Europeizacja i globalizacja jako procesy warunkujące politykę integracji europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 791. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Danuta Kabat Katedra Studiów Europejskich. Europeizacja i globalizacja jako procesy warunkujące politykę integracji europejskiej Formalny i realny rozwój Unii Europejskiej jako najbardziej rozwiniętego wzorca ugrupowania integracyjnego skłania do refleksji nad międzynarodowymi uwarunkowaniami tego fenomenu. Wyjście poza wąskie ramy analizy integracji europejskiej, skupiającej się przede wszystkim na relacji państwa członkowskie – instytucje wspólnotowe, wymaga uwzględnienia powiązań i oddziaływań międzynarodowych, na których charakter wpływa z jednej strony europeizacja, a z drugiej globalizacja. Chociaż o procesach tych dyskutuje się najczęściej osobno, co uzasadnia w dużej mierze złożoność i zmienność materii, należy mieć świadomość ich współwystępowania, wzajemnego przenikania się i zachodzenia na siebie. Na integrację europejską, postrzeganą często jako część procesu europeizacji, oddziałuje także globalizacja. Upraszczając, można by powiedzieć, że europeizacja stanowi bliższy a globalizacja dalszy układ odniesienia. To jednak sugerowałoby, że europeizacja i globalizacja to kolejne etapy tego samego procesu. Nie sposób przyjąć takiego założenia, ponieważ europeizacja i globalizacja oprócz pewnych pokrewieństw wykazują ewidentne różnice i wyraźną specyfikę. Problem rozpatrywany w niniejszym artykule jest tyleż interesujący, co złożony, ponieważ w jego analizie należy z konieczności posługiwać się terminami, które nie zostały do tej pory jednoznacznie zdefiniowane. Nadal toczą się dyskusje, których celem jest usunięcie niejasności i osiągnięcie większej precyzji językowej. Wszystkie trzy pojęcia: integracja, europeizacja oraz globalizacja należą do pojęć wieloznacznych i skomplikowanych, a ponadto przedmiot rozważań stanowi złożony, wzajemny stosunek dynamicznych procesów, będących nadal w fazie rozwojowej. Należy również zaznaczyć, że nie tylko samo określenie charakteru wspomnianych procesów stanowi istotny problem badawczy. Pojawia się też inny.

(2) Danuta Kabat. 88. problem, a mianowicie konieczność uwzględnienia zachowania pojedynczych państw, które zmuszone są do zajęcia wobec europeizacji i globalizacji konkretnego stanowiska i przyjęcia w związku z tym odpowiedniej strategii. Należałoby zatem określić wzajemne powiązania pomiędzy globalizacją i europeizacją, a następnie zastanowić się nad ich wpływem na proces gospodarczej i politycznej integracji europejskiej oraz reakcją państw wyrażającą się w poszukiwaniu odpowiedniej strategii adaptacyjnej. Ustalenia dotyczące tego, jaki jest wpływ wspomnianych procesów na politykę i strategię gospodarczą państw, nie należą do łatwych. Z pewnością był to wpływ istotny, dlatego nie wolno go przemilczać1. Zdaniem Helen Wallace, „o globalizacji i europeizacji zbyt długo dyskutowano oddzielnie i z użyciem różnych kategorii”2. Należy podkreślić, że procesy te występują równocześnie, splatają się ze sobą, stawiają przed trudnymi wyborami poszczególne państwa znajdujące się w zasięgu ich oddziaływania i wywierają wpływ na przyjmowane przez nie strategie. Na wstępie trzeba zaznaczyć, że termin „globalizacja” jest używany w różnych kontekstach znaczeniowych. W opinii niektórych badaczy jest pojęciem wewnętrznie sprzecznym, a przez to pojęciem, co do którego nie sposób osiągnąć zgodności poglądów3. Nie wnikając w tym miejscu w zawiłości dyskusji nad pojęciem globalizacji, autorka niniejszego artykułu ograniczy jego analizę do aspektów zapowiedzianych w tytule. W tym kontekście globalizację należy rozpatrywać przede wszystkim jako proces narodzin i rozwoju ponadpaństwowych, rozprzestrzeniających się niezależnie od istniejących granic, systemów społecznych, których nie są w stanie kontrolować pojedyncze państwa, tj. formacji o wykrystalizowanej strukturze, opartych na silnych związkach wzajemnych4. Powyższa definicja pozwala domniemywać, że globalizacja implikuje denacjonalizację5. Najważniejszy jest niewątpliwie wymiar gospodarczy globalizacji, wiążący się z powstawaniem i umacnianiem w mniejszym lub większym stopniu globalnego systemu ekonomicznego (oznacza on m.in. intensyfikację handlu, przepływu kapitału i inwestycji przekraczających granice państwowe). Globalizacja wiąże się też np. z tworzeniem się odpowiednio silnych kulturalnych, ekologicznych i innego H. Wallace, Studying Contemporary Europe, „British Journal of Politics and International Relations” 2000, vol. 2, nr 1, April; H. Wallace, Europeani�� s�� ation and Globalisation: Complementary or Contradictory Trends?, „New Political Economy” 2000, vol. 5, nr 3. 1. „For too long the debates on globalisation and on europeanisation have been conducted in separate compartments and in different terms” (H. Wallace, Europeanisation..., s. 369). 2. M. Svetličič, Globalisation: Neither Hell nor Paradise, „Journal of International Relations and Development” 2000, vol. 3, nr 4, December. 3. U. Beck, Politik der Globalisierung, Suhrkamp, Franfurt am Main 1998, s. 44.. 4. M. Zürn, Regieren jenseits des Nationalstaates: Globalisierung und Denationalisierung als Chance, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1998, s. 64 i nast. 5.

