Henryk Płudowski
Wskaźniki wyrażające poziom
produkcji roślinnej i ich związki z
waloryzacją rolniczej przestrzeni
produkcyjnej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 301-314
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X I, 15 SECTIO H 1987
Zakład Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki żyw nościow ej Wydziału Ekonomicznego UMCS
H e n r y k P Ł U D O W S K I
Wskaźniki wyrażające poziom produkcji roślinnej i ich związki z waloryzacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej
Показатели уровня растениеводческой продукции и их связь с валоризацией сельскохозяйственного производственного пространства
Indicators of the Level of Plant Production and their Connections with the Valonization of the Agricultural Production Area
P rzy analizow aniu pro d u k cji rolniczej stosow ane są różnego rodzaju w skaźniki c h a ra k te ry z u ją c e poziom p ro d u k cji roślinnej i efektyw ność w y korzy stan ia ziemi. N ajcześciej można spotkać posługiw anie się plonem czterech zbóż, rzadziej plonam i podstaw ow ych g atu n k ó w roślin u p ra w nych i globalną pro d u kcją roślinną w yrażoną w jedn ostk ach porów ny w alnych.
W badaniach dotyczących efektyw ności naw ożenia za m iernik efe ktyw ności przyjm ow ano rów nież plon czterech zbóż i różnego rodzaju plony przeliczeniow e, k tó re były obliczane w jed no stk ach zbożowych lub w stosun k u do plonów zbóż. Zakładano p rzy tym , że zarów no plony zbóż, jak i plony przeliczeniow e od zw ierciedlają poziom prod u k cji ro ślinnej. P rz y opracow yw aniu plonów przeliczeniow ych brano pod uw agę różne liczby gatunków upraw ian y ch roślin, najczęściej jed n ak sześć pod staw ow ych — cztery zboża, ziem niaki i b u ra k i cukrow e. Rzadziej sto sow ano plo n y przeliczeniow e w jednostkach zbożowych z uw zględnie niem w szystkich gatunków zn ajd u jący ch się w u p raw ie \
1 Zob. np. A. B r z o z a , E. K u r e k : S ta tys tyc zn a analiza porównawcza w z ględn ej efektyw ności nawożenia w przekroju terytoria ln ym . „Zagadnienia Eko nom iki R olnej” 1974, 1; E. K u r e k : Próba oceny m e to d oraz m iern ików oblicza nia efe k tyw n o śc i nawożenia mineralnego. „Zagadnienia Ekonomiki R olnej” 1969, 3; H. P ł u d o w s k i : Badanie efektyw ności nawożenia meto dą funkcji produkcji Dział W ydawnictw i Małej Poligrafii IUNG, Puławy 1975.
W dotychczasow ych badaniach ekonom iczno-rolniczych nie spo tyka no się z analizą porów naw czą i próbą statystycznej w ery fik acji w skaźni ków stosow anych p rzy ch arak tery zo w an iu poziom u p ro d u k cji roślin nej. W ystępow ały w p raw d zie przypadki, że au torzy w skazyw ali n a p rz y d a t ność tego rodzaju w sk a ź n ik ó w 2, ale tylko w odniesieniu do obliczania efektyw ności naw ożenia m ineralnego. Skłoniło to nas do przeprow adzenia analizy porów naw czej m iędzy pięciom a w skaźnikam i prod u k cji roślinnej, w yrażonym i w jed n ostk ach zbożowych i uw zględniającym i różne liczby gatunków roślin upraw nych. Celem podjętej analizy było zbadanie, czy n ajp ro stsze i najczęściej stosow ane w skaźniki dość precyzyjnie odzw ier ciedlają poziom p ro d u k cji roślinnej i stopień ich pow iązania z jakością środow iska przyrodniczego.
PODSTAWY ŹRÓDŁOWE I METODA
P odstaw ow e dane źródłowe stanow iły szacunki plonów i zbiorów w lata ch 1976— 1981. W ykorzystano przede w szystkim m a te ria ły opu blikow ane, ale w n iek tó ry ch p rzy p ad kach korzystano rów nież — dzięki uprzejm ości pracow ników GUS — z m ateriałó w nie publikow anych. W nielicznych p rzy pad k ach — ze w zględu na b rak kom pletności danych zachodziła potrzeb a w łasnego doszacow ania, jak np. zbioru liści b u ra czanych oraz słom y prosa i gryki. Na podstaw ie ty ch m ateriałó w u s ta lono pow ierzchnie, zbiory i plony poszczególnych ziem iopłodów w ro l nictw ie ogółem, w państw ow ych gospodarstw ach rolnych (PGR) nadzo ro w an ych przez M inisterstw o Rolnictw a, w rolniczych spółdzielniach p ro duk cyjn ych (RSP) i w gospodarstw ach indyw idualnych. Nie uw zględ niono zatem gospodarstw państw ow ych innych resortów i zespołow ych gospodarstw k ó łek rolniczych.
