Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego a wzrost gospodarczy : próba empirycznej weryfikacji współzależności na przykładzie Polski

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 786. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Michał Gabriel Woźniak Katedra Ekonomii Stosowanej. Łukasz Jabłoński Katedra Ekonomii Stosowanej. Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego a wzrost gospodarczy. Próba empirycznej weryfikacji współzależności na przykładzie Polski 1. Wstęp Rozpoczęta w latach 50. XX w. debata o zależnościach występujących pomiędzy wzrostem gospodarczym a nierównościami społecznymi sprowadzona została głównie do poszukiwania sposobu rozwiązania dylematu: równość (egalitaryzm) czy efektywność (wzrost). W związku z tak postawionym problemem w naturalny sposób bagatelizowano problem nierówności na rzecz wychwalania wzrostu gospodarczego. Tymczasem realizowane w wielu krajach strategie prowzrostowe nie przynosiły oczekiwanych rezultatów w zakresie redukowania nierówności społecznych. Postępująca globalizacja ekonomiczna, począwszy od lat 70. XX w., przyczyniła się w dużym stopniu do narastania nierówności społecznych w skali międzynarodowej i wewnątrzkrajowej. Dobitnym tego przykładem są następujące fakty [Woźniak, 2006a s. 119]: – wynagrodzenie menedżerów i robotników w latach 1950–1969 wzrosło 20–30 razy, zaś w latach 1990–1999 wzrosło 150–180 razy;.

(2) 44. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. – zróżnicowania wynagrodzeń w UE są 30–50 razy większe niż w Azji, zaś roczny czas pracy wynosi odpowiednio: w UE – 1600 godz.; w Azji – 2200 godz.; średnie roczne wynagrodzenie wynosi: w UE – 30 tys. USD, Azja – 1 tys. USD. – 400 najbogatszych podatników USA uzyskało dochód w wysokości 69 mld USD; – 120 mld USD pochłania w USA program walki z otyłością; – 25% populacji globu (1,2 mld) żyje za mniej niż 1 USD dziennie, ok. 58% (2,8 mld) za mniej niż 2 USD dziennie; – 114 mln dzieci nie chodzi do szkoły ze względu na ubóstwo rodziny; – co 3,5 sekundy umiera z głodu jeden człowiek; – pomoc USA dla krajów ubogich wynosi 0,15–0,18% PKB wobec 0,7% PKB, deklarowanej przez kraje rozwinięte; – 44% ludności świata (59 krajów) znajduje się w kryzysie demograficznym (ujemny przyrost naturalny); – pod koniec XXI w. 20% globalnej populacji będzie w stanie wytworzyć dobra i usługi zaspakajające cały popyt globalny. W związku z dramatycznie narastającymi problemami nierówności majątkowo-dochodowe musiały się stać również kwestią teoretyczną, której nie można było pomijać lub rozważać jedynie z perspektywy wzrostu gospodarczego. Nieskuteczność prób rozwiązywania dylematu: wzrost czy nierówności, skłoniła ekonomistów do poszukiwania mechanizmów umożliwiających utrzymanie niskiej dyspersji dochodowej obywateli niespowolniających wzrost gospodarczego. Wśród czynników i uwarunkowań, za których pośrednictwem próbowano powiązać równość z efektywnością (wzrostem), można wskazać m.in.: ograniczenia rynku kredytowego, otwarcie gospodarek krajowych na globalizację, dyfuzję i efekty zewnętrzne (spillover) wiedzy, a także zastępowanie tradycyjnych czynników wzrostu gospodarczego nowymi, niematerialnymi i związanymi z jednostką ludzką. Wyodrębnienie zasobu kapitału ludzkiego oraz jego formalizacja w modelach endogenicznego wzrostu gospodarczego zrodziły pytanie o znaczenie tego czynnika produkcji w wyjaśnieniu procesu wyrównywania dochodowego, a tym samym ograniczania nierówności dochodowych. Endogeniczna teoria wzrostu gospodarczego umożliwiła przeprowadzenie dowodów, że czynnik ten jest nie tylko determinantą długookresowego wzrostu, lecz umożliwia także wyjaśnienie zróżnicowania dochodów/produktu pomiędzy podmiotami mikroekonomicznymi lub ich grupami na ścieżce długookresowego wzrostu. Zdaniem autorów tego artykułu, nowe możliwości badania związków między wzrostem a nierównościami społecznymi w ramach endogenicznej teorii wzrostu gospodarczego nie mogły przynieść zadowalających rezultatów z powodu zbyt zagregowanego sposobu pomiaru nierówności społecznych. Jak spróbują dowieść,.

(3) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 45. syntetyczne miary nierówności są agregatem zbyt złożonym o składowych oddziałujących na wzrost gospodarczy różnokierunkowo. Artykuł jest poświęcony wyjaśnieniu konsekwencji tej kwestii dla wiarygodności wyników analiz empirycznych wpływu nierówności społecznych i kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy. 2. Kapitał ludzki a dyspersja dochodowa w modelach wzrostu gospodarczego Teoria endogenicznego wzrostu dysponuje wieloma modelami, które zakresem rozpatrywanych determinant wzrostu, założeniami oraz zakresem analizy podkreślają istotną rolę czynnika kapitału ludzkiego. W grupie modeli z wyodrębnionym czynnikiem kapitału ludzkiego istnieją również takie, które wyjaśniają mechanizm kształtowania sposobu dystrybucji dochodów pomiędzy podmiotami mikroekonomicznymi (obywatelami). Duży wpływ na wyjaśnienie zmian dyspersji dochodowej w procesie wzrostu mają specyficzne uwarunkowania funkcji akumulacji kapitału ludzkiego. Uwarunkowania te są sformalizowanymi dodatkowymi założeniami determinującymi dynamikę funkcji akumulacji tego czynnika produkcji. W licznej grupie endogenicznych modeli wzrostu z kapitałem ludzkim można wskazać m.in.: efekty spillover pojawiające się na poziomie rodziny, wspólnot sąsiedzkich, społeczności lokalnych czy gospodarki krajowej, źródła finansowania kształcenia, płodność i śmiertelność oraz heterogeniczność decyzji podmiotów mikroekonomicznych związaną z wydatkami na edukację i kształcenie1. Przykładowo w modelach opartych na różnych źródłach finansowania edukacji porównuje się dynamikę zmian dochodów w warunkach edukacji finansowanej ze źródeł publicznych i prywatnych. G. Glomm i B. Ravikumar [1992] zaprezentowali mechanizm zmniejszania się dysproporcji dochodowych podmiotów zarówno w przypadku wzrostu ujmowanego w sposób neoklasyczny (malejące stopy zwrotu z kapitału ludzkiego), jak i endogenicznego (rosnące stopy zwrotu z kapitału ludzkiego) w gospodarce z edukacją finansowaną ze źródeł publicznych. Z kolei B.A. Cardak [1999], wprowadzając do modelu Glomma i Ravikumara heterogeniczne preferencje podmiotów mikroekonomicznych związane z kształceniem, wykazał, że w przypadku wzrostu endogenicznego nierówności dochodowe zmniejszają się znacznie szybciej niż w drugim przypadku. Z kolei modele eksponujące efekty zewnętrzne (spillover) akumulacji kapitału ludzkiego dowodzą, że wyrównywanie poziomów produktów pomiędzy podmiotami i/lub gospodarkami następuje w rezultacie współdziałania zasobów kapi Szerzej zob. Ł. Jabłoński, Sprzężenia pomiędzy kapitałem ludzkim i nierównościami społecznymi w teorii wzrostu endogenicznego, publikowany w niniejszym zeszycie. 1.