(3) Europeizacja i globalizacja.... 89. rodzaju wzajemnych powiązań, wykraczających znacznie poza granice narodowe, w których efekcie dochodzi do zakwestionowania funkcji kontrolnej państwa. Głównym problemem występującym w dyskusji na temat globalizacji jest to, że termin „globalizacja”, którym posługują się dyskutanci, okazuje się często mniej lub bardziej pustym desygnatem, tj. terminem mającym bardzo niejasną lub pozbawioną treści denotację, ale za to istotne konotacje. W związku z tym odniesienia do globalizacji spełniają częściej raczej legitymizującą niż analityczną funkcję, szczególnie wtedy, kiedy ich celem jest zaprezentowanie nieaprobowanej społecznie polityki jako wymuszonej przez globalizację. Europeizacja z kolei winna być rozumiana jako proces obejmujący ekonomiczną, społeczno-kulturową i polityczną integrację w Europie. Helen Wallace definiuje europeizację jako „wzrost i ciągłe podtrzymywanie układów europejskich mających na celu zarządzanie powiązaniami ponad granicami, w taki sposób że wymiar europejski staje się cechą, która wyznacza ramy dla praktyk politycznych i programu polityki w obrębie europejskich państw”6. Termin „europeizacja” nie jest obecnie tak często przywoływany jak jeszcze parę lat temu, ale być może teraz jest bardziej aktualny niż wówczas ze względu na znaczne przemiany dokonujące się w Europie, z niedawnym rozszerzeniem Unii Europejskiej na Wschód włącznie7. W kontekście procesów integracji mówi się niekiedy o konieczności „europeizacji Europy”8. Termin „europeizacja” może sugerować symboliczny podział świata na dwie części: „to, co już jest europejskie” i „to, co europejskie jeszcze nie jest”. Współcześnie termin ten łączy się naturalnie z procesem integracji europejskiej zapoczątkowanym po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej, 6 „The development and sustaining of systematic European arrangements to manage cross-border connections, such that a European dimension becomes an embedded feature which frames politics and policy within the European states” (H. Wallace, Europeanisation..., s. 370). Definicja H. Wallace eksponuje element transgraniczności, podczas gdy równie ważne wydaje się podkreślenie faktu, że europeizacja jest także procesem rozgrywającym się wewnątrz państw narodowych.. Pojęcie europeizacji ma również swój wyraźny kontekst historyczny i kulturowy. Zasługują one niewątpliwie na osobne potraktowanie, na co nie pozwalają przyjęte ramy tematyczne niniejszego artykułu. Z prac wydanych w języku polskim na szczególną uwagę zasługują: Ch. Dawson, Tworzenie się Europy, PAX, Warszawa 2000; K. Pomian, Europa i jej narody, PIW, Warszawa 1992; P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy. Tożsamość kulturowa Europy w kontekście procesów integracji, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2001. Europeizację z antropologicznego punktu widzenia wyjaśnia otwierający nowe perspektywy w badaniach nad Unią Europejską artykuł J. Bornemana i N. Fowlera, Europeanization, „Annual Review of Anthropology” 1997, vol. 26, s. 487–514. 7. C. Shore, Building Europe. The Cultural Politics of European Integration, Routlege, London– –New York 2000, s. 27. Zob. też: P. Mazurkiewicz, op. cit., s. 11–18. 8.