P ro d u k cję roślinną opracow ano w jednostkach zbożowych (JZ), po m ijając w artościow e jej ujęcie, chociażby ze w zględu na po rów n yw al ność w skaźników w analizow anym o kresie i w latach n astępnych. Poziom p rod u k cji roślinnej scharak tery zow ano p rzy pom ocy pięciu w skaźników :
yi — p ro d u k cja roślinna z użytków rolnych w JZ /h a,
y2 — p ro d u kcja roślinna z g ru ntó w ornych i trw ały c h użytków zie
lonych w JZ /h a,
2 E. K u r e k : Próba oceny metod..., op. cit., ss. 41—56; H. P ł u d o w s k i : Efektyw ność wysokiego poziomu nawożenia mineralnego w przedsiębiorstw ie rol niczym. „Postępy Nauk R olniczych” 1974, 2; K. Z a b i e r o w s k i : Wskaźniki sto sowane p rzy określaniu efektyw ności nawożenia. „Postępy Nauk Rolniczych” 1966, 3.
ys — p ro d u k cja roślinna z gruntów ornych w JZ /h a,
y4 — plon przeliczeniow y w JZ z uw zględnieniem zbóż, ziem niaków i b u rak ó w cukrow ych,
y5 — plon czterech zbóż w' dt/ha.
W skaźniki te zostały p o trak to w an e jako zm ienne c h a ra k te ry z u ją c e w poszczególnych w ojew ództw ach i sek to rach ro ln ictw a poziom p ro d u kcji roślinnej. N ajszersze ujęcie posiada pierw szy z n ich (yi), gdyż obej m uje on w szystkie zbiory (p ro d uk ty głów ne i uboczne) z użytków ro l nych, tzn. łącznie z sadam i, lecz bez p ro d u k cji szklarniow ej. D rugi w skaźnik (y2) nie obejm uje tylko sadów, a trz e ci (ys) rów nież trw a ły c h użytk ó w zielonych. Pozostałe dw a w skaźniki (y4 i ys) są n ajp ro stsze i ich zastosow anie jest najm n iej pracochłonne, gdyż obliczane są z u w zględnieniem m ałej liczby gatunków roślin i ż pom inięciem p ro d uktów ubocznych. Ich zaletą jest pro sto ta i pow szechna dostępność, dlatego też są one najczęściej stosow ane. P o w staje zatem pytanie, czy w skaźniki te w ystarczająco dokładnie odzw ierciadlają poziom p ro d u k cji roślinnej, czy też nie. U zyskanie odpow iedzi na tak sform ułow ane p y tan ie w ym aga przeprow adzenia odpow iednio ukieru n k o w anej analizy staty sty czn ej, czym zajm u jem y się w dalszej części pracy.
Zgodnie z p ro gram em i celem naszych b adań określono zw iązki k o re lacyjn e m iędzy ro zp atry w an y m i w skaźnikam i a w aloryzacją rolniczej p rzestrzen i p r o d u k c y jn e j3. W skaźniki tej w alory zacji — c h a ra k te ry z u jące w poszczególnych w ojew ództw ach w a ru n k i przyrodniczo-głebow e — zaczerpnięto z p racy zbiorow ej pracow ników IUNG w P u ław ach 4.
CHARAKTERYSTYKA ZMIENNYCH
Aby ograniczyć rozm iary tej pracy, staty sty czn ą c h a ra k te ry sty k ę b a dan ych w skaźników ograniczym y do ich średn ich ary tm ety czn y ch i zm ienności w ujęciu w zględnym . P om iniem y więc podaw anie szczegó łow ych liczb w y rażający ch d ysp ersje i obszary zmienności.
W latach 1976— 1981, ja k w ynika z ta b e li 1, p ro d u k cja roślinna ch a ra k te ry z o w a ła się stagnacją, a n a w e t w y stąp ił jej regres, bo śred n ie
3 Przy opracowaniu m ateriału em pirycznego za jednostkę statystyczną (obser w ację) przyjęliśm y jeden rok i w ojew ództwo, wyodrębniając w każdym w ojew ódz tw ie całe rolnictwo i trzy jego podstawowe sektory. Obliczenia zostały w ykonane w Zakładzie Metod Num erycznych UMCS dla każdego roku oddzielnie ii łącznie dla całego okresu, traktując w szystkie obserwacje w obrębie danego sektora jako jedną zbiorowość.
4 Praca zbiorowa pod kier. T. W i t k a : Waloryzacja rolniczej prze strzeni pro d u k c y j n e j Polski wedłu g gmin. IUNG, Puław y 1981.
Tab. 1. Średnie arytm etyczne wskaźników charakteryzujących podiom produkcji roślinnej w latach 1976—1981
The aritmetic mean of the indices characterizing the level of plant production in 1976— 1981 Sektor rolnictwa Rok I Z/ha UR (yi) I Z/ha GO i TUZ (y2) I Z/ha GO (y») I Z/ha zbioru (y4) Plon zbóż (y5) Rolnictwo 1976 34,70 34,98 37,80 34,67 26,90 ogółem 1977 32,62 32,91 34,72 30,74 24,08 1978 34,53 34,85 37,29 35,09 27,73 1979 32,29 32,57 34,35 31,62 22,31 1980 28,21 28,43 29,77 26,11 23,70 1981 33,53 33,90 35,68 32,66 25,12 76—81 32,65 32,94 34,94 31,81 24,98 Gospodar 1976 34,82 35,07 37,66 34,69 26,07 stwa 1977 32,69 32,98 34,21 30,71 23,53 in dyw i 1978 35,20 35,44 37,63 34,87 26,86 dualne 1979 33,00 33,28 34,79 32,12 22,00 1980 29,01 29,24 30,17 26,31 23,64 1981 35,13 35,53 37,10 33,98 25,49 76—81 33,31 33,59 35,26 32,11 24,60 Gospodar 1976 36,29 36,75 41,23 39,19 34,88 stw a pań 1977 36,02 36,51 40,72 34,92 30,29 stw ow e 1978 36,30 36,86 41,07 40,27 35,92 1979 33,09 33,46 36,62 32,34 26,54 1980 28,51 28,90 31,86 27,98 26,32 1981 32,37 32,80 36,12 31,50 26,88 76—81 33,76 34,21 37,94 34,37 30,14 Spółdziel 1976 32,45 32,86 36,90 34,37 29,88 nie pro 1977 30,38 30,73 33,12 29,81 25,36 dukcyjne 1978 30,99 31,32 34,65 34,23 30,19 1979 27,04^ 27,27 29,14 26.85 21,67 1980 23,06 23,27 25,40 23,49 22,67 1981 25,85 26,04 28,24 25,70 21,71 76—81 28,30 28,58 31,24 29,08 25,25
Źródło: Obliczenia w łasne na podstawie w ynikow ych szacunków plonów i zbiorów GUS.