(4) 46. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. tału ludzkiego podmiotów mikroekonomicznych na różnych poziomach (efekty spillover). Efekty spillover mogą uaktywniać się w rezultacie współzależności międzypokoleniowych podmiotów (np. obywateli) na poziomie rodziny, grup sąsiedzkich, lokalnym i krajowym. W modelach tych poziom kapitału ludzkiego przyszłego pokolenia zależy od bieżącego kształcenia oraz efektów spillover. Warto jednak podkreślić, że efekty spillover odgrywają główną rolę w tworzeniu zjawiska konwergencji. Podsumowując, współczesna teoria wzrostu i kapitału ludzkiego sugeruje, że inwestowanie w kapitał ludzki obywateli nie gwarantuje występowania procesu wyrównywania dochodowego. Dostarcza ona jedynie pewnych zaleceń dla polityki gospodarczej, które należy odnosić do konkretnego kontekstu uwarunkowań rozwojowych danej gospodarki. Kapitał ludzki może prowadzić do wyrównywania dochodowego w sytuacji, gdy ze względów społecznych, politycznych lub jakichkolwiek innych jest pożądany i realizowany publiczny system finansowania edukacji. 3. Wyniki badań empirycznych w debacie o sprzężeniach nierówności społecznych ze wzrostem gospodarczym W badaniach teoretycznych zakłada się istnienie sprzężeń zwrotnych pomiędzy wzrostem gospodarczym i nierównościami społecznymi, dlatego analizy empiryczne tego problemu wymagają badania wpływu wzrostu gospodarczego na nierówności oraz nierówności na wzrost gospodarczy. Szeroko zakrojone badania prowadzone przez wielu autorów, weryfikujące tezę o wpływie wzrostu gospodarczego na nierówności, pozwalają formułować jednoznaczne wnioski. K. Deininger i L. Squire [1996], S. Chen i M. Ravallion [1997, s. 357–382], W. Easterly [1999, s. 239–276], D. Dollar i A. Kraay [2002, s. 195–225] dowodzą, że okresy przyspieszonego wzrostu nie pokrywały się ze zmianami nierówności. Na tej podstawie H.G. Ferreira [2004] wnioskuje, że przyspieszenie wzrostu gospodarczego z reguły sprzyja ograniczaniu nierówności społecznych. Zależności tej nie stwierdzono jednak dla krajów Środkowowschodniej Europy. W wypadku badań zmierzających do ustalenia wpływu nierówności na wzrost spotkać można trzy skrajne interpretacje. Opierając się na regresji szacowanej metodą najmniejszych kwadratów, A. Alesina i D. Rodrik [1994, s. 465–479]2 oraz 2 A. Alesina i D. Rodrik [1994], testując polityczny model wzrostu (24 kraje demokratyczne i 43 kraje niedemokratyczne), stwierdzają, że nierówności redukują tempo wzrostu gospodarczego w demokratycznych systemach gospodarczych, natomiast są neutralne dla wzrostu w krajach niedemokratycznych..

(5) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 47. R. Perotti [1996, s. 149–187] dowiedli ujemnego wpływu nierówności na tempo wzrostu gospodarczego. A.V. Banerjee i E. Durfo wskazali, że negatywny wpływ nierówności na wzrost był w większości przypadków wnioskiem wywiedzionym z tych badań, które opierały się na metodzie najmniejszych kwadratów, w pozostałych przypadkach konkluzje sprowadzały się do potwierdzenia pozytywnego wpływu zmian nierówności na tempo wzrostu PKB [Banerjee, Durfo, 2000, s. 1]. Z kolei H. Li i H. Zou [1998, s. 318–334] oraz K. Forbes [2000, s. 869–897], wykorzystując metodę panelową oraz uogólnioną metodę momentów (generalized method of moments), dowiedli występowania dodatniej zależności pomiędzy nierównościami a wzrostem gospodarczym3. Brak jakiegokolwiek wpływu nierówności na wzrost gospodarczy odnotowuje natomiast R.J. Barro [1999]. Autor ten, analizując liczną grupę krajów, nie potwierdza żadnego wpływu (dodatniego ani ujemnego) nierówności na wzrost. Sugeruje on jednak, że nierówności wydają się przyspieszać tempo wzrostu w grupie krajów biednych, natomiast hamować go w krajach bogatych. Pomimo tak różnych wyników analiz empirycznych należy jednak sądzić, że współzależności między wzrostem gospodarczym a nierównościami społecznymi są bardzo złożone. Powstaje zatem pytanie, jakie są przyczyny tej złożoności i niejednoznaczności związków pomiędzy tymi kategoriami: czy wynikają one z niedoskonałości metodologii badawczych, czy też z właściwości realnych procesów (złożoności struktury nierówności, niewymierności i niewspółmierności, różnokierunkowego oddziaływania poszczególnych elementów struktury i różnorodności ich wpływu w zależności od specyfiki warunków ich występowania). W literaturze przedmiotu przeważa zdecydowanie pogląd o negatywnym wpływie początkowej nierównomierności dochodów na stopę wzrostu PKB [Perrson, Tabellini 1994, s. 600–621; Ferreira 2004]. Pogląd ten uzasadnia się wzrostem kosztów społecznych rosnącej nierównomierności dochodów. W rezultacie pojawiają się bezpośrednie i pośrednie dodatkowe nakłady w postaci: wyższych podatków, rozrastania się szarej strefy i wzrostu przestępczości, społecznych i politycznych konfliktów, mniejszych inwestycji w kapitał ludzki biedniejszych grup społecznych, utraty zaufania społecznego i kapitału motywacyjnego do rywalizacji. Ujemny wpływ wzrostu nierówności społecznych na stopę wzrostu PKB per capita jest również rezultatem ubytku kapitału społecznego (spadku zaufania, mniejszej solidarności czy lojalności). Poszukiwania „sprawiedliwego” poziomu nierówności społecznych, tzn. maksymalizującego długookresową stopę wzrostu konsumpcji per capita, miałyby 3 W kontekście tych wniosków warto przytoczyć wyniki badań H. Lopeza [2004], który wykazał występowanie bardzo słabej zależności pomiędzy nierównościami a wzrostem gospodarczym. Zmniejszenie nierówności o 1% (wskaźnik Giniego) przekłada się na obniżenie tempa wzrostu gospodarczego o 0,007%. Podano za: [Lopez 2005]..

(6) ujemny. ujemny. Alesina, Rodrik (1994) Perotti (1996). brak. brak. dodatni. dodatni. rodzaj wpływu. Lopez (2004). Barro (2000). brak. brak. Li, Zou (1998). Forbes (2000). brak. brak. autor. Wpływ nierówności dochodowych na wzrost. rodzaj wpływu. Źródło: [Lopez 2005].. Deininger, Squire (1996). Chen, Ravallion (1997). Easterly (1999). Dollar, Kraay (2002). autor. Wpływ wzrostu na dystrybucję dochodów autor. Deininger, Squire (1998) ujemny. rodzaj wpływu. Wpływ nierówności w zasobach na wzrost Perotti (1996). autor. dodatni. rodzaj wpływu. Wpływ redystrybucji na wzrost. Tabela 1. Zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym i nierównościami dochodowymi w badaniach empirycznych. 48. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński.

(7) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 49. sens, jeśli można byłoby sprawdzić empirycznie, czy w praktyce zmniejszają się w związku z tym koszty transakcyjne i rośnie efektywność. Dzięki temu zaoszczędzone nakłady mogłyby znaleźć alternatywne zastosowania. Wydaje się, że złożone współzależności między nierównościami społecznymi a wzrostem gospodarczym zniekształcają w modelach wzrostu wprowadzane syntetyczne miary nierówności, np. współczynnik Giniego. Współzależności te można byłoby lepiej ująć i zrozumieć, jeśli udałoby się wyodrębnić przynajmniej dwie grupy nierówności charakteryzujących się policzalnymi skutkami po stronie kosztów, dochodów, popytu i podaży. Pierwszą grupę nierówności, które nazwiemy frustrującymi, mogłyby stanowić te związane ze wzrostem przestępczości, spadkiem skłonności do kooperacji, upowszechnieniem się syndromu wyuczonej bezradności, skutkujące większymi podatkami, wyższymi kosztami transakcyjnymi, niższą produktywnością pracy i niższym tempem wzrostu gospodarczego oraz pewnym wzrostem popytu. Drugą grupę nierówności nazwiemy natomiast aktywizującymi4. Stanowiłyby je te związane z dostosowaniami aktywnymi, czyli takimi, które powinny wyzwalać energię społeczną do pokonania ubóstwa i nierówności, sprzyjać koncentrowaniu się na przedsięwzięciach produktywnych, prowadzących do rozwiązania problemów ekonomicznych jednostki i rodziny. Jak można przypuszczać, jednym z wyznaczników takiego podziału mogłaby być skala i zakres tych nierówności. Nierówności frustrujące są niewątpliwie związane z trwałym bezrobociem i dotyczą osób wykluczonych, objętych sferą ubóstwa, żyjących na poziomie minimum socjalnego – nie tylko jednak. Niestety oficjalne statystyki nie są przystosowane do tego typu analizy. Dotychczas nie ustalono mierników, za pomocą których można by precyzyjnie określić, kiedy i w jakich okolicznościach obserwowane nierówności mogłyby zostać zakwalifikowane do jednej z wymienionych grup. Można również zauważyć, że nierówności frustrujące: 1) wiążą się z utratą kapitału motywującego do działań, których celem jest ich ograniczenie, 2) wiążą się z ubytkiem kapitału społecznego, 3) obniżają wartość kapitału ludzkiego, 4) prowadzą do patologii społecznych i demoralizacji, 5) prowadzą do zawłaszczania cudzego dorobku, nieefektywnościowych przetargów o egzekwowanie renty korzyści, 6) obniżają produktywność (np. strajki włoskie), 7) wyzwalają zachowanie „psa ogrodnika” („sam niczego nie zyskam, lecz drugiemu nie pozwolę zwiększyć dobrobytu”). Zaproponowane podejście do nierówności wskazuje na istnienie efektów kosztowego i popytowego nierówności, dominujących wtedy gdy nierówności mają charakter frustrujący, oraz efektów dochodowego, podażowego i popytowego, wtedy gdy mają one charakter aktywizujący. Z tego względu na podstawie syn Po raz pierwszy problem ten zaznaczono w temacie badawczym realizowanym pod kierunkiem M.G. Woźniaka [2004]. 4.