(4) Danuta Kabat. 90. a zwłaszcza z rozwojem Wspólnot Europejskich, a ostatnio Unii Europejskiej. Sytuowanie europeizacji w kontekście integracji europejskiej nie budzi na ogół wątpliwości, tym bardziej że proces ten jest szeroko opisywany i dyskutowany, o czym świadczy bogata literatura przedmiotu. Nie znaczy to jednak, że europeizacja to słowo klucz pozwalające rozwiązać wiele wątpliwości i trudności, jakie napotykamy, dociekając istoty integracji europejskiej, zwłaszcza jeśli chodzi o interpretację aktualnej sytuacji w Unii Europejskiej i prognozowanie dalszego jej rozwoju9. Łączna analiza procesów globalizacji i europeizacji nastręcza trudności nie tylko w badaniach naukowych, ale także w analizach prowadzonych na użytek praktyki, którymi zainteresowani są politycy, przedstawiciele administracji państwowej i inni społeczni aktorzy10. Główna trudność, którą napotykają zarówno naukowcy, jak i praktycy, wiąże się z tym, że oba procesy rozwijają się równolegle, a zarazem łączą się w swych oddziaływaniach. Stwarza to poważne trudności w interpretacji, nie tylko wymienionych procesów, ale też ich łącznego oddziaływania. Trudnością jest np. rozstrzygnięcie, czy w odniesieniu do globalizacji Unia Europejska stanowi część problemu, czy też jest częścią jego rozwiązania. Europeizacja może być postrzegana jako „krocząca”, globalizacja lub jako pozytywna reakcja na globalizację, umożliwiająca wywieranie wpływu politycznego tam, gdzie pod wpływem globalizacji następuje transformacja społeczeństw. Innego rodzaju trudnością jest odpowiedź na pytanie, czy uczestnictwo w procesie europeizacji pociąga za sobą jakieś ograniczenia dla państw w zakresie przyjmowania określonych strategii w obliczu globalizacji. Nie sprowadza się ona jedynie do teoretycznych rozważań, ponieważ poszczególni uczestnicy stosunków międzynarodowych – zarówno państwa, jak i aktorzy niepaństwowi – stają wobec konieczności wypracowania strategii w odniesieniu do globalizacji i europeizacji. Analiza prowadzona z pozycji aktora pozwala na wyodrębnienie bezpośrednio stosowanych i możliwych strategii nawet w sytuacji, w której nie znajdujemy zbyt wielu dowodów na potwierdzenie istnienia jakiejś możliwej do zidentyfikowania Termin „europeizacja” analizuje z uwzględnieniem niuansów znaczeniowych J.P. Olsen (The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies” 2002, vol. 40, nr 5, s. 921–952). Autor przedstawia pięć możliwych zastosowań tego terminu: 1) europeizacja jako zmiany zewnętrznych granic terytorialnych (np. w wypadku rozszerzenia); 2) europeizacja jako proces tworzenia i rozwijania instytucji na szczeblu europejskim; 3) europeizacja jako rozprzestrzenianie się instytucji europejskich i systemu rządów poza Europą; 4) europeizacja jako działania polityczne zmierzające do utworzenia zjednoczonej i silnej Europy; 5) europeizacja jako zmiany zachodzące w krajowych i regionalnych systemach sprawowania rządów (governance). Wspomniany artykuł opublikowany został w wersji poprawionej jako rozdział pt. Europeanization w pracy zbiorowej European Union Politics, red. M. Cini, Oxford University Press, Oxford 2003. 9. M. Hennis, Europeanization and Globalization: The Missing Link, „Journal of Common Market Studies” 2001, vol. 39, nr 5, s. 829–850. 10.

(5) Europeizacja i globalizacja.... 91. strategii11. Osobny problem stanowi ustalenie wzajemnych powiązań globalizacji i europeizacji, od których zależeć mogą ważne wybory strategiczne. Trzeba pamiętać, że termin „globalizacja” może odnosić się zarówno do tzw. starej, jak i nowej globalizacji. Spotkać można bowiem różne sposoby rozumienia i interpretacji tego pojęcia. Mianem tym określonych jest wiele procesów pochodnych, z ich skutkami włącznie12. Nie wchodząc w szczegóły, na użytek niniejszego artykułu można przyjąć za punkt wyjścia pragmatyczny punkt widzenia zwolenników transformacyjnego podejścia do globalizacji, którzy próbują godzić skrajne stanowiska. Nie sposób jednak zgodzić się z tym, że mamy obecnie do czynienia z globalnym systemem ekonomicznym. Niewątpliwie globalizacja gospodarcza w głównych przejawach nie jest zjawiskiem nowym – jest zapewne tak stara jak kapitalizm; państwa mogą zatem czerpać naukę z wcześniejszych strategii modernizacyjnych13. Spojrzenie z tej perspektywy zmusza do uwzględnienia „starej” globalizacji. Można również dostrzec nowe wymiary globalizacji. Na polu gospodarczym doświadczamy zadziwiającej integracji rynków finansowych i niespotykanej mobilności kapitału finansowego. Na naszych oczach dokonuje się rozwój gospodarczy określany jako „nowa ekonomia” – informacja, wiedza i badania naukowe stanowią główny czynnik kształtujący produkcję, a zdolność uczenia się i strukturalnej adaptacji ma wyjątkowe znaczenie14. Osobną kwestię stanowi sposób rozumienia globalizacji politycznej. Z jednej strony następuje niezaprzeczalnie rozwój instytucji i reżimów międzynarodowych, Dyskusja nad globalizacją i europeizacją jest tematem referatów konferencyjnych: I. Manners, Between Europeanization and Globalisation: The European Union as a Problem or Solution, UACES Conference, University Association for Contemporary European Studies, Budapest, 6–8 April 2000; B. Rosamond, Europeanization and Discourses of Globalisation: Narratives of External Structural Context in the European Commission, ISA Conference, University Association for Contemporary European Studies, Los Angeles, 1–17 March 2000. 11. D. Held, D. Goldblatt, A. McGrew, J. Perraton (D. Held et al., Global Transformations: Politics, Economy and Culture, Blackwell Publishers, Oxford 1999, s. 10) wyróżniają różne szkoły albo podstawowe podejścia do globalizacji. Są to podejścia reprezentowane przez hiperglobalistów, sceptyków i transformacjonistów. Hiperglobaliści �� upatrują w globalizacji nową erę świata, narodziny nowej ekonomii globalnej oraz nowego globalnego społeczeństwa obywatelskiego, a w ich następstwie nieunikniony koniec państwa narodowego. Sceptycy nie traktują globalizacji jako nowego zjawiska, ale widzą w niej, znane już wcześniej, zjawisko międzynarodowej współzależności ekonomicznej (economic interdependence). Pośrednie stanowisko zajmują transformacjonaliści, którzy zakładają istnienie nowego wymiaru globalizacji, wierząc, że ludzkość osiągnęła niespotykany dotąd stopień wzajemnych powiązań w skali globalnej oraz że procesy te zmieniają dotychczasową silną pozycję państwa i politykę światową w istotny sposób. 12. 13 D. Senghaas, Von Europa lernen. Entwicklungsgeschichtliche Betrachtungen, Suhrkamp, Frankfurt am Mein 1999.. U. Brand et al., Global Governance. Alternative zur neoliberalen Globalisierung, Westphälischen Dampfoot, Münster 2000, s. 50–51. 14.