w ielkości w skaźników za b ad an y okres b y ły niższe niż w rok u 1976. Do ty czy to zarów no roln ictw a ogółem, jak i poszczególnych sektorów .
W porów naniu z całym rolnictw em n ajk o rzy stn iejszy m i w skaźnikam i ch arak tery zo w ała się p ro d u kcja roślinna w gospodarstw ach państw o w ych, n astęp n ie w in dy w id ualn y ch i spółdzielczych. K olejność ta będzie nieco inna, jeżeli za podstaw ę p rzyjm ie się plony czterech zbóż, k tó ry ch
poziom był w yższy w rolniczych spółdzielniach pro du kcy jny ch niż w go spodarstw ach in d y w id u alny ch . J e s t to jednocześnie pierw sze sp o strze żenie, że w układzie sek to ro w y m plony zbóż nie od zw ierciedlają dość precyzyjnie poziom u całej p ro d u k cji roślinnej.
P orów nując średnie w ielkości analizow anych w skaźników trz e b a wskazać, że poziom uzysk iw an ej p ro d u k cji z całej pow ierzchni użytkó w rolnych (yi) oraz z g ru n tó w o rn y ch i trw ały c h użytków zielonych (y2)
był zbliżony do siebie. Z pozostałych trzech w skaźników n a jb a rd zie j zbli żony do pierw szych b y ł plon przeliczeniow y w jednostkach zbożow ych z uw zględnieniem zbóż, ziem niaków i b u rak ów cukrow ych. Z po ró w nań tych w ynika, że w spom niany plon przeliczeniow y dość dobrze odzw ier ciedla poziom całej p ro d u k cji ro ślin n ej, w k ażdym bądź razie lepiej niż plon czterech zbóż. S postrzeżenia te dotyczą poszczególnych sektorów i całego rolnictw a.
Z liczb zam ieszczonych w ta b e li 1 w ynika także, iż uzy sk iw an a p ro dukcja roślinna z jed n o stk i pow ierzchni g runtów ornych (ys) była w y raźnie wyższa niż z h e k ta ra u ży tk ó w rolnych (yi). P rzy czy n y tego z ja w iska n ależy do p atry w ać się w rela ty w n ie niższej produ k cyjności tr w a łych u żytków zielonych, k tó re w n aszym ro lnictw ie — średnio rzecz bio rąc — nie są in ten sy w n ie w y k o rzy sty w ane.
R ozpatryw ane w skaźniki w poszczególnych w ojew ództw ach b y ły m oc no zróżnicow ane, co p o tw ierd zają w spółczynniki zm ienności zam ieszczo n e w tab eli 3. W yrażają one p rocentow y stosunek dysp ersji danej zm ien nej do jej średn iej a ry tm ety c zn e j. N a podstaw ie ty ch w skaźników m ożem y w skazać, że w b ad an y m o kresie — staty sty czn ie rzecz biorąc — zm ienność om aw ianych tu w skaźników była coraz większa w m iarę przechodzenia od ro ln ictw a ogółem do gospodarstw in d y w id u aln y ch , państw ow ych i spółdzielczych. Oznacza to, że poziom p ro d u k cji roślinnej b y ł n a jb ard ziej zróżnicow any w rolniczych spółdzielniach p ro d u k c y j nych, m niej w gospodarstw ach państw ow ych, a n ajm niej w sek torze ro l n ictw a indyw idualnego. M ożna też zauw ażyć, że w e w szystkich p rz y p a dkach zm ienność plonów zbóż b y ła wyższa niż pozostałych w skaźników c h a ra k te ry z u ją c y ch poziom p ro d u k cji roślinnej.
N aw et bez udo k u m ento w an ia statystycznego m ożna określić, że w a ru n k i przyrodniczo-glebow e poszczególnych w ojew ództw są m ocno zróż nicow ane. W skaźniki w alo ry zacji rolniczej przestrzen i p ro d u k cy jn e j za w a rte są w p rzedziale od 46,1 (woj. now osądeckie) do 85,9 p u n k ta (woj. k ra k o w s k ie )5, przy d y sp e rsji 8,86 p u n k ta i w spółczynniku zm ienności 13,3% . J e s t to zm ienność duża i zbliżona do zm ienności dwóch p ie rw szych w skaźników poziom u p ro d u k cji roślinnej (yi i y>), ale sp o strzeże
nie to odnosi się ty lk o do ro ln ictw a ogółem i gospodarstw in d y w id u al nych, bo w sek torach roln ictw a uspołecznionego zm ienność ty ch w skaź ników była w y raźnie w yższa niż w aloryzacji rolniczej p rzestrzen i pro d u k cy jn ej. W ydaje się, do czego jeszcze pow rócim y, że opracow ane w skaźniki w aloryzacji rolniczej p rzestrzeni pro du kcy jnej dość dobrze c h a ra k te ry z u ją w a ru n k i przyrodniczo-glebow e w skali poszczególnych w ojew ództw , n ato m iast m ało p recy zyjnie w sektorach, szczególnie w se k to ra c h rolnictw a uspołecznionego.