(8) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 50. tetycznych mierników nierówności społecznych nie można ustalić ich wpływu na wzrost gospodarczy. Jeśli powyższe podejście byłoby zasadne, oznaczałoby to, że wyjaśnienie wpływu nierówności na wzrost gospodarczy wiąże się z potrzebą uruchomienia nowego programu badawczego zmierzającego do wyodrębnienia efektów kosztowych, popytowych, dochodowych i podażowych nierówności frustrujących i aktywizujących. O sumarycznym wpływie zmian w nierównościach społecznych na wzrost gospodarczy informować powinien zatem bilans efektów kosztowych i dochodowych po stronie popytu i podaży. 4. Próba weryfikacji empirycznej oddziaływania nierówności aktywizujących oraz frustrujących na wzrost gospodarczy Badania empiryczne przeprowadzono w celu zweryfikowania następujących hipotez badawczych, sformułowanych na podstawie studiów teoretycznych (teoria endogenicznego wzrostu) i wyników dotychczasowych analiz empirycznych dotyczących wzrostu, nierówności społecznych i kapitału ludzkiego: 1) kapitał ludzki umożliwia wyjaśnienie współzależności pomiędzy nierównościami a wzrostem gospodarczym; 2) w diagnozowaniu wpływu nierówności na wzrost gospodarczy, także w kontekście akumulacji kapitału ludzkiego, fundamentalne znaczenie ma dezagregacja tej kategorii ekonomicznej na nierówności aktywizujące oraz nierówności frustrujące. Weryfikację hipotez badawczych zrealizowano w dwóch etapach. Etap pierwszy polegał na przeanalizowaniu zależności występujących pomiędzy miernikami kapitału ludzkiego, nierównościami oraz tempem wzrostu gospodarczego dla wybranych krajów UE-25 w latach 1995–2005. Drugi etap badań przeprowadzono dla Polski w latach 1995–2005 przy wykorzystaniu zdezagregowanych mierników nierówności, dotyczących nierówności aktywizujących oraz mierników nierówności frustrujących. Metodykę badań oparto na pracy M. Doepkego i D. de la Croix [2003], która wykorzystuje analizę korelacji pomiędzy wzrostem PKB oraz zmiennymi wyjaśniającymi wzrost PKB, takimi jak: kapitał ludzki, nierówności, akumulacja, wydatki sektora rządowego. W postępowaniu badawczym zastosowano analizę regresji wielorakiej szacowaną metodą najmniejszych kwadratów (MNK)5. W celu zbadania zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym, nierównościami oraz kapitałem ludzkim na każdym etapie badań przeanalizowano korelację Warto jednak zaznaczyć, że M. Doepke i D. de la Croix [2003] posłużyli się uogólnioną metodą momentów (generalized method of moments). 5.

(9) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 51. występującą pomiędzy następującymi zmiennymi: 1) wzrostem PKB a miernikami nierówności, 2) wzrostem gospodarczym a miernikami kapitału ludzkiego, 3) miernikami kapitału ludzkiego a miernikami nierówności. W analizie regresji w przypadku badania porównawczego wybranych krajów UE-25 oraz Polski wykorzystano równanie regresji o postaci: g = b1 H + b2 s + b3 r + b4 NS + b0. S ( b1 ) S ( b2 ) S ( b3 ) S ( b4 ) S ( b0 ) . (1). gdzie: g – roczna stopa wzrostu PKB, H – miernik kapitału ludzkiego, s – akumulacja jako procent PKB, r – udział wydatków sektora rządowego i samorządowego w PKB, NS – miernik nierówności, S(bi ) – standardowe błędy oceny parametrów b 0–4. Etap I – analiza porównawcza wybranych krajów UE. Badanie przeprowadzono dla 9 krajów UE-25, tj. Polski (PL), Finlandii (FI), Irlandii (IE), Austrii (AT), Belgii (BE), Niemiec (DE), Hiszpanii (ES), Francji (FR) oraz Grecji (GR). Aby zapewnić porównywalność danych źródłowych, wykorzystano szeregi czasowe publikowane przez Eurostat z lat 1995–20056. Jak już wspomniano, analizy korelacji oraz regresji oparto na pięciu wskaźnikach, były to: tempo wzrostu PKB (g), akumulacja w gospodarce (s)7, udział wydatków publicznych w PKB (r), kapitał ludzki (H) oraz nierówności. Jako miarę kapitału ludzkiego przyjęto wskaźnik udziału osób w wieku od 25 do 64 lat z co najmniej średnim wykształceniem w całkowitej populacji. Z kolei nierówności odzwierciedlono współczynnikiem Giniego. Charakterystyka szeregów czasowych wykorzystywanych mierników (zob. tabela 2) wskazuje, że ich wartości numeryczne cechują się znacznym zróżnicowaniem swych poziomów w badanych latach, zarówno dla każdego z krajów, jak również pomiędzy nimi. W grupie krajów badanych najwyższe tempo wzrostu gospodarczego w latach 1995–2005 zaobserwowano w Irlandii (7,8%) i Polsce (4,3%), z kolei najniższe we Francji i Austrii (3,8%) oraz Niemczech (1,4%). Warto także podkreślić, że największe zróżnicowanie poziomów wzrostu wystąpiło w Niemczech (67%), a najmniejsze w Grecji (25%). Charakterystyki szeregów czasowych wzrostu gospodarczego dowodzą nie tylko jego znacznego zróżnicowania pomiędzy badanymi krajami, ale też niestabilności jego poziomu. Najwyższy udział osób w wieku od 25 do 64 lat z co najmniej średnim wykształceniem w całej populacji w latach 1995–2005 wystąpił w Niemczech 6 Dane Eurostatu dostępne on-line, stan na dzień 15 stycznia 2007 r. Wybór okresu badawczego zależny był od dostępności porównywalnych szeregów czasowych. 7. Akumulacja jako gross fixed capital formation..

(10) BE. AT. IE. FI. PL. Kraj. Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Zmienna. 0,023 0,595 0,198 0,504 0,280. 0,022 0,757 0,217 0,523 0,255. 0,078 0,565 0,225 0,350 0,317. 0,037 0,728 0,184 0,525 0,242. 0,043 0,805 0,206 0,447 0,323. Wartość średnia (1). 0,013 0,035 0,007 0,011 0,011. 0,010 0,039 0,008 0,021 0,011. 0,027 0,061 0,027 0,028 0,016. 0,014 0,039 0,009 0,047 0,019. 0,018 0,028 0,025 0,028 0,018. Odchylenie standardowe (2). 0,008 0,545 0,188 0,491 0,260. 0,008 0,689 0,204 0,499 0,240. 0,043 0,473 0,174 0,316 0,290. 0,016 0,668 0,166 0,477 0,220. 0,011 0,763 0,177 0,411 0,300. Wartość minimalna (3) 0,071 0,848 0,244 0,510 0,360. 0,043 0,661 0,208 0,522 0,300. 0,036 0,806 0,228 0,560 0,270. 0,117 0,652 0,270 0,410 0,340. 0,061 0,788 0,195 0,616 0,270. Wartość maksymalna (4). Tabela 2. Charakterystyka wykorzystanych wskaźników dla wybranych krajów UE w latach 1995–2005. 56,4% 5,9% 3,3% 2,2% 3,9%. 46,1% 5,1% 3,7% 4,0% 4,4%. 34,9% 10,8% 12,0% 7,9% 4,9%. 38,4% 5,4% 5,0% 9,0% 8,0%. 42,5% 3,4% 12,2% 6,2% 5,5%. (2)/(1). 52. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński.