(6) Danuta Kabat. 92. z drugiej – dokonuje się transformacja w dziedzinie „na poły politycznej i niepolitycznej”, czasami opisywanej hasłowo jako „dyslokacja polityki”15. Można zatem stwierdzić, że globalizacja nie jest „globalna” we właściwym tego słowa znaczeniu. Rozwinęła się bardzo nierówno – pewne części świata wydają się bardziej „zglobalizowane” niż inne. Niektóre państwa mają niewątpliwie poważne problemy w związku z globalizacją. Politykę rozwoju państw można definiować jako różne sposoby reagowania na presję wynikającą z obawy przed marginalizacją16. W gruncie rzeczy państwa mogą wybierać pomiędzy różnymi typami dysocjacyjnych lub asocjacyjnych strategii w odniesieniu do nowych rynków – z większym lub mniejszym powodzeniem. Państwa, które chciały nadrobić dystans dzielący je od krajów rozwiniętych i nawiązać z nimi kontakt, nastawiały się w polityce na rozwój własny, adaptację i otwarcie na zewnątrz. Nowe wymiary globalizacji zmieniają ten stan rzeczy. Przyjmując punkt widzenia transformacjonalistów17 (tzn. zwolenników teorii transformacji) – zdaniem których nowe wymiary globalizacji wprowadzają zmiany jakościowe, a dyskusja na ich temat to propozycja nowego spojrzenia – możemy postrzegać globalizację jako zjawisko, które rozpowszechniło się w zasadzie w ostatnich pięćdziesięciu latach. Sprzyjały mu szczególnie neoliberalna ideologia i polityka. Pojawiły się silniejsze niż w innych okresach naciski, aby dokonywać zmian w kierunku otwarcia gospodarek państw narodowych na światową gospodarkę rynkową. Wzrost konkurencji w skali globalnej skłaniał do głębszego zastanowienia się nad tym, czy działające w pojedynkę państwa mogą nadal prowadzić autocentryczną czy semiautocentryczną politykę gospodarczą. W tym samym czasie nie tylko wzrosła presja na wzmocnienie politycznej kooperacji i tworzenie wspólnej polityki, lecz również podjęte zostały działania mające na celu ustanowienie międzynarodowych reżimów czy innych międzynarodowych systemów sprawowania rządów (governance), które byłyby w stanie regulować gospodarkę międzynarodową. Świadczy to o tym, że pod wpływem globalizacji zmienia się nastawienie charakterystyczne dla wcześniejszych faz kapitalizmu, kiedy to w gestii pojedynczych państw leżało określanie stosunku ich gospodarek narodowych do międzynarodowego systemu politycznego. Obecnie wraz z nadejściem „nowej” globalizacji sytuacja się zmieniła. Konieczność odstąpienia od działań prowadzonych w imię narodowych strategii można uznać za sprawę przesądzoną, odpowiedzi wymaga natomiast pytanie, co są w stanie zrobić państwa, aby wspierać swoje gospodarki narodowe. „Nowa” globalizacja nie pozostawia zbyt wielkiej swobody autonomicznym strategiom Zob. U. Beck, op. cit., s. 14 i nast.. 15. Reaktionsweisen auf Peripherisierungsdruck (D. Senghaas, op. cit., s. 41).. 16 17. D. Held et al., op. cit., s. 10..