WSPÓŁZMIENNOŚC MIĘDZY WSKAŹNIKAMI POZIOMU PRODUKCJI ROŚLINNEJ
G lobalna p ro d u k cja roślinna w yrażona w jed no stkach zbożowych stanow i m iernik efektyw ności w najszerszym ujęciu. P rz y w yrażeniu jej w jednostkach zbożowych uw aln iam y się od zm ienności cen i od su b iektyw nego w y ceniania p ro du k tó w nie m ających c h a ra k te ru tow aro w e go, dzięki czemu obliczane w skaźniki mogą być porów nyw ane w czasie i przestrzen i. Takie w alo ry posiada pierw szy z ro zp atry w an y ch w skaź ników (y j, w y ra ż ają cy sto su nek globalnej prod uk cji ro ślin n ej do całej p ow ierzchni użytków rolnych. J e st zatem ' w skaźnikiem , k tó ry dobrze od zw ierciedla poziom p ro d u kcji roślinnej i jednocześnie c h a ra k te ry z u je p ro d u k cy jn ą efektyw ność w yk o rzy stania ziemi.
P odstaw ow ą tru d n o ścią w posługiw aniu się globalną pro d ukcją ro ślin n ą w jednostkach zbożowych jest duża pracochłonność p rzy jej o b li czaniu, a także niedostępność m ateriałó w w yjściow ych, dlatego też sto sow ane są często różnego rod zaju w skaźniki zastępcze, a w szczególności plon czterech zbóż lu b różnie ujm ow ane plony przeliczeniow e. W naszym przy p a d k u chodzi m iędzy innym i o zbadanie, czy bez w iększego ryzyka m ożna posługiw ać się w skaźnikam i prostszym i i łatw iejszy m i do zastoso w ania, jak plon czterech zbóż czy plon przeliczeniow y z uw zględnieniem sześciu podstaw ow ych g atunków roślin upraw nych.
K ażdy z rozp atry w an y ch przez nas w skaźników tra k tu je m y jako m e todę w y rażania poziom u p ro d u k cji roślinnej i staw iam y pytanie, czy po zostałe cztery w skaźniki p recy zy jn ie odzw ierciedlają poziom p rodukcji w poró w n aniu z pierw szym . A by odpowiedzieć na tak sform ułow ane p y tan ie, trzeb a zbadać w spółzm ienność m iędzy nim i, czyli stopień skore low ania. G dyby skorelow anie było bliskie całkow item u (jedności), można by uznać, że ro zp atry w an e w skaźniki są rów now ażne i każdy z nich dość dokładnie określa poziom p ro d u k cji roślinnej.
P o d jęte w ty m k ie ru n k u badan ia (tab. 3) w y kazu ją, że aczkolwiek skorelow anie m iędzy ro zp a try w a n y m i w skaźnikam i było wysokie, to je d
-Tab. 2. Względna zmienność w skaźników charakteryzujących poziom produkcji roślinnej w latach 1976—1981
The relative changeability of the indices characterizing the level of plant produc tion in 1976—1991
Sektor
rolnictwa Rok
W spółczynniki zm ienności w procentach
. v yl v y2 Vys V y4 V y5 i Rolni 1976 11,90 12,0G 11,61 11,85 13,55 ctwo 1977 12,63 12,63 13,72 14.42 14,13 ogółem 1978 12,97 13,02 13,44 14,55 15,49 1979 12,98 13,12 14,17 14,40 20,18 1980 14,32 14,35 15,97 17,97 16,40 1981 12,16 12,30 13,31 12,73 11,16 76—81 14,43 14,51 15,54 17,02 16,84 Gospo 1976 11,92 12,12 11,53 12,47 12,96 darstwa 1977 12,24 12,16 13,55 14,70 13,85 indyw i 1978 13,18 13,26 13,91 14,39 15,57 dualne 1979 13,53 13,62 14,65 14,03 20,18 1980 14,95 14,87 16,39 17,47 15,16 1981 10,79 10,81 11,77 12,18 10,69 76—81 14,29 14,34 15,50 16,87 16,30 Gospo 1976 16,90 17,06 14,66 12,21 13 .7 5 darstwa 1977 16,28 16,32 14,42 14,55 13,53 państw owe 1978 18,13 18,27 15,61 16,83 15,41 1979 18,02 17,98 16,53 18,37 19,96 1980 22,21 21,92 20,72 22,97 22,22 1981 19,59 19,49 17,3,6 16,15 13,04 76—81 20,20 20,21 18,70 20,87 20,94 Spół 1976 18,59 18,21 16,05 15,72 17,60 dzielnie 1977 16,89 16,58 16.}J0 17,83 18,46 produk 1978 20,81 20,47 18,96 18,15 18,09 cyjne 1979 20,25 20,04 21,33 22,62 25,11 1980 23,67 23,39 23,5 V 23,80 23,49 1981 21,50 21,27 21,03 20,3-S 18,96 76—81 23,22 23,02 23,15 24,09 24,65
Źródło: Jak w tabeli 1.