(11) Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Roczna stopa wzrostu PKB (g) Miernik kapitału ludzkiego (H) Stopa akumulacji (s) Wydatki sektora publicznego w % PKB (r) Mierniki nierówności (Gini). Zmienna. 0,038 0,512 0,224 0,496 0,340. 0,022 0,622 0,187 0,531 0,281. 0,038 0,385 0,250 0,401 0,327. 0,014 0,816 0,199 0,483 0,267. Wartość średnia (1). 0,010 0,058 0,023 0,012 0,009. 0,010 0,027 0,008 0,010 0,008. 0,009 0,059 0,027 0,021 0,014. 0,009 0,017 0,018 0,024 0,017. Odchylenie standardowe (2). 0,021 0,426 0,186 0,467 0,330. 0,010 0,588 0,174 0,516 0,270. 0,024 0,295 0,214 0,382 0,310. 0,000 0,785 0,173 0,451 0,250. Wartość minimalna (3). 0,051 0,600 0,253 0,512 0,350. 0,040 0,664 0,197 0,545 0,290. 0,050 0,485 0,293 0,444 0,350. 0,032 0,839 0,219 0,548 0,290. Wartość maksymalna (4). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, stan na dzień 15 stycznia 2007 r.. GR. FR. ES. DE. Kraj. 25,4% 11,3% 10,2% 2,4% 2,6%. 48,4% 4,3% 4,0% 1,9% 3,0%. 24,4% 15,2% 11,0% 5,3% 4,3%. 67,6% 2,1% 9,1% 5,0% 6,5%. (2)/(1). Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego… 53.

(12) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 54. (0,816) i w Polsce (0,805), natomiast najniższy w Hiszpanii (0,385). Ponadto wysoką zmienność wskaźnika wykształcenia, jako miary kapitału ludzkiego, zaobserwowano w nowych krajach UE, tj. Hiszpanii (15%) oraz Polsce (12%). W zakresie nierówności najwyższy przeciętny poziom współczynnika Giniego w badanym okresie wystąpił w Grecji (0,340) oraz Hiszpanii (0,327). W Finlandii natomiast poziom nierówności kształtował się na przeciętnie najniższym poziomie, tj. 0,242. Analiza korelacji [cor(x,y)] polegała na uchwyceniu zależności występujących pomiędzy kategoriami wzrostu gospodarczego, kapitału ludzkiego oraz nierównościami dla badanych krajów w latach 1995–2005 (zob. tabela 3). Tabela 3. Korelacja tempa wzrostu PKB, kapitału ludzkiego oraz nierówności dla wybranych krajów UE Polska. Kraj. cor(g; Gini) 0,442. Finlandia. –0,780. Austria. –0,265. Niemcy. –0,636. Irlandia Belgia. Hiszpania Francja Grecja. cor(H; Gini) 0,273. 0,843. cor(g; H) –0,375. –0,549. 0,443. –0,584. –0,848. 0,276. 0,368. –0,434. 0,361. 0,294. –0,478. –0,078. 0,502. –0,292. –0,484. –0,815. –0,402. –0,601. 0,711. –0,699. –0,347. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych źródłowych (jak w tabeli 2).. Poziomy współczynnika korelacji stóp wzrostu PKB oraz współczynnika Giniego wskazują, że w badanej grupie krajów nie można sformułować jednoznacznego wniosku o zgodnym kierunku zmian wielkości produkcji oraz nierówności. Dodatni poziom współczynnika korelacji zaobserwowano w Polsce, Irlandii, Belgii, Hiszpanii oraz Francji. W pozostałych krajach (Finlandia, Austria, Niemcy i Grecja) występował odmienny kierunek zmian wzrostu gospodarczego oraz nierówności odzwierciedlonych współczynnikiem Giniego. Spośród badanych krajów jedynie w Grecji wzrostowi wskaźnika odzwierciedlającego akumulację kapitału ludzkiego towarzyszyło przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego; współczynnik korelacji kształtował się na wysokim poziomie, tj. 0,711. W pozostałych krajach wystąpiła ujemna korelacja między tempem wzrostu PKB a miernikiem kapitału ludzkiego, tzn. wzrost (spadek) tempa wzrostu PKB następował w okresach obniżenia (zwiększenia) poziomu wskaźnika kapitału ludzkiego..

(13) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 55. Jeśli chodzi o współczynnik korelacji nierówności i kapitału ludzkiego, jedynie dla Polski, Finlandii oraz Niemiec miał on wartości dodatnie. Dla większości krajów wskaźnik ten przyjął wartości ujemne, tzn. wzrostowi poziomu wskaźnika kapitału ludzkiego towarzyszył spadek nierówności lub odwrotnie. Podsumowując, analiza korelacji wzrostu gospodarczego, kapitału ludzkiego oraz nierówności dowodzi, że w okresach zwiększenia zasobów kapitału ludzkiego następowało obniżenie tempa wzrostu gospodarczego oraz obniżenie poziomu współczynnika Giniego. Nie stwierdzono ponadto jednoznacznych zależności pomiędzy wskaźnikami wzrostu gospodarczego oraz nierównościami. W celu pogłębienia analizy zależności występujących pomiędzy badanymi wielkościami ekonomicznymi (wzrost, nierówności, kapitał ludzki) przeprowadzono badanie funkcji regresji o postaci: g = b1 H + b2 s + b3 r + b4 NS + b 0. Jako mierniki nierówności oraz kapitału ludzkiego, podobnie jak w przypadku badania zależności korelacyjnych, przyjęto odpowiednio współczynnik Giniego oraz wskaźnik udziału osób w wieku od 25 do 64 lat z co najmniej średnim wykształceniem w całej populacji. Wykorzystanie zbyt krótkich szeregów czasowych, tj. z lat 1995–2005, uniemożliwiło przeprowadzenie wiarygodnej statystycznie procedury estymacji równań regresji dla każdego z badanych krajów. Podjęcie takiej próby wykazało, że uzyskane statystyki posiadają bardzo niską liczbę stopni swobody oraz bardzo wysokie krytyczne wartości. Dlatego wyniki takiej analizy statystycznej miałyby w dużej mierze charakter pozornej regresji, co uniemożliwiałoby przeprowadzenie interpretacji ekonomicznej uzyskanych wyników. Wobec tego dla zwiększenia liczby obserwacji oraz podniesienia statystycznej wiarygodności uzyskanych oszacowań, przeprowadzono analizę danych czasowo-przekrojowych. Wyniki estymacji równania (1) zawiera tabela 4. Wyniki szacowania parametrów regresji wielorakiej na danych czasowo-przekrojowych wskazują na niezbyt wysokie dopasowanie modelu do rozkładu zmiennych empirycznych – niska wartość R2 i skor. R2. Parametry strukturalne regresji liniowej nie opisują zmian rocznego tempa wzrostu gospodarczego w stopniu statystycznie istotnym. Odnosi się to szczególnie do parametru przy zmiennej Gini (statystyka t-Studenta znacznie mniejsza od 1). W rezultacie model posiada niską użyteczność poznawczą, co sugeruje, że do oszacowanych współzależności występujących pomiędzy tempem wzrostu PKB a zmiennymi objaśniającymi należy podchodzić bardzo ostrożnie. Wartości parametrów funkcji regresji danych czasowo-przekrojowych dla badanych krajów sugerują ujemny wpływ akumulacji kapitału ludzkiego oraz nierówności dochodowych mierzonych współczynnikiem Giniego na tempo wzrostu gospodarczego w badanych krajach UE. Siła wpływu nierówności na roczną stopę wzrostu produktu była przy tym znacznie słabsza od wpływu kapitału ludzkiego.