(7) Europeizacja i globalizacja.... 93. państwowym, a państwa (zwłaszcza te będące członkami Unii Europejskiej) zmuszone są podporządkować się uznawanym za bardziej właściwe regułom niedyskryminacji i wolnego przepływu czynników produkcji. Z drugiej strony, „nowa” globalizacja sprzyja regulacjom wprowadzanym na szczeblu regionów, a także otwiera w pewnym sensie na bardziej „ogólnoświatowe” reżimy i międzynarodowe systemy sprawowania rządów (governance). Główną nowością jest obecnie to, że pytania o międzynarodowe, regionalne, a być może nawet globalne strategie mają większe znaczenie niż kiedyś. Dodać należy, że idea globalnych rządów (global governance) przyciąga coraz większą uwagę w kontekście „nowej” globalizacji. Można pokusić się o uogólnienie, że w ostatnich dekadach międzynarodowa ekonomia polityczna znalazła się pod przemożnym wpływem neoliberalnej strategii lub ideologii, która pociąga za sobą szeroko rozumianą liberalizację rynków, obejmującą przepływ towarów, kapitału i innych czynników produkcji. Ta polityczna strategia ma również swój aspekt instytucjonalny, który odnosi się przede wszystkim do instytucji rodem z Bretton Woods, takich jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i GATT (Światowa Organizacja Handlu). Instytucje te poszukują rozwiązań wielu poważnych problemów wynikających z konkurowania państw na rynkach globalnych18. Kolejne stadium rozwoju relacji państwo a proces globalizacji może pojawić się wówczas, gdy nie sposób będzie już określić, gdzie leży granica pomiędzy gospodarką narodową państwa a rynkiem światowym19. Najważniejsze wydaje się znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy w wieku globalizacji możliwe jest prowadzenie polityki, która nawiązuje do wartości pań18 Państwo ma możliwość wejścia na drogę protekcjonizmu. Może w ten sposób skłonić inne państwa do zastosowania środków zaradczych. W perspektywie może dojść do tego, że wpadną w spiralę sięgania po środki na dłuższą metę działające destrukcyjnie. Po odrzuceniu tej opcji pozostają inne formy przystosowania. Przykładowo strategią stosowaną przez pracobiorców są naciski związków zawodowych na windowanie płac. Jeśli jednak przywódcy związkowi zgłębią mechanizm globalnej konkurencji, mogą odkryć prawidłowość, że niższy poziom płac może stać się atutem w osiąganiu wzrostu gospodarczego, zwłaszcza jeśli jednocześnie wzrośnie konkurencyjność. Dzięki temu płace realne będą mogły rosnąć w przyszłości. We współczesnych gospodarkach, które przeszły fazę modernizacji, innymi czynnikami zwiększającymi konkurencyjność są poziom i struktura podatków. Z problemem tym wiąże się odżywająca w ostatnich latach w Unii Europejskiej dyskusja nad minimalnymi stawkami podatkowymi i podatkiem VAT w związku z konkurencyjnością przedsiębiorstw i przyciąganiem inwestycji zagranicznych.. 19 Przykładowo może to rodzić wątpliwości, czy właściwe jest wspieranie przedsiębiorstw afiliowanych przy międzynarodowej korporacji, jeśli wiadomo, że firma transferuje wszystkie zyski z terytorium państwa do zagranicznych posiadaczy jego akcji giełdowych. Konkurowanie „naszej” gospodarki z „innymi” gospodarkami traci sens, kiedy niemożliwe staje się podejmowanie decyzji czy sprawowanie nadzoru, ponieważ nie do końca wiadomo, co jest „nasze”, a co nie jest. Nasuwa się wniosek, że w drugim stadium globalizacji zdolność państwa do kontrolowania gospodarki słabnie, a autorytet rządów maleje. W takiej sytuacji wzrasta znaczenie regionalnych czy międzyregionalnych (a może i globalnych) regulacji..

(8) Danuta Kabat. 94. stwa dobrobytu, czy może jedynie do jego bardziej współczesnej wersji – państwa socjalnego. Implikuje to kolejne ważne pytanie, a mianowicie czy państwo, chcąc zrealizować swoje plany modernizacyjne i rozwojowe, powinno brać udział w integracji regionalnej. W wypadku państw europejskich jest to niezwykle zasadne pytanie, ponieważ integracja regionalna w Europie jest bardzo zaawansowana. Jest to zatem problem o charakterze strategicznym, wymagający rozstrzygnięcia, czy z większą korzyścią będzie prowadzić politykę, która zakłada czynny udział w integracji europejskiej, czy może cechującą się dystansem do integracji w ramach Unii Europejskiej. Prowadzi to w efekcie do zadania zasadniczego pytania, jaki rodzaj polityki powinno wybrać państwo, które jest członkiem Unii Europejskiej. Drugim z procesów wpływających na zachowania polityczne i gospodarcze państw, który znajduje odbicie w ich strategiach i wyborach w odniesieniu do integracji regionalnej, jest wymieniana już europeizacja. Termin ten, którym ostatnio z reguły określa się procesy integracji gospodarczej, społeczno-kulturowej i politycznej w Europie, w szerszym znaczeniu pojawia się w rozważaniach poświęconych kształtowaniu się wzorców cywilizacyjnych kultury europejskiej i jej światowej ekspansji. W kontekście omawianych zagadnień szczególnie ważny jest ten wymiar europeizacji, który wiąże się bezpośrednio z Unią Europejską. Należy jednak pamiętać, że mamy do czynienia z niedokończonym jeszcze projektem, obejmującym różnego rodzaju cele i strategie. Spojrzenie w przeszłość pozwala dostrzec w ostatnim półwieczu stopniowe kształtowanie się zbioru politycznych, prawnych i ekonomicznych reguł formalnych, instytucji i praktyk, nazywanych dziś Unią Europejską. Obecnie możemy już stwierdzić, że Unia Europejska wykształciła nowy system polityczny, w którym w sposób autorytatywny dokonuje się alokacji zasobów w gronie członków ugrupowania20. Niezależnie od licznych pozycji na temat praktyk stosowanych w Unii Europejskiej21 istnieją nadal poważne trudności z określeniem jej charakteru jako nowego aktora sceny międzynarodowej22. Rozstrzygnięcia wymaga wiele wątpliwości, można jednak uznać, że wielostopniowa i wielowymiarowa instytucjonalizacja Unii Europejskiej stanowi już od dłuższego czasu złożony system polityczny. System ten charakteryzuje się z jednej strony równoległym istnieniem i funkcjonowaniem struktur międzyrządowych i transnarodowych, a z drugiej – struktur supranarodowych oraz występowaniem licznych procedur określających podejmowanie 20 21. S. Hix, The Political System of the European Union, Macmillan, London 1999.. Encyclopedia of the European Union, red. D. Dinan, Macmillan, London 2000.. B. Rosamond, Theories of European Integration, Macmillan, London 2000; H.K. Jacobson, International Institutions and System Transformations, „Annual Revue of Political Science” 2000, vol. 3, s. 149–166; M.A. Pollack, Theorizing the European Union: International Organization, Domestic Polity, or Experiment in New Governance?, „Annual Revue of Political Science” 2005, vol. 8, s. 357–398. 22.