n a k nie całkow ite. M ożna tu założyć hipotezę zerow ą, że 1 —r 2 = 0 i zw ery fikow ać ją staty sty czn ie. W ery fik u je się wów czas różnicę m iędzy d e te r m in a c ją całkow itą a rzeczyw iście w y stęp ującą. Na podstaw ie obliczeń ustalono, że hipotezę tę z praw dopodobieństw em 0,95 m ożna przyjąć, jeżeli w spółczynnik k o rela cji m iędzy dw om a w skaźnikam i jest ró w n y lub w ięk szy od 0,981, a z praw dopodobieństw em 0,99 — ró w n y lub w iększy od 0,941. P o ró w n u jąc tera z podane w ielkości k ry ty czn e ze w spółczynni kam i k o relacji zam ieszczonym i w tab eli 3 m ożna jednoznacznie stw
ier-Tab. 3. Współczynniki korelacji między globalną produkcją roślinną w JZ/ha UR (yt) a pozostałym i w skaźnikam i poziomu produkcji roślinnej (y2, V3, y4, ys)
w latach 1976— 1981
The correlation coefficient b etw een the global plant production in JZ/ha UR (yt) and the other indices of plant production (y2, y3, y4, y5) in 1976—1981
Sektor rolnictwa Rok Współczynniki koralacji r 12 r l3 r « r « R olnictwo 1976 0,999 0,969 0,944 0,824 ogółem 1977 0,999 0,979 0,943 0,841 1978 0,999 0,970 0,917 0,848 1979 0,999 0,979 0,938 0,856 1980 0,999 0,982 0,933 0.882 1981 0,998 0.983 0,782 0,751 76—81 0,999 0,981 0,923 0,799 Gospodarstwa 1976 0,999 0,978 0,947 0,876 indyw idualne 1977 0,999 0,982 0,942 0,914 1978 0,999 0,983 0,905 0,825 1979 0,999 0,985 0,943 0,901 1980 0,998 0,985 0,937 0,900 1981 0,997 0,986 0,906 0,818 76—81 0,999 0,984 0,938 0,823 Gospodarstwa 1976 0,996 0,894 0,717 0,680 państw ow e 1977 0,995 0,860 0,760 0,676 1978 0,994 0,907 0,856 0,790 1979 0,997 0,935 0,915 0,857 1980 0,997 0,958 0,867 0,867 1981 0,997 0,945 0,851 0,824 76—81 0,996 0,931 0,833 0,761 Spółdzielnie 1976 0,996 0,899 0,809 0,825 produkcyjne 1977 0,997 0,945 0,842 0,790 1978 0,998 0,976 0,913 0,917 1979 0,999 0,975 0,892 0,883 1980 0,999 0,978 0,939 0,917 1981 0,999 0,973 0,944 0,924 76—81 0,998 0,965 0,904 0,861
Źródło: Obliczenia numeryczne wykonane w Zakładzie Metod Num erycznych UMCS.
dzić, że w e w szystkich lata ch i sek to rach zm ienność prod u k cji roślinnej z h e k ta ra użytków ro ln ych (yi) i tejże p ro du kcji (bez sadów) z h e k ta ra g ru n tó w ornych i trw ały c h uży tk ów zielonych (y2) praw ie całkow icie po
k ry w a ła się ze sobą, a odnośne w spółczynniki k orelacji (ri2) były bliskie
P rz y ocenianiu poziomu p ro d u k cji ro ślin nej za pomocą trzeciego w skaźnika nie popełnia się w iększego błędu w ro lnictw ie ogółem, w gospo darstw ach indy w idualn y ch i w spółdzielniach p ro d uk cyjn ych , n ato m iast w gospodarstw ach państw ow ych zm ienności po rów nyw anych w skaźników były na ty le rozbieżne, iż poziom uzyskiw anej p ro d u k cji z g ru n tó w o r nych (ys) nie odzw ierciedlał dość dokładnie poziom u prod uk cji z całej po w ierzchni użytków ro ln y ch (yi).
Pozostałe dwa w skaźniki, tj. plon przeliczeniow y w jednostkach zbożo w ych (y4) i plon czterech zbóż (ys), nie w y rażały dość precyzy jnie poziom u
całej p rod uk cji roślinnej, a różnice m iędzy korelacją zupełną i w y stę p u jącą były dostatecznie duże, że nie pow inny być pom ijane. M ożna pow ie dzieć, że w skaźniki te są zb y t uproszczone i nie w pełni c h a ra k te ry z u ją rzeczyw istą produkcyjność ziem i i poziom p ro d u k cji roślinnej. N a p rz y kład, przy pom ocy zm ienności plonów czterech zbóż m ożna było w całym okresie w yjaśnić zmienność p ro d u k cji roślinnej w J Z /h a UR:
w roln ictw ie ogółem 63,84%, w gospod. in d y w id ualny ch 67,73°/o, w gospod. państw ow ych 57,91%, w spółdz. p ro d u k cy jn y ch 74,13%.
Tak więc do stuprocentow ego w y jaśnien ia zm ienności poziom u p ro dukcji roślinn ej pozostaje zby t w iele, aby m ożna było uznać plon zbóż za w skaźnik w ystarczająco dokładny. Na podstaw ie przeprow adzonej analizy zw iązków k o relacy jn y ch m ożna wnosić, iż dw a o statnie uproszczone w skaźniki (y4 i ys) nie w pełn i odzw ierciedlają poziom uzyskiw anej p ro
dukcji ro ślinnej z całej pow ierzchni użytków rolnych.