(14) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 56. wyrażonego wskaźnikiem udziału osób w wieku od 25 do 64 lat z co najmniej średnim wykształceniem w całej populacji. Tabela 4. Wyniki estymacji regresji przekrojowo-czasowej dla wybranych krajów UE w latach 1995–2005. Zmienna objaśniana: stopa wzrostu PKB (g). zmienna objaśniająca. ocena parametrów. H (t-Student). –0,036 (–2,189). r (t-Student). –0,190 (–4,719). Stała (t-Student). s (t-Student). Gini (t-Student) R2 Skor. R2. Liczba obserwacji Próba. 0,169 (3,521). –0,104 (–1,182). –0,0005 (–0,008) 0,338 0,309 97. 1995–2005. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych źródłowych (jak w tabeli 2).. Pomimo niskiej wiarygodności statystycznej niniejszych oszacowań należy podkreślić, że uzyskane wyniki dla badanej grupy krajów są zgodne z innymi badaniami przeprowadzonymi w zakresie wpływu nierówności na wzrost gospodarczy. W wielu z tych badań dowodzi się negatywnego wpływu nierówności dochodowych na roczną stopę wzrostu gospodarczego8.. Etap II – analiza mierników nierówności aktywizujących i frustrujących oraz kapitału ludzkiego w Polsce na tle wzrostu gospodarczego. Jak już wspomniano, głównym elementem tego etapu badań jest próba antycypacji dwoistej natury nierówności. Dedukcyjnie wywiedzione argumenty na rzecz konieczności zdezagregowanego spojrzenia na dotychczas homogenicznie ujmowaną kategorię nierówności (współczynnik Giniego) w badaniach wzrostu gospodarczego pozwalają zaproponować alternatywne miary nierówności aktywizujących oraz nierówności frustrujących. Warto przypomnieć, że ujemnego wpływu nierówności na wzrost dowodzono na podstawie tych badań, które oparto na regresjach szacowanych metodą najmniejszych kwadratów. 8.

(15) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 57. W niniejszym badaniu nierówności typu aktywizującego odzwierciedlono za pośrednictwem wskaźnika relacji przeciętnych wynagrodzeń populacji z wykształceniem wyższym do przeciętnych wynagrodzeń populacji z wykształceniem podstawowym (NS_akt). Z kolei w przypadku analizy nierówności typu frustrującego zaproponowano trzy alternatywne sposoby odzwierciedlenia tej wielkości, tj.: 1) relacją osób pozostających bez pracy dłużej niż 12 miesięcy do ogółu zatrudnionych (NS_ frust1), 2) relacja osób pozostających w więzieniach do ogółu populacji (NS_ frust2) oraz 3) relacja osób skazanych za czyny karalne popełnione przez nieletnich do populacji w wieku 17 lat i mniej (NS_ frust3). Dane dotyczące poziomu wskaźników nierówności typu aktywizującego oraz nierówności typu frustrującego na tle tempa wzrostu gospodarczego oraz współczynnika Giniego zawarto w tabeli 5. Wynika z nich, że nierówności odzwierciedlone za pomocą wielkości zagregowanej, tj. współczynnika Giniego, wzrosły z 0,321 w 1995 r. do poziomu 0,360 w 2005 r. Warto jednak zaznaczyć, że podjęta próba dekompozycji nierówności na nierówności typu aktywizującego i frustrującego rzuca nowe światło na analizę dysproporcji ekonomicznych w Polsce. Nierówności typu aktywizującego utrzymywały się niemal na stałym poziomie (0,006% odchylenie od wartości średniej w poszczególnych latach), natomiast nierówności typu frustrującego (trzy alternatywne mierniki) wykazywały wyraźną tendencję wzrostową. Zgodnie ze wskazaniami rozumowania dedukcyjnego należałoby się spodziewać ujemnego wpływu zmian nierówności w Polsce na tempo wzrostu PKB. Tabela 5. Poziomy mierników nierówności aktywizujących i nierówności frustrujących w Polsce w latach 1992–2005 Lata. NS_akt. NS_ frust1. 1993. 2,1187. 0,086. 1995. 2,1192. 0,063. 2,1191. 0,050. 2,1190. 0,057. 1992 1994. .. 2,1191. 0,074. 0,082. 1996. 2,1190. 1998. 2,1190. 2000. 2,1189. 0,078. 2,1190. 0,129. 1997. 1999. 2001. 2002. 2,1190. 0,061. 0,045. 0,100. Nierówności NS_ frust2. . .. 0,0035. 0,0036. 0,0040. NS_ frust3 0,0011. 0,0012 0,0014 0,0017. Gini. . . .. 0,321. 0,0019. 0,328. 0,0022. 0,324. 0,0045. 0,0028. 0,300. 0,0065. 0,0029. 0,0037. 0,0024. 0,0040 0,0057. 0,0019. 0,0026 0,0029. 0,334 0,334. 0,300 0,310.

(16) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 58. cd. tabeli 5 Lata 2003. 2004 2005. (1) wartość średnia. (2) odchylenie standardowe (2) / (1). NS_akt. NS_ frust1. . .. 0,123. 2,1190. 0,132. NS_ frust2. NS_ frust3. 0,0086. 0,0035. 0,0071. 0,108. 0,0088. 0,029. 0,0021. 2,1190. 0,085. 0,006%. 34,5%. 0,00012. Nierówności. 0,0052 40,5%. 0,0030. Gini. 0,310. 0,335. 0,0033. 0,360. 0,0008. 0,018. 0,0023 34,4%. 0,323 5,5%. Źródło: współczynnik Giniego – na podstawie danych Eurostatu, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, stan na dzień 15 stycznia 2007 r.; dla pozostałych danych: Roczniki statystyczne GUS: 1993: Tabl. 10(136), s. 90; Tabl. 4(186), s. 107; Tabl. 4(71), s. 46; 1994: Tabl. 25(154), s. 101; Tabl. 3(187), s. 112; Tabl. 4(72), s. 49; 1995: Tabl. 27(169), s. 109; Tabl. 3(186), s. 118; 1996, Tabl. 17 (203), s. 133; Tabl. 17(160), s. 104; 1996: Tabl. 22(208), s. 137; Tabl. 26(169), s. 179; Tabl. 3(189), s. 121; Tabl. 6(192), s. 123; 1997: Tabl. 2(195), s. 127; 1998: Tabl 17(162), s. 137; Tabl. 5(157), s. 123; Tabl. 13(158), s. 134; Tabl. 17(162), s. 137; Tabl. 2(147), s. 121; 1999: Tabl. 13(162), s. 141; Tabl. 2(151), s. 127; Tabl. 28(103), s. 85; Tabl. 4(120), s. 97; Tabl. 4(153), s. 129; 2000: Tabl. 13 (160), s. 142; Tabl. 16(163), s. 144; Tabl. 2(149), s. 128; Tabl. 28(102), s. 85; Tabl. 4(117), s. 96; Tabl. 4(151), s. 130; 2001: Tabl. 13(162), s. 146; Tabl. 17(166), s. 149; Tabl. 17(166), s. 149; Tabl. 18(94), s. 80; Tabl. 2(151), s. 132; Tabl. 28(104), s. 89; Tabl. 4(119), s. 100; Tabl. 4(153), s. 134; 2002: Tabl. 13 (160), s. 148; Tabl. 17(164), s. 151; Tabl. 2(149), s. 134; Tabl. 4(151), s. 136; 2003: Tabl. 1(155), s. 140; Tabl. 19(93), s. 82; Tabl. 7(161), s. 146; 2004: Tabl. 13(174), s. 245; Tabl. 17(175), s. 248; Tabl. 17(175), s. 248; Tabl. 20(96), s. 171; Tabl. 30(106), s. 179; Tabl. 4(122), s. 193; Tabl. 4(162), s. 233; 2005: Tabl. 1(162), s. 230; Tabl. 1(162), s. 230; Tabl. 1(570), s. 674; Tabl. 18(179), s. 248; Tabl. 18(95), s. 170; Tabl. 29(106), s. 178; Tabl. 4(125), s. 193; Tabl. 4(165), s. 233; 2006: Tabl. 1(579), s. 672; Tabl. 13(177), s. 248; Tabl. 17(179), s. 251; Tabl. 18(95), s. 171; Tabl. 2(574), s. 672; Tabl. 3(575), s. 673; Tabl. 5(126), s. 196; Tabl. 5(167), s. 237; Mały rocznik statystyczny 2006, GUS, Tabl. 1(82), s. 133.. Analiza współzależności pomiędzy wzrostem gospodarczym, nierównościami aktywizującymi i frustrującymi oraz kapitałem ludzkim w Polsce w latach 1995–2005. Analizę zależności występujących pomiędzy wzrostem gospodarczym, nierównościami oraz kapitałem ludzkim w Polsce przeprowadzono dla lat 1995–2005. Podobnie jak w pierwszym etapie badań współzależności pomiędzy omawianymi kategoriami oceniono na podstawie analizy korelacji oraz funkcji regresji pięciu zmiennych, tj. wzrostu gospodarczego, nierówności, kapitału ludzkiego, akumulacji w gospodarce (wyrażonej jako % PKB) oraz udziału wydatków sektora rządowego w PKB. W celu pogłębienia analizy wpływu nierówności i kapitału ludzkiego na wzrost zastosowano alternatywne mierniki dla obydwu kategorii ekonomicznych. W wypadku nierówności wykorzystano cztery mierniki, tj. dla nierówności typu aktywizującego relacje przeciętnych wynagrodzeń populacji z wykształceniem.