(9) Europeizacja i globalizacja.... 95. decyzji23. Ponadto w mechanizm rozwojowy WE/UE wpisane są także dwa tryby postępowania, określane mianem mechanizmów integracji negatywnej i pozytywnej. Terminy te wskazują na dwa uzupełniające się podejścia w polityce integracji europejskiej. Integracja negatywna oznacza ustanowienie swobodnego przepływu towarów, osób i kapitału oraz usług dzięki wyeliminowaniu granic i innych barier. Późniejsza, rozwijana we Wspólnocie Europejskiej, integracja pozytywna polega na przyjmowaniu wspólnej polityki regulacyjnej w różnych obszarach. W agendzie Unii Europejskiej znalazło się wiele zadań długookresowych związanych z globalizacją i europeizacją. Jej zawartość potwierdza hipotezę, że Unia Europejska wchodzi w nową, decydującą fazę znacznie bardziej intensywnej ekonomicznej i politycznej integracji. Na liście priorytetów znalazły się Unia Gospodarcza i Monetarna, rozbudowa systemu bezpieczeństwa, współpraca w dziedzinie prawa i spraw wewnętrznych, dostosowanie mechanizmów funkcjonalnych Unii do sytuacji powstałej po niedawnym, kolejnym już jej rozszerzeniu oraz plany na przyszłość obejmujące kolejne rozszerzenie UE, liczącej już 27 państw, oczekiwana od dawna reforma instytucji wspólnotowych. Należy również wspomnieć o konstytucji europejskiej, której losy, biorąc pod uwagę negatywne wyniki referendów ratyfikacyjnych w Holandii, Francji i Irlandii, są niepewne. Na pytanie o wzajemny stosunek globalizacji i europeizacji trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Niewątpliwie dzisiejsza Unia Europejska rozwinęła się częściowo pod wpływem procesu globalizacji. Co więcej, można powiedzieć, że europeizacja, rozumiana jako tworzenie ponadpaństwowych systemów gospodarczych, politycznych, a być może także kulturowych, wymykających się kontroli Jednym z najczęściej praktykowanych w WE/UE sposobów podejmowania decyzji są negocjacje międzyrządowe. Ich dopełnieniem jest oryginalna metoda wspólnotowa, polegająca na wprowadzeniu dodatkowego silnego, niezależnego negocjatora, podsuwającego konkretne rozwiązania i poszukującego wspólnego mianownika w rokowaniach między Radą Ministrów a Komisją, w szczególności wynikających z korzystania przez Komisję z prawa inicjatywy. Pierwotne tryby decyzyjne Unii Europejskiej stopniowo uzupełniane były w miarę upływu czasu o elementy przedstawicielskiego i korporacyjnego trybu podejmowania decyzji na szczeblu europejskim. Jednym z ważniejszych momentów było uzyskanie przez Parlament Europejski istotnego wpływu na proces decyzyjny. Od tego czasu system polityczny Unii Europejskiej zmierza bardziej w kierunku tradycyjnego państwa federalnego. Innym ważnym miejscem, w którym kształtują się zasady postępowania w Unii Europejskiej, jest Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Przez swoje interpretacje traktatów aktywnie kształtuje system tzw. prawa precedensów, tym samym istotnie przyczynia się do postępu w procesie integracji europejskiej. Reszty dopełniają narodowe i transnarodowe grupy interesu. W ten sposób system decyzyjny Unii Europejskiej przekształcił się w mocno skomplikowany i hybrydowy system, który łączy międzyrządowe, supranarodowe i transnarodowe elementy. Zob. H. Field, A Cause of Conflict? The Implications of Decision-making Changes for the EU’s Eastwards Enlargement, „Journal of International Relations and Development” 2001, vol. 4, nr 1; J.H.H. Weiler, The Constitution of Europe. Do the New Clothes Have an Emperor?’, Cambridge University Press, Cambridge 1999. 23.

