem iecka Socjalistyczna Partia Jedności - Partia D em okratycznego Socjalizm u. PDS działa głów nie na terenie krajów zw iązkow ych byłej NRD. W B undestagu XIII kadencji partia ta posiada tylko 30 m andatów , w zw iązku z czym tw orzy najmniej liczną frakcję parlam entarną. PDS razem z SPD i ugrupow aniem Sojusz 90/Zieloni pełni rolę dem okratycznej opozycji w stosunku do koalicji tworzonej przez CD U/CSU i FPD. W 1995 roku PDS posiadała blisko 123 000 członków . O becnie honorow ym przew odniczącym tej partii je st Hans M odrow; przew odniczącym Lothar Bisky, zaś w iceprzew odniczącym i partii są dwie kobiety: A ngela M arquardt oraz Sylvia-Y vonne Kaufmann.

N a kształt niem ieckiej sceny politycznej pew ien wpływ w yw iera rów nież partia Sojusz 90/Zieloni {Bündnis 90/D ie Grünen). U grupow anie to zostało utw orzone w maju 1993 roku w w yniku połączenia się partii „Sojusz 90”, założonej we w rześniu 1991 roku w w yniku zjednoczenia się ruchów obyw atelskich działających od m arca 1990 roku na terytorium daw nego N RD w ram ach koalicji w yborczej, z d ziałającą na terytorium daw nych N iem iec zachodnich p artią „Z ieloni” .24 U grupow anie Sojusz

24

Ruch Zielonych narodził się jako ekologiczny ruch społeczny skupiający głównie młode pokolenie. W w yborach 1983 r. i 1987 r. Zieloni zdołali przekroczyć 5% próg wyborczy i zdobyć

90/Zieloni określa się jak o ekologiczno-socjalne. N ajw iększy jed n ak n a­ cisk kładzie na ochronę środow iska naturalnego człow ieka, popierając w szelkie inicjatyw y zm ierzające do tego celu. W Bundestagu XIII ka­ dencji ugrupow anie to tw orzy trzecią co do w ielkości frakcję parlam en­ tarną, w skład której wchodzi 49 deputowanych. W edług stanu na maj 1994 roku partia ta liczyła 40 686 członków. Na czele tego ugrupow ania sto ją K rista Sager oraz Jürgen Trittin.

Spośród partii, które w praw dzie uczestniczą w procesie w yborczym , ale z powodu niew ielkiego poparcia elektoratu nie miały dotychczas swojej reprezentacji parlam entarnej, na podkreślenie zasługują: R epub­ likanie, N iem iecka U nia Społeczna, N arodow o-D em okratyczna Partia N iem iec, N iem iecka Partia K om unistyczna oraz N iem iecka Unia Ludowa.

R epublikanie (D ie R epublikaner - REP), je st to partia skrajnie praw i­ cowa. Została utw orzona w listopadzie 1983 r. W edług stanu na grudzień

1994 r. liczyła około 20 000 członków. W w yborach parlam entarnych partia ta otrzym uje niew ielkie poparcie elektoratu, odnotow yw uje jednak pewne sukcesy w w yborach do parlam entów krajow ych. Na czele Re­ publikanów stoi przew odniczący tej partii - R olf Schlierer.

N iem iecka U nia Społeczna (D eutsche Soziale Union - DSU) została utw orzona 20 stycznia 1990 r. w w yniku połączenia się 12 chrześci­ jańskich, liberalnych i konserw atyw nych ugrupow ań opozycyjnych. P ar­ tia ta działa na terenie byłej N RD i odgryw a pew ną rolę polityczną w parlam entach krajow ych. Przew odniczącym tej partii je st Roberto Rink.

N arodow o-D em okratyczna Partia N iem iec (N ationaldem okratische

P artei D eutschlands - N PD ) została utw orzona w listopadzie 1964 roku.

Partia ta skupia osoby w yznające poglądy skrajnie praw icow e, działa na terenie RFN sprzed zjednoczenia. W w yborach z 1969 roku NPD była bliska przekroczenia 5% progu w yborczego, zdobyła bowiem 4,3% w aż­ nie oddanych głosów w skali całego RFN. W późniejszym okresie popar­ cie w yborcze dla tej partii stopniow o m alało toteż obecnie NPD znajduje się na m arginesie życia politycznego N iem iec. Przew odniczącym partii je st G ünter Deckert.

N iem iecka Partia K om unistyczna (D eutsche K om m unistische P artei

- DKP) została utw orzona 26 w rześnia 1968 roku. Partia ta działa

głów nie na terenie dawnych N iem iec zachodnich, chociaż na początku

odpowiednio 27 i 42 mandaty. W wyborach z 1990 r. ugrupowanie to poniosło porażkę i nie weszło do Bundestagu, co z pewnością wpłynęło na podjęcie decyzji o połączeniu się z w yw odzącą się z terenów dawnego NRD Partią Sojusz 90. Por. Zwierzchowski, Republika

lat dziew ięćdziesiątych odnotow ała ona także w zrost poparcia rów nież na obszarze daw nego N RD . W styczniu 1993 roku DKP zrzeszała 7000 członków . W spółprzew odniczącym i partii są: Anne Frohnw eiler, R olf­ Jürgen Priem er, Helga R osenberg oraz H einz Stehr.

N iem iecka U nia Ludow a (D eutsche Volksunion - DVU) to kolejna partia skrajnie praw icow a działająca w N iem czech. N a początku 1994 roku liczyła 26 000 członków. W w yborach parlam entarnych poparcie elektoratu dla tej partii je st znikom e. Przew odniczącym DVU je st G erhard Frey.