(17) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 59. wyższym do przeciętnych wynagrodzeń populacji z wykształceniem podstawowym (NS_akt); dla nierówności typu frustrującego relację osób pozostających bez pracy dłużej niż 12 miesięcy do ogółu zatrudnionych (NS_ frust1), relację osób pozostających w więzieniach do całej populacji (NS_ frust2) oraz relację osób skazanych za czyny karalne popełnione przez nieletnich do populacji w wieku 17 lat i mniej (NS_ frust3). Z kolei w celu zobrazowania stanu kapitału ludzkiego w Polsce w badanym okresie wykorzystano dwa alternatywne wskaźniki, tj. udział studentów studiów wyższych w populacji ogółem (H1) oraz udział osób z wyższym wykształceniem w populacji ogółem (H2). Wartości średnie, minimalne i maksymalne oraz odchylenie standardowe poziomów wskaźników dla Polski wykorzystanych w badaniu zamieszczono w tabeli 6. Tabela 6. Charakterystyka wskaźników wykorzystanych do analizy współzależności wzrostu, kapitału ludzkiego oraz nierówności dla Polski w latach 1995–2005 Zmienna Roczna stopa wzrostu PKB (g) Stopa akumulacji (s). Wartość średnia (1) 0,044. Odchylenie Wartość Wartość standardowe minimalna maksymalna (2) 0,019. 0,011. 0,070. (2) / (1) 43,81%. 0,219. 0,031. 0,186. 0,264. 14,39%. 0,447. 0,028. 0,411. 0,510. 6,17%. 2,119. 0,000. 2,119. 2,119. 0,004%. NS_ frust2. 0,005. 0,002. 0,009. 39,89%. H1. 0,036. 0,011. Wydatki sektora publicznego jako % PKB (r) NS_akt. NS_ frust1. NS_ frust3 H2. 0,086. 0,003 0,073. 0,033. 0,045. 0,002. 0,132. 0,001. 0,002. 0,004. 0,018. 0,048. 0,103. 0,018. 0,051. 38,55% 23,31%. 30,56% 25,02%. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych źródłowych: g, NS, H jak w tabeli 4, r – na podstawie danych Eurostatu, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, stan na dzień 15 stycznia 2007 r.. Jak już wspomniano, miernik nierówności aktywizujących charakteryzował się wyrównanym poziomem w całym badanym okresie. Z kolei alternatywne miary nierówności typu frustrującego dowodzą rosnącej tendencji sugerowanych kosztowych efektów dla tempa wzrostu ekonomicznego w Polsce. Wykorzystane w analizie współzależności mierniki kapitału ludzkiego wskazują na znaczne wahania poziomów tej kategorii ekonomicznej. W wypadku pierwszego miernika kapitału ludzkiego, tj. udziału studentów studiów wyższych w populacji ogółem (H1), przeciętne odchylenie wartości empirycznych od wartości średniej kształtowało się na poziomie ok. 30%. Natomiast w wypadku.

(18) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 60. drugiego miernika kapitału ludzkiego, tj. udziału osób z wyższym wykształceniem w populacji ogółem (H2), wahania wartości w poszczególnych latach były mniejsze (ok. 25%). Analiza korelacji omawianych kategorii ekonomicznych, tj. wzrostu gospodarczego, nierówności oraz kapitału ludzkiego, potwierdza wyniki dedukcyjnej oceny badań nad nierównościami społecznymi i wzrostem (zob. tabela 7). W latach 1995–2005 kierunek zmian nierówności aktywizujących był zgodny ze zmianami tempa wzrostu produkcji w Polsce. W wypadku mierników odzwierciedlających nierówności frustrujące dostępne dla Polski dane statystyczne dowodzą, że tendencje zmian tych nierówności nie były zgodne z dynamiką wzrostu gospodarczego. Warto także podkreślić, że najwyższy ujemny poziom współczynnika korelacji wzrostu oraz nierówności uzyskano dla miary nierówności frustrujących ujmujących relację osób pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy do ogółu zatrudnionych (NS_ frust1; –0,554). Tabela 7. Korelacja tempa wzrostu PKB, miar nierówności oraz kapitału ludzkiego dla Polski Zmienna. NS_akt. H2. -0,337. H1 g. -0,693 0,528. NS_ frust1 0,781. 0,919. -0,554. NS_ frust2 0,881 0,810. -0,447. NS_ frust3. g. 0,988. -0,642. -0,277. 1,000. 0,736. -0,630. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych źródłowych (jak w tabeli 6).. Poziomy współczynników korelacji mierników kapitału ludzkiego (H1, H2) oraz wzrostu gospodarczego dowodzą, że wzrostowi mierników tego czynnika produkcji towarzyszył spadek tempa wzrostu produkcji. Wyniki analizy korelacji kapitału ludzkiego oraz wzrostu dowodzą odmiennych współzależności od tych wywiedzionych z teorii wzrostu endogenicznego. Odmienne wnioski od tych wysnutych z teorii i badań empirycznych wynikają też z poziomów współczynników korelacji dla miar kapitału ludzkiego oraz nierówności. Alternatywne mierniki kapitału ludzkiego (H1, H2) wykazywały ujemną zależność stochastyczną z miernikiem nierówności aktywizujących (NS_akt). W wypadku korelacji kapitału ludzkiego i nierówności frustrujących współczynniki te przyjęły poziomy bliskie 1 dla: H2 i NS_ frust1 oraz H1 i NS_ frust3. W celu przeanalizowania współzależności pomiędzy wzrostem, nierównościami oraz kapitałem ludzkim w Polsce wykorzystano funkcję regresji rocznego tempa wzrostu gospodarczego (g). Podobnie jak w wypadku badań dla wybranych krajów UE zbyt krótkie szeregi czasowe dałyby nieistotne statystycznie parametry.