(10) Danuta Kabat. 96. pojedynczych państw, jest częścią procesu globalizacji. Z drugiej strony jednak, niektóre cechy Unii Europejskiej skłaniają do traktowania jej jako odpowiedzi na globalizację, zwłaszcza w wymiarze gospodarczym. Rozpatrując wzajemne powiązania Unii Europejskiej i globalizacji, można przyjąć dwa punkty widzenia. Pierwszy opiera się na przekonaniu, że Unia dzięki swemu istnieniu wspiera i wzmacnia globalizację. W tym kontekście podkreśla się znaczenie czterech wolności rynkowych i innych aspektów „negatywnej” integracji jako tych, które wpisują się w neoliberalny model gospodarki. Tym samym podnosi się szczególną wartość wolnego przepływu czynników produkcji i zwiększania konkurencji rynkowej. Podobną rolę przypisuje się wspólnej walucie europejskiej, która utrwala liberalny charakter gospodarki Wspólnoty. Drugi punkt widzenia podkreśla kluczowe aspekty „pozytywnej” integracji, wprowadzającej daleko idące regulacje, narzucającej standardy dotyczące jakości towarów, produkcji, rynku pracy i środowiska naturalnego, a także równych praw itp.24 Również analiza polityki zewnętrznej Unii może dostarczyć cennych informacji na temat jej stosunku do globalizacji. Unia Europejska jako mocarstwo gospodarcze zajmuje znaczącą pozycję w stosunkach międzynarodowych. Jej polityka globalna jest jednak mało czytelna i relatywnie słaba – stanowi połączenie neoliberalnej strategii globalizacji i społeczno-liberalnej strategii rządów globalnych25. Ogólnie rzecz ujmując, stosunek Unii Europejskiej do procesu globalizacji jest ambiwalentny. Trzeba zaznaczyć, że Unia Europejska może podejmować działania protekcjonistycznie (co też czyni od czasu do czasu w niektórych obszarach, nawet wbrew zobowiązaniom międzynarodowym), wzmacniać pozycję negocjacyjną państw członkowskich, zachowując zarazem względną niezależność, dostarczać dobrych wzorców regulowania procesów transnarodowych przez tworzenie modeli mających następnie zastosowanie praktyczne, a także rozwijać nowe rodzaje polityki oraz podejmować działania regulacyjne i zaradcze w sytuacji kryzysowej. Studiowanie polityki prowadzonej przez poszczególne państwa, wiążącej się z procesem europeizacji, jest ważnym zagadnieniem badawczym. Polityki inte Przez przywiązywanie szczególnej wagi do problemów, takich jak społeczne aspekty pracy, czystość środowiska, opieka zdrowotna, walka z bezrobociem, rozwój regionalny itp. Unia Europejska jest w stanie wprowadzać regulacje w dziedzinach, które mogą być zaniedbywane. Można zauważyć interesującą prawidłowość: problemy Unii Europejskiej, które stanowią tzw. nowe zagrożenia i dotyczą zarządzania kryzysowego (crisis management), skutkują szeroko zakrojoną polityką regulacyjną. Widać to wyraźnie na przykładzie rozwiązań zastosowanych w związku z pojawieniem się przypadków choroby Kreuzfelda-Jacoba, zwanej potocznie chorobą wściekłych krów. 24. Należy zaznaczyć, że Unia Europejska pomimo mocnych podstaw gospodarczych winna być zaliczana do raczej słabych aktorów międzynarodowych, głównie z powodu relatywnie niewielkiej spójności wewnętrznej, co przejawia się w braku jednolitej polityki zagranicznej. Trzeba przy tym pamiętać, że posiada ona duże potencjalne zdolności w kierowaniu procesami transformacyjnymi i regulowaniu problemów ruchu granicznego. Zob. H. Wallace, Europeanisation... 25.

(11) Europeizacja i globalizacja.... 97. gracji nie należy mylić z polityką zagraniczną państw – ta druga forma występuje jedynie we wczesnym stadium integracji. Z chwilą uzyskania przez państwo statusu członkowskiego polityka związana z integracją przestaje być elementem narodowej polityki zagranicznej, a staje się specyficzną kategorią szeroko rozumianej polityki wewnętrznej. Polityka integracji jest realizowana na wielu płaszczyznach. W jej skład wchodzą np. programowanie i realizowanie określonego jej kierunku albo zajmowanie przez państwa stanowisk wobec zmian instytucjonalnych dokonujących się w ugrupowaniu integracyjnym, do którego członkostwa aspiruje. Inne elementy polityki integracji dochodzą do głosu, gdy państwo stanie się już członkiem ugrupowania (np. definiowanie i wykonywanie zadań w ramach wspólnej polityki). Powstające przy tym różnice poglądów między poszczególnymi aktorami i różnica dotycząca preferencji tychże przekładają się na sposób, w jaki państwa starają się wpływać na instytucjonalizację systemu integracyjnego. Niezależnie od tego pozostaje jeszcze kwestia oczekiwań państwa członkowskiego w stosunku do całego ugrupowania co do pożądanych efektów działania systemu integracyjnego, tzn. politycznych wyników, którymi interesują się społeczeństwa uczestniczące w procesie integracji. Trzeba też uwzględnić różnice wynikające z gospodarczych, społeczno-kulturowych, prawnych, politycznych, militarnych i innych potencjalnych uwarunkowań polityki integracji, które przekładają się na politykę poszczególnych sektorów. Do zagadnień związanych z polityką integracji należy również stosunek do innych subsystemów istniejących w środowisku międzynarodowym (czyli państw i organizacji międzynarodowych) oraz do zagrożeń, które mogą przerodzić się w kryzys i zmusić do poszukiwania rozwiązań na drodze negocjacji. Na koniec należałoby jeszcze postawić pytanie, czy członkostwo w Unii Europejskiej można uznać za rodzaj strategii wobec globalizacji. Charakter współczesnych powiązań gospodarczych na szczeblu międzynarodowym sprawia, że nierealne jest tworzenie strategii rozwojowych przez państwa w oderwaniu od środowiska zewnętrznego. Członkostwo w Unii Europejskiej może zatem stawać się ważnym elementem strategii rozwojowej państw. Natomiast jeśli chodzi o powstawanie „zewnętrznych”, w stosunku do poszczególnych państw członkowskich, systemów sprawowania rządów, problem jest dużo bardziej złożony. Można jednak zastanowić się nad tym, czy wielopoziomowy system polityczny Unii Europejskiej nie jest jak dotąd najbardziej zaawansowanym systemem rządów na szczeblu regionalnym26.. I. Bache, Multilevel Governance and European Union Regional Policy [w:] Multilevel Governance, red. I. Bache, M. Flinders, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 147–164. 26.