ZWIĄZKI KORELACYJNE MIĘDZY WSKAŹNIKAMI POZIOMU PRODUKCJI
ROŚLINNEJ A WALORYZACJĄ ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ
Ogólnie p rzy jm u je się, że p ro d uk cja ro ślin na jest w dużym sto p n iu zależna od w aru n k ó w przyrodniczo-glebow ych ®. Z naszych b adań w y nika, że w poszczególnych lata ch badanego okresu, szczególnie w ro ln ic tw ie ogółem i gospodarce in dy w id u aln ej, w ystępow ało dość w ysokie skorelow anie p rodu k cji ro ślin n ej z w aloryzacją rolniczej p rzestrzeni p ro d u k c y jn e j (tab. 4). S korelow anie to było znacznie niższe w gospodar stw ach pań stw o w y ch i w spółdzielniach p ro d u kcyjn ych , ale nie oznacza ono, że w ty c h sek torach ro ln ictw a w a ru n k i przyrodniczo-glebow e od g ry w a ły m niejszą rolę niż w gospodarstw ach in dy w idu alny ch. T en w y raźn ie
6 Praca zbiorowa pod kier. W i t k a : op. cit., s. 5—8 (Wstęp); także H. P ł u d o w s k i : P o d s ta w y alokacji puli n awozowej w Polsce (maszynopis) Instytut Nauk R olniczych AR, Zamość 1985.
Tab. 4. Współczynniki korelacji między wskaźnikam i poziomu produkcji roślinnej (yj) a wskaźnikiem w aloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (x^ w latach
1976—1981
The correlation coefficient between the indices of the level of plant production (yj) and the index of agricultural valorization of the production area (xj) in
1976—1981
Sektor
rolnictwa Rok
W spółczynniki koralacji *
Tli r2i rsi r« r5i
Rolni 1976 0,667 0,665 0,726 0,733 0,749 ctwo 1977 0,675 0,679 0,683 0,628 0,679 ogółem 1978 0,660 0,658 0,699 0,663 0,684 1979 0,696 0,689 0,709 0,685 0,717 1980 0,472 0,475 0,492 0,489 0,508 1981 0,578 0,576 0,592 0,635 0,728 76—81 0,555 0,554 0,569 0,538 0,596 Gospodar 1976 0,664 0,661 0,709 0,710 0,757 stwa 1977 0,660 0,665 0,681 0,612 0,666 indyw i 1978 0,665 0,663 0,694 0,689 0,691 dualne 1979 0,705 0,703 0,721 0,701 0,706 1980 0,481 0,489 0,503 0,500 0,520 1981 0,677 0,680 0,689 0,673 0,722 76—81 0,570 0,571 0,581 0,539 0,606 Gospodar 1976 0,498 0,484 0,491 0,522 0,623 stwa 1977 0,473 0,471 0,461 0,521 0,509 państw owe 1978 0,465 0,454 0,485 0,429 0,393 1979 0,416 0,400 0,421 0,497 0,560 1980 0,260 0,250 0,232 0,368 0,343 1981 0,311 0,307 0,265 0,305 0,377 76-81 0,365 0,358 0,341 0,357 0,358 Spół 1976 0,431 0,444 0,402 0,486 0,535 dzielnie 1977 0,571 0,579 0,638 0,593 0,667 produk 1978 0,571 0,574 0,587 0,553 0,557 cyjne 1979 0,491 0,495 0,489 0,528 0,615 1980 0,466 0,462 0,461 0,417 0,424 1981 0,435 0,483 0,445 0,494 0,472 76—81 0,435 0,435 0,420 0,413 0,443
* Krytyczna wielkość w spółczynnika korelacji przy prawdopodobieństwie 0,95 w y nosi 0,288.
Źródło: jak w tabeli 3.
niższy zw iązek k o rela cy jn y w ynika przede w szystkim stąd, że śred n ie w a ru n k i przyrodniczo-glebow e w ojew ództw nie p o k ry w a ją się z analo gicznym i w aru n k am i gospodarstw uspołecznionych, gdyż p rzestrzen n ie
nie są one rów nom iernie rozm ieszczone. O bliczenia w ykazały, że opraco w ane przez IUNG w skaźniki w aloryzacji rolniczej p rzestrzen i p ro d u k c y j nej mogą być stosow ane w rolnictw ie ogółem i w sektorze ro ln ictw a indyw idualnego, natom iast w PG R i RSP ściślejsze zw iązki k o relacy jn e uzyskuje się przy zastosow aniu w skaźnika b o n itacji gleb, obliczonego dla każdego sek to ra oddzielnie.
Wobec tego w PG R i R SP zam iast w skaźnika w aloryzacji rolniczej przestrzeni p ro du kcy jn ej w prow adzono w skaźnik bonitacji gleb obliczony w edług w spółczynników IUNG 7. Są to w spółczynniki w skali stu p u n k to - w ej — dla g ru n tó w o rnych w przedziale od 18 (klasa VI) do 100 p u n k tó w (klasa I), a dla trw ały ch użytków zielonych od 15 (klasa VI) do 90 p u n k tów (klasa I). W spółczynniki korelacji m iędzy ta k obliczonym w sk aźn i kiem bonitacji gleb a in teresu jący m i nas w skaźnikam i poziom u p ro d u k cji roślin n ej zamieszczono w tab eli 5.