(19) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 61. regresji według formuły (1). Dlatego aby podnieść wiarygodność statystyczną ocen parametrów, oszacowano równanie o postaci:. gt = α + β ln(xt). (2). gdzie: gt – stopa wzrostu PKB w roku t, xt – wskaźnik nierówności lub kapitału ludzkiego w roku t. Parametr α interpretuje się jako stopę wzrostu PKB, którą uzyskałaby gospodarka, gdyby wskaźnik nierówności równy był 1. Wynika to stąd, że jeśli ln(1) = 0, to wówczas równanie (2) przyjmuje postać: gt = α. Ponadto z równania (2) wynika, że: Δgt = βΔ ln ( xt ) oraz Δ ln ( xt ) ≈. Δxt xt −1. gdzie: ∆xt /xt-1 jest stopą wzrostu zmiennej x. Stąd parametr β w równaniu (2) można interpretować jako wyrażone w punktach procentowych zwiększone stopy wzrostu PKB na skutek wzrostu poziomu wskaźnika xt o 1%. Wyniki szacowania parametrów funkcji regresji w postaci (2) zawiera tabela 8. Wyniki szacowania parametrów regresji według formuły (2) metodą MNK wskazują, że w żadnym przypadku zmienne objaśniające i ich parametry strukturalne nie wyjaśniają zadowalająco rocznych zmian wielkości produkcji w Polsce (R2 < 0,5). Pomimo słabych walorów poznawczych oszacowanych równań należy zaznaczyć, że poziomy statystyk t-Studenta pozwalają na zweryfikowanie wniosków wywiedzionych dedukcyjnie z teorii oraz innych badań dotyczących wpływu nierówności na wzrost gospodarczy. Oceny parametrów w tabeli 8 wydają się potwierdzać wnioski dotyczące potencjalnego wpływu nierówności typu aktywizującego oraz nierówności typu frustrującego na tempo wzrostu gospodarczego. Nierówności typu aktywizującego (NS_akt) wydają się silnie dodatnio wpływać na roczne tempo wzrostu produktu. Z kolei w wypadku alternatywnych miar nierówności typu frustrującego, tj. NS_ frust1 oraz NS_ frust29, stwierdzono, że nierówności tego typu negatywnie oddziaływały na roczną stopę wzrostu gospodarczego w badanym okresie. Równania regresji dla alternatywnych mierników kapitału ludzkiego, H1 oraz H2, ujawniły negatywny wpływ akumulacji tego czynnika produkcji na roczne zmiany wielkości produkcji w Polsce, co wydaje się sprzeczne z wnioskami wywiedzionymi z endogenicznej teorii wzrostu gospodarczego. Warto jednak zwrócić uwagę na specyfikę kraju posocjalistycznego, jakim jest Polska. Pomimo zaawansowania procesu transformacji mamy bowiem nadal do czynienia z cha9 Oszacowanie równania regresji (2) dla miernika nierówności frustrujących NS_ frust3 dało poziom statystyki t-Studenta znacznie mniejszy od 1, co uniemożliwiło przeprowadzenie interpretacji ekonomicznej uzyskanych wyników..

(20) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 62. rakterystycznymi paradoksami rozwoju kapitału ludzkiego wyrażającymi się m.in. w niedostosowaniach struktury i jakości zainwestowanej wiedzy do popytu oraz wysokiego niewykorzystania siły roboczej z wyższym wykształceniem związanego ze skalą bezrobocia, emigracją zarobkową i naciskiem na edukację humanistyczną [Woźniak 2006b]. Tabela 8. Szacunki parametrów regresji tempa wzrostu PKB w Polsce oraz ich istotność statystyczna (t-Student) Zmienna objaśniająca Stała (α). –131,111 (–1,864). Zmienna objaśniana: stopa wzrostu PKB –0,0304 (–0,997). –0,0742 (–1,090). –0,056 (–1,535). –0,084 (–1,678). –. –. –. –. –. –. –. –. – –. ln(NS_akt). 174,653 (1,865). ln(NS_ frust1). –. –0,0290 (–2,423). ln(NS_ frust2). –. –. –0,0223 (–1,751). ln(H1). –. –. –. –0,029 (–2,722). ln(H2). –. –. –. –. R2 Skor. R2. 0,279 0,198. 0,329 0,273. 0,235 0,158. 0,426 0,368. Próba. 1993–2003. 1992–2005. 1994–2005. 1994–2005. Liczba obserwacji. 11. 14. 12. 12. –0,048 (–2,546) 0,393 0,333 12. 1994–2005. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych źródłowych (jak w tabeli 6).. Wyniki powyższych szacunków nie stanowią wystarczająco mocnej podstawy do formułowania konkretnych wniosków dotyczących zależności występujących pomiędzy wzrostem gospodarczym, nierównościami (aktywizującymi i frustrującymi) oraz kapitałem ludzkim. Stanowią one jedynie pierwszą (w Polsce i na świecie) próbę skwantyfikowania wpływu zdezagregowanych nierówności na roczne zmiany produkcji. Zdaniem autorów niniejszego artykułu, oprócz względów formalnych (zbyt krótkie szeregi czasowe, obciążenia modeli wynikające z zastosowania MNK itp.) na niską wiarygodność szacunków wpływa fakt, że Polska jest krajem posocjalistycznym, w którym czasookres kształtowania się zachowań rynkowych jest zbyt krótki. Gospodarka centralnie planowana pozostawiła natomiast w spadku reguły myślenia i działania sprzeczne często z aksjologią homo oeconomicus. Wynika-.

(21) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 63. jąca stąd niespójność instytucjonalna musi mieć konsekwencje dla nierówności społecznych oraz ich specyficznych skutków10. Przegląd wyników badań nad wzrostem i nierównościami oraz wnioski wypływające z niniejszej analizy pozwalają sądzić, że poza odpowiednio długimi szeregami danych (zmienne objaśniające) i wykorzystywanymi miernikami (nierówności aktywizujące i frustrujące oraz kapitał ludzki) główną rolę w kolejnych badaniach na ten temat będzie odgrywało stosowanie innych metod szacowania współzależności. Dotyczy to w szczególności uogólnionej metody momentów (generalized method of moments) oraz podwójnej metody najmniejszych kwadratów. Warto ponownie podkreślić, że teoria oraz wyniki przeprowadzonych badań mocno eksponują współzależność występującą pomiędzy wzrostem gospodarczym i nierównościami. Kolejne badania empiryczne w tym obszarze powinny zatem obejmować dużą grupę krajów oraz wykorzystywać alternatywne metody szacowania współzależności. 5. Wnioski Zdaniem autorów, podane wyżej wyniki badań nie stanowią wystarczających dowodów empirycznych uzasadniających preferowanie w polityce gospodarczej wzrostu gospodarczego kosztem narastających nierówności społecznych. Dowodów takich nie dostarcza również teoria ekonomii. Niestety, niedoskonałości teorii ekonomicznych i wynikające z nich różne interpretacje faktów są wykorzystywane przez polityków, także w Polsce, bardziej w celach ideologicznych i politycznych niż w celu rozwiązywania rzeczywistych problemów ekonomicznych i społecznych. Jest prawdą, że w ostatnim dziesięcioleciu w krajach skandynawskich, Japonii i Korei Południowej nierówności społeczne wzrosły przy równoczesnym spowolnieniu wzrostu gospodarczego. Uprzemysłowieniu i szybkiemu wzrostowi gospodarczemu towarzyszyło również narastanie ubóstwa w krajach Ameryki Południowej. Wysoki wzrost gospodarczy niezbędny do odrobienia dystansu rozwojowego przez Polskę i inne kraje przechodzące proces urynkowienia wymaga wysokiej akumulacji, która wiąże się z mniejszymi możliwościami konsumpcji bieżącej. Znane są jednakże przypadki krajów, w których pojawiły się tendencje egalitarne i wysoki wzrost gospodarczy. W Japonii po II wojnie światowej obserwowano ogromny spadek relacji miedzy płacą najwyższą i najniższą przy równoczesnych spektakularnie wysokich wskaźnikach wzrostu PKB per capita. 10 Szerzej problem ten zaprezentowano w: M.G. Woźniak, Wzrost gospodarczy, kapitał społeczny, nierówności społeczne z perspektywy uwarunkowań instytucjonalnych, artykuł publikowany w niniejszym zeszycie..