(12) 98. Danuta Kabat. Literatura Bache I., Multilevel Governance and European Union Regional Policy [w:] Multilevel Governance, red. I. Bache, M. Flinders, Oxford University Press, Oxford 2005. Beck U., Politik der Globalisierung, Suhrkamp, Franfurt am Main 1998. Borneman J., Fowler N., Europeanization, „Annual Review of Anthropology” 1997, vol. 26. Brand U., Global Governance. Alternative zur neoliberalen Globalisierung, Westphälischen Dampfoot, Münster 2000. Dawson Ch., Tworzenie się Europy, PAX, Warszawa 2000. Encyclopedia of the European Union, red. D. Dinan, Macmillan, London 2000. European Union Politics, red. M. Cini, Oxford University Press, Oxford 2003. Field H., A Cause of Conflict? The Implications of Decision-making Changes for the EU's Eastwards Enlargement, „Journal of International Relations and Development” 2001, vol. 4, nr 1. Held D., Goldblatt D., McGrew A., Perraton J., Global Transformations: Politics, Economy and Culture, Blackwell Publishers, Oxford 1999. Hennis M., Europeanization and Globalization: The Missing Link, „Journal of Common Market Studies” 2001, vol. 39, nr 5. Hix S., The Political System of the European Union, Macmillan, London 1999. Jacobson H.K., International Institutions and System Transformations, „Annual Revue of Political Science” 2000, vol. 3. Manners I., Between Europeanization and Globalisation: The European Union as a Problem or Solution, UACES Conference, University Association for Contemporary European Studies, Budapest, 6–8 April 2000. Mazurkiewicz P., Europeizacja Europy. Tożsamość kulturowa Europy w kontekście procesów integracji, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2001. Olsen J.P., The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies” 2002, vol. 40, nr 5. Pollack M.A., Theorizing the European Union: International Organization, Domestic Polity, or Experiment in New Governance?, „Annual Revue of Political Science” 2005, vol. 8. Pomian K., Europa i jej narody, PIW, Warszawa 1992. Rosamond B., Europeanization and Discourses of Globalisation: Narratives of External Structural Context in the European Commission, ISA Conference, University Association for Contemporary European Studies, Los Angeles, 1–17 March 2000. Rosamond B., Theories of European Integration, Macmillan, London 2000. Senghaas D., Von Europa lernen. Entwicklungsgeschichtliche Betrachtungen, Suhrkamp, Frankfurt am Mein 1999. Shore C., Building Europe. The Cultural Politics of European Integration, Routlege, London–New York 2000. Svetličič M., Globalisation: Neither Hell nor Paradise, „Journal of International Relations and Development” 2000, vol. 3, nr 4, December. Wallace H., Europeanisation and Globalisation: Complementary or Contradictory Trends?, „New Political Economy” 2000, vol. 5, nr 3. Wallace H., Studying Contemporary Europe, „British Journal of Politics and International Relations” 2000, vol. 2, nr 1, April..

(13) Europeizacja i globalizacja.... 99. Weiler J.H.H., The Constitution of Europe. Do the New Clothes Have an Emperor?, Cambridge University Press, Cambridge 1999. Zürn M., Regieren jenseits des Nationalstaates: Globalisierung und Denationalisierung als Chance, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1998. Europeanisation and Globalisation as Processes Determining European Integration Policy The European Union, as the most advanced example of an integrated grouping, constitutes the starting point for the author’s discussion of the international determinants of this phenomenon. In her deliberations on European integration, the author moves beyond a narrow framework of analysis – restricted to relations between member states and Community institutions – to a broader perspective encompassing international links and interactions, characterised by, on the one hand, the Europeanisation, and, on the other, the globalisation, of processes that co-exist, overlap, and influence each other. Furthermore, the author attempts to define the relationship between globalisation and Europeanisation and its implications for European economic and political integration and the development of adjustment strategies by member states..

(14)