Z porów nania w spółczynników korelacji zam ieszczonych w tab e li 4 z analogicznym i w spółczynnikam i podanym i w tab eli 5 w ynika, że w PG R
Tab. 5. W spółczynniki korelacji między wskaźnikam i poziomu produkcji roślinnej (yj) a wskaźnikiem bonitacji gleb (x2) w; PGR i RSP w latach 1976— 1981 The corrélation coefficient betw een tne indices of the level of plant production
(yj) and the index of soil bonitation (x2) in PGR and RSP in 1976—1981
Sektor rolnictwa Rok W spółczynniki korelacji* r12 To2 r S2 r42 r 52 Gospo 1976 0,701 0,712 0,705 0,633 . 0,687 darstwa 1977 • 0,635 0,655 0,598 0,564 0,584 państw o 1978 0,677 0,683 0,696 0,560 0,544 w e 1979 0,614 0,614 0,611 0,584 0,595 1980 0,3E6 0,393 0,359 0,420 0,421 1981 0,554 0,562 0,523 0,569 0,565 76—81 0,541 0,549 0,508 0,437 0,432 Spółdziel 1976 0,504 0,526 0,465 0,482 0,523 nie pro 1977 0,707 0,723 0,753 0,732 0,805 dukcyjne 1978 0,659 0,669 0,656 0,603 0,611 1979 0,580 0,588 0,548 0,565 0,589 1980 0,544 0,546 0,519 0,450 0,434 1981 0,617 0,619 0,580 0,551 0,625 76—81 0,520 0,525 0,489 0,454 0,481
* Istotne przy prawdopodobieństwie 0,95. Źródło: jak w tabeli 3.
i R SP p ro d uk cja ro ślin n a była ściślej skorelow ana ze w skaźnikiem bo n ita c ji gleb niż ze w skaźnikiem w aloryzacji rolniczej p rzestrzen i p ro d u k cy jn e j przy ch ara k te ry z o w a n iu w aru n k ó w przyrodniczo-glebow ych po szczególnych sektorów w obrębie jednego wojew ództw a.
N a podstaw ie in fo rm acji zaw arty ch w tabelach 4 i 5 m ożna pow ie dzieć, że w okresie sześciu b adanych la t poziom p rodu k cji ro ślin n ej w y rażo n y przy pom ocy trzech pierw szych w skaźników był w podobnym sto pn iu skorelow any ze środow iskiem przyrodniczo-glebow ym w rolnic tw ie ogółem i w poszczególnych sektorach, natom iast plon przeliczenio w y w jedn o stkach zbożowych (y^ i plon czterech zbóż (ys) w y k azy w ały ściślejszy zw iązek z jakością tego środow iska w ro ln ictw ie ogółem i w se k to rze gospodarki in d y w id u aln ej niż w PG R i RSP. W ynika stąd, że w sekto rach ro ln ictw a uspołecznionego plony podstaw ow ych g atun kó w roślin u p raw n y ch b y ły ściślej pow iązane z innym i czynnikam i p ro d u k cji niż ze środow iskiem przyrodniczo-glebow ym .
Na uw agę zasługuje fak t, że w r o k u - 1980, tj. w roku w y b itn ie nieko rzy stn y m dla rolnictw a, zw iązki k o relacy jne i oddziaływ anie środow iska przyrodniczo-glebow ego na wielkość u zyskanej produkcji ro ślin n ej były w yjątko w o niskie. M ożna stą d wnosić, iż średnie w a ru n k i przyrodniczo- -glebow e w danym rejo nie, szczególnie jakość gleb, silniej oddziałują na pro du k cję p rzy k o rzy stn y m rozkładzie w szystkich czynników k ształ tu ją c y ch przebieg pogody w okresie w egetacji roślin.
Ogólnie trzeb a wskazać, że w ystępow ały w praw dzie isto tn e związki k o relacy jn e m iędzy w aru n k am i przyrodniczo-glebow ym i a p ro d u k cją roślinn ą, ale nie były one aż tak ścisłe, aby m ożna stw ierdzić, iż w spom n ian e w a ru n k i w zasadniczy sposób d eterm ino w ały poziom p ro d u k cji ro ślin nej. Na podstaw ie w spółczynników determ in acji obliczono, że zm ien ność uzyskiw anej p ro d uk cji z jednostki pow ierzchni użytków roln y ch m ożna było w yjaśnić w analizow anych latach zm iennością w a ru n k ó w przyrodniczo-glebow ych 8 (w procentach):
w ro lnictw ie ogółem 30,80 w gosp. in d yw id u alnych 32,49 w gospod. państw ow ych 29,27 w spółdz. p ro d u k cy jn y ch 27,04
Liczby te w skazują jednocześnie, że w w iększym stopniu n a poziom p rod u k cji roślinnej w y w ie ra ły w pływ pozostałe (inne) czynniki niż sam a jakość środow iska przyrodniczo-glebow ego. Zjaw isko to jest w zasadzie zrozum iałe, bo w y k o rzy stan ie p o ten cjalny ch możliwości p rd u k cy jn y c h
8 Mamy tutaj na m yśli w arunki przyrodniczo-glebowe wyrażone w skaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (rolnictwo ogółem i gospodarstwa in dywidualne) oraz w skaźnikiem bonitacji gleb (PGR i RSP).
w ynikających z jakości środow iska przyrodniczo-glebow ego w ym aga od powiednio dostosow anych n akład ó w pracy żyw ej i uprzedm iotow ej, w ty m także naw ożenia m ineralnego *.
WNIOSKI
1. A naliza porów naw cza w ykazała, że globalna p ro d ukcja roślinna z użytków ro ln ych w J Z /h a (yi) oraz ta k a p ro d u k cja z g ru n tó w ornych i trw ały c h użytków zielonych (ya), z pom inięciem p rodu k cji sadow niczej, stanow ią w skaźniki, k tó re sy n tety czn ie c h a ra k te ry z u ją poziom pro d ukcji roślinnej i są w pełni porów nyw alne m iędzy sektoram i, w ojew ództw am i i latam i. Ich w zajem ne zdeterm in ow an ie było ta k duże, iż m ożna uznać, że obydw a te w skaźniki jednakow o p recyzy jnie w y ra ż ają poziom p ro dukcji roślinnej i p ro d u kcy jn ą efektyw ność w yko rzy stan ia ziemi.