Tab. 2. W yniki w yborów do B undestagu w latach 1972-1990 (kadencje V I1—XII) R esults o f elections to the B undestag in 1972-1990. T erm s V II—XII Wyszczególnienie Rok wyborów

1972 1976 1980 1983 1987 1990 Liczba ubiegających się partii 8 17 15 13 21 25 Udział w wyborach (w proc.) 91,1 90,7 88,6 89,1 94,3 77,8 Liczba głosów oddanych na partie (w proc.)

CDU/CSU 44,9 48,6 44,5 48,8 44,3 43,8 SPD 45,8 42,6 42,9 38,2 37,0 33,5 FDP 8,4 7,9 10,6 7,0 9,1 11,0 Zieloni - - 1,5 5,6 8,3 3,8 PDS - - - 2,4 Sojusz 90/Zieloni - - - 1,2 Pozostałe 0,9 0,9 0,5 0,4 1,3 4,3

Podział mandatów (w proc.)

CDU/CSU 45,4 49,0 45,5 49,0 44,9 48,2 SPD 46,3 43,1 43,9 38,8 37,4 36,1 FDP 8,3 7,9 10,6 6,8 9,3 11,9 Pozostałe 0 0 0 5,4 8,4 3,8 Mandaty bezpośrednie CDU/CSU 96 134 121 180 169 235 SPD 152 114 127 68 79 91 FDP 0 0 0 0 0 1 PDS - - - 1

Tab. 3. M andaty posiadane przez poszczególne partie w kolejnych kadencjach B undestagu

N um ber o f m andates held by individual parties in the successive B undestag term s Kadencja CDU/CSU SPD FDP Zieloni Sojusz

90/Zieloni PDS Inne partie Ogółem mandatów I 141 136 53 - - - 80 410 11 249 162 53 - - - 45 509 III 277 181 43 - - - 18 519 IV 251 203 67 - - - 0 521 V 251 217 50 - - - 0 518 VI 250 237 31 - - - 0 518 VII 234 242 42 - - - 0 518 VIII 254 224 40 - - - 0 518 IX 237 228 54 0 - - 0 519 X 255 202 35 28 - - 0 529 XI 234 193 48 44 - - 0 519 XII 319 239 79 0 8 17 0 662

Źródło: В. Banaszak, Wybrane dane statystyczne dotyczące działalności Bundestagu i Bun­

desratu, [w:] Parlament Republiki Federalnej Niemiec, (red.) J. Isensee, P. Kirchhof, Warszawa

1995, s. 250.

Tab. 4. K oalicje rządzące w B undestagu R uling coalitions in the B undestag

Kadencja Bunestagu Partie tworzące koalicję rządzącą Liczba mandatów

I CDU/CSU, FDP, DP 208 II CDU/CSU, DP, FDP 307 III CDU/CSU, DP 287 IV CDU/CSU, FDP 309 V CDU/CSU, SPD 447 VI SPD, FDP 254 VII SPD, FDP 271 VIII SPD, FDP 253 IX (do X 1982) SPD, FDP 271 (od X 1982) CDU/CSU, FDP 279 X CDU/CSU, FDP 278 XI CDU/CSU, FDP 269 XII CDU/CSU, FDP 398

SUM M ARY

The G erm an variant o f the p arliam entary-cabinet system is characterised by the rejection o f the rule th at the head o f governm ent is p rim u s in ter p a re s am ong the cabinet m em bers. The chancellor has, by virtue o f the constitution, the leading position in the governm ent and is politically responsible before the parliam ent w hereas the co n stitutional role o f the federal president (B undespresident) is negligible and is reduced in p ractice to representative functions.

The p arliam ent in the Federal R epublic o f G erm any consists o f tw o cham bers: the low er cham ber, w hich is the Federal Parliam ent (the B undestag) and the upper cham ber, w hich is the Federal C ouncil (the B undesrat). The B undestag is the only all-federal rep resen tativ e organ. The com position o f the B undesrat reflects the territorial structure o f the state w hile its m em bers are not chosen in the general election but represent the governm ents o f 16 federation states (Länder).

The party system in G erm any is a m odified version o f the tw o-party system , defined in literature as the tw o-and a h a lf party system , on account o f the fact that this system consists o f tw o large p arties and a sm all one, w hich is much w eaker yet highly influential in the party system . Its im portance lies m ost often in its centrist orientation, w hich m akes it a desirable p artner in various coalitions. The tw o large parties are the CD U /CSU (w hich in fact are tw o separate parties, since, how ever, they are in a perm anent coalition and m ake up a jo in t p arliam entary faction, they can be theoretically regarded, for the sake o f sim plification, as one party) and the SPD, the th ird sm all party being the FDP.

The rem aining p arties that also play a certain role in the political system in G erm any include: the Party o f D em ocratic Socialism (Partei des D em okratischen S ozialism us, PDS), w hich operated in the form er G erm an D em ocratic R epublic and until D ecem ber 17, 1989 w as called the G erm an S ocialist U nity Party (S ozialistische E inheitspartei D eutschlands, SED ); the A lliance 90/G reen Party (Biindbus 90/D ie G rünen), w hich is an ecological-social p arty; the R epublicans (D ie R epublikaner, REP, an extrem e rightist party; the G erm an Social U nion (D eutsche S oziale U nion, D SU), w hich w as form ed by com bining 12 C hristian, liberal and conservative opposition parties; the N ational D em ocratic G erm an Party (N ationaldem okratische P artei D eutschlands, N PD ) w ith fol­ low ers w ith extrem e rightist convictions; the G erm an C om m unist Party (D eutsche K om m unistische Partei, D K P) and the G erm an P eo p le’s U nion (D eutsche V olksunion, D V U ), an extrem e rightist party.