2. W porów naniu z pierw szym i dw om a w skaźnikam i podobne w ła ściwości w yk azyw ała p rod u k cja ro ślin n a z jed nostk i pow ierzchni g ru ntó w ornych (ys). Można to jed n ak odnieść do ro ln ictw a ogółem, gospodarki ind yw idualn ej i RSP. W PG R n ato m iast zm ienność tego w skaźnika w po ró w n an iu z pierw szym i była na ty le roz:bieżna, że nie odzw ierciedlał on dość dokładnie poziomu p ro d uk cji roślin nej z całej pow ierzchni u ż y t ków rolnych.
3. P lo n przeliczeniow y w jed n ostk ach zbożowych z uw zględnieniem podstaw ow ych gatunków roślin u p raw n y c h (yi) i plon czterech zbóż (ys),
jak w y kazały badania, nie w p ełni odzw ierciedlają poziom prod uk cji ro ślinnej i ty m sam ym nie stanow ią p recy zy jn y ch m iernikó w w skali wo jew ództw a lub określonej jed n o stk i organizacyjnej rolnictw a. P osługując się ty m i w skaźnikam i trzeb a m ieć na uw adze, że posiadają one c h a ra k te r o rie n tac y jn y i tylk o w przybliżeniu oceniają poziom prod uk cji roślinnej i efektyw ność w y k o rzy stan ia ziem i.
4. O pracow ane dla w ojew ództw w skaźniki w aloryzacji rolniczej p rze strzen i p ro d u k cy jn ej nie mogą być bezk ry ty cznie odnoszone do poszcze gólnych sektorów ro ln ictw a w obrębie jednego w ojew ództw a. P rz estrz e n ne rozm ieszczenie ro ln ictw a nie jest rów n o m iern e i ty m sam ym w a ru n k i przyrodniczo-glebow e poszczególnych sektorów nie zawsze p o k ry w ają się ze średn im i w a ru n k a m i dla całego w ojew ództw a.
5. M iędzy w a ru n k a m i przyrodniczo-glebow ym i a poziom em p ro d u k cji ro ślin n ej w ystęp o w ały dodatnie i staty sty czn ie istotn e zw iązki k o rela cy jne, ale ich ścisłość nie była zbyt w ysoka, w każdym bądź razie nie tak a, aby m ożna stw ierdzić, że głów nie w a ru n k i te d eterm ino w ały uzyski
9 P ł u d o w s k i : P o d s t a w y a lo k a c ji p u li n a w o zo w e j..., op. cit., s. 19.
w an y poziom p rod u k cji roślin nej. Można więc powiedzieć, że w w iększym stopniu na poziom pro d u k cji ro ślin n ej oddziaływ ały inne czynniki niż sam a jakość środow iska przyrodniczo-glebow ego.
Р Е З Ю М Е Работа посвящена сравнительному анализу показателей, применяемых при оценке уровня растениеводческой продукции, и их связей с качеством природно- -почвенной среды. В статье рассмотрено 5 показателей: Yi — растениеводческая продукция в зерновых единицах (ЗЕ) с 1 гектара сель скохозяйственных угодий, У2 — растениеводческая продукция с пахотных и многолетних лугопастбищ ных угодий, ЗЕ/га, У8 — растениеводческая продукция с пахотных угодий, ЗЕ/га, У4 — урожай, выраженный в зерновых единицах, с учетом зерновых, карто ф еля и сахарной свеклы, У5 — урож ай 4-х зерновы х, дт/га. Анализ показал, что первые два из рассмотренных показателей ( y t и У2) выражают уровень растениеводческой продукции синтетически и полностью сравнимы м еж ду секторами сельского хозяйства, воеводствами и по отдельным годам. Близкие им признаки обнаружил третий показатель (У3), зато 2 послед них показателя не вполне отражали уровень растениеводческой продукции и поэтому не могут служ ить точными показателями эф ф ективности в воевод ском масштабе. Все из рассмотренных показателей были положительно скорре лированы с качеством среды, но плотность корреляционных связей не была настолько высокой, чтобы можно утверждать, что природно-почвенные усло вия решающим образом детерминировали полученный уровень растениеводчес кой продукции. S U M M A R Y
The work concerns a com parative analysis of the indicators used to estim ate the level of plant production and their connection with the quality of the natural- -soil environm ent. The work view s five indicators and these are the following: У! — plant production in corn units (IZ) from one hectare of arable land; У2 —• plant production from ploughland and perennial green lands in JZ/ha; Уз — plant production from ploughlands in JZ/ha;
y4 — conversion yield from ploughlands in JZ/ha;
y4 — conversion yield in corn units (including cereals, potatoes and sugar beets; y5 — the yield of four cereals in dt/ha.
The analysis showed that the first two of the indicators above (yj and y 2) show the level of plant production synthetically and they are fully comparable as regards the sectors of agriculture, voivodships and years. The third indicators (y3) showed sim ilar characteristics, w h ile the last two (y4 and y5) as compared w ith the former ones did not fully reflect the level of plant production and so they are not precise m easures of effectiveness on the scale of the voivodship. A ll the indicators w ere positively correlated w ith the quality of the environm ent, but the closeness of cor relative relations w as not high enough to allow for stating that natural-soil condi tions determined the obtained level of plant production in an essential way.