(22) 64. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. Spadek nierówności dochodowych był również obserwowany w USA aż do lat 70. XX w. pomimo stosunkowo niższych wskaźników wzrostu gospodarczego niż w wielu innych rozwiniętych krajach kapitalistycznych (np. w Niemczech, Japonii, Szwecji). Szeroko zakrojone badania K. Denningera i L. Squaire’a przeprowadzone w połowie lat 90., w których uwzględniono 90 krajów, dowiodły, że przypadki korelacji negatywnej i pozytywnej pomiędzy wzrostem gospodarczym a nierównościami społecznymi są niemal dokładnie tak samo częste [Denninger, Squaire 1998]. Nie ulega jednak wątpliwości, że istnieją również takie nierówności, które utrwalają wykluczenie społeczne i syndrom wyuczonej bezradności. Jak wykazano w artykule, możliwa jest ich identyfikacja i wskazanie szacunkowych, potencjalnych ubytków PKB z nimi związanych. Pomimo różnorodności relacji między wzrostem gospodarczym a nierównościami uzasadnione wydaje się pytanie o warunki prowzrostowej strategii umożliwiającej ograniczanie nierówności społecznych. W sensie teoretycznym strategia taka jest możliwa w długim okresie, jeśli system ekonomiczny realizuje trwale zrównoważony wzrost gospodarczy. Teza ta wydaje się uprawniona w świetle badań teorii wzrostu. Teoria systemów ekonomicznych wskazuje natomiast, że godzenie wzrostu i nierówności społecznych jest niezmiernie trudne i wymaga spełnienia warunków sprawności gospodarki krajowej. Wśród nich należy uwzględnić przede wszystkim efektywność mikroekonomiczną, równowagę makroekonomiczną, stabilny wzrost gospodarczy, jak również sprawiedliwe nierówności społeczne [Woźniak 1993]. Konkurencja i prywatna własność charakterystyczne dla mechanizmu rynkowego uzdalniają go do wyzwalania efektywności mikroekonomicznej w stopniu najwyższym. Zrównoważony i stabilny wzrost gospodarczy realizuje się tu jednak tylko co do tendencji, czyli w długich okresach. W praktyce gospodarka rynkowa podlega wahaniom koniunkturalnym, procesom inflacji i występuje w niej bezrobocie. Zwykle rzeczywisty PKB odchyla się od jego poziomu potencjalnego, tj. gwarantującego pełne wykorzystanie mocy produkcyjnych i brak bezrobocia przymusowego. Na gruncie paradygmatów ekonomii klasycznej i jej późniejszych odłamów można dowieść, że rynek umożliwia jednak gospodarce podążanie ku ścieżce wzrostu zrównoważonego. Kontrowersyjnym pod względem teoretycznym, a zarazem najtrudniejszym do spełnienia w praktyce przez mechanizm rynkowy kryterium sprawności gospodarki pozostaje jednak równość społeczna, która wymaga ingerencji ekonomicznej państwa. W olbrzymiej większości krajów świata godzenie przez politykę gospodarczą postulatów wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych napotyka bariery nie do przezwyciężenia. Dylemat: szybszy wzrost czy mniejsze nierówności, jest zwykle rozstrzygany na rzecz tego pierwszego. Teorie rozwoju gospodarczego postulują również kilka strategii przerywania błędnego koła ubóstwa. Nie spełniają jednak w sposób.

(23) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 65. zadowalający postulatów ograniczania nierówności społecznych i godzenia ich ze zrównoważonym wzrostem. Należy przypomnieć, że trudności w spełnieniu postulatów równości społecznej przez systemy ekonomiczne wynikają z kilku powodów: 1) ludzie mają rozmaite hierarchie pilności potrzeb, gdyż z natury różnią się (co do celów, dążeń, koncepcji dobra, wiedzy, warunków, w których żyją, i wielu innych cech związanych np. z wyposażeniem genetycznym, płcią czy wiekiem). W związku z istniejącymi między ludźmi różnicami powstaje pytanie o potrzebę równego, tzn. bezstronnego traktowania zindywidualizowanych stylów życia. Uznanie tej potrzeby oznacza, że wolny wybór i równe prawa powinny być właściwością systemów ekonomicznych i ładu politycznego; 2) problem równości dotyczy rozmaitych dziedzin, np. praw, obowiązków wobec grupy społecznej, wolności, osiągnięć, szans, majątku, dochodów. Niektóre z nich mogą się wzajemnie wykluczać, np. równe dochody i równe szanse. Mogą też mieć różne znaczenie dla różnych grup społecznych i poszczególnych ludzi; 3) w poszczególnych obszarach równość może pozostawać w sprzeczności z efektywnością, równowagą, stabilnością czy trwałym wzrostem. Przykładowo równy dostęp do dóbr wyklucza efektywność nakładów pracy, może prowadzić do trwałej nadwyżki popytu nad podażą, a w długim okresie wręcz do niepomnażania dobrobytu społecznego, a nawet jego uszczuplenia. Pomnażanie dobrobytu społecznego zawsze wymaga spełnienia kryterium efektywności oraz trwałego i zrównoważonego wzrostu. Powstaje zatem pytanie o to, w których obszarach ludzkiej działalności powinien zostać spełniony warunek równości, aby dobrobyt społeczny nie ulegał uszczupleniu. Liberałowie doceniają podstawowe znaczenie równości szans w pomnażaniu dobrobytu społecznego. Jeśli chodzi o systemowe warunki gwarancji równości szans, zwraca się uwagę na : – wolność wyboru jednostki, – swobodę wejścia na rynek i wyjścia z rynku, – nieskrępowany dostęp do informacji o okazjach rynkowych, – obowiązek dbałości państwa o systematyczne kształtowanie sposobów użytkowania informacji w celu pomnażania dobrobytu jednostkowego w sposób niesprzeczny z możliwościami pomnażania dobrobytu przez innych. Ponieważ zindywidualizowana motywacja dochodowa jest zjawiskiem powszechnym, zaś konkurencja pobudza ludzi do wykorzystywania okazji rynkowych i bogacenia się również kosztem innych uczestników gry rynkowej, np. niedoinformowanych, słabszych biologicznie, ekonomicznie czy z innych powodów, unormowaniom prawnym przypada istotna rola w zakresie ograniczania możliwości wykorzystywania okazji rynkowych godzących w równość szans. Wynika stąd potrzeba gwarancji równych praw. Celowe zatem są szczegółowe.

(24) 66. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. unormowania kompetencji agencji państwowych i negocjacyjno-konsultacyjne procedury podejmowania decyzji w obszarach, w których rynki nie mogą realizować społecznych celów rozwoju. Zadania te może realizować jedynie państwo silne i zarazem demokratyczne, którego porządek konstytucyjny i obyczaje gwarantują wykorzystanie suwerennych praw do kontroli wynegocjowanych zasad ładu społeczno-politycznego i ich egzekwowanie. Równość szans wymaga również dbałości państwa o szeroki dostęp do oświaty, ochrony zdrowia, nauki i kultury. Należy jednak podkreślić, że zwiększenie dostępu do tych i innych dóbr składających się na dobrobyt społeczny jest możliwy jedynie w wyniku rozwoju gospodarczego i w warunkach efektywnego gospodarowania zasobami wytwórczymi. Stąd biorą się sprzężenia między równością społeczną i wzrostem gospodarczym. Literatura Alesina A., Rodrik D. [1994], Distributive Policies and Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 109. Banerjee A.V., Durfo E. [2000], Inequality and Growth: What Can the Data Say?, Working Paper 7793, NBER, July. Barro R.J. [1999], Inequality, Growth and Investment, Working Paper 7038, NBER, March. Barro R.J. [2000], Inequality and Growth in a Panel of Countries, „Journal of Economic Growth”, vol. 5. Cardak B.A. [1999], Heterogeneous, Preferences, Education Expenditures and Income Distribution, „The Economic Record”, vol. 75, nr 228. Chen S., Ravallion M. [1997], What Can New Survey Data Tell Us Abort Recent Changes in Distribution and Poverty?, „The World Bank Economic Review”, vol. 11, nr 2. Croix D. de la, Doepke M. [2003], Inequality and Growth: Why Different Fertility Matters, „The American Economic Review”, vol. 93, nr 4. Deininger K., Squire L. [1996], A New Data Set Measuring Income Inequality, „World Bank Economic Review”, nr 10. Denninger K., Squaire L. [1998], New Ways of Looking at Old Issues: Inequality and Growth, „Journal of Development Economics”, vol. 57. Dollar D., Kraay A. [2002], Growth Is Good for the Poor, „Journal of Economic Growth”, vol. 7. Easterly W. [1999], Life During Growth, „Journal of Economic Growth”, vol. 4. Ferreira H.G. [2004], Inequality and Economic Performance. A Brief Overview to Theories of Growth and Distribution, http://www.worldbank.org/poverty/inequal/index. htm, lipiec. Forbes K. [2000], A Reassessment of the Relation between Inequality and Growth, „American Economic Review”, vol. 90. Glomm G., Ravikumar B. [1992], Public versus Private Investment in Human Capital: Endogenous Growth and Income Inequality, „Journal of Political Economy”, vol. 100..

(25) Nierówności społeczne i akumulacja kapitału ludzkiego…. 67. Li H., Zou H. [1998], Income Inequality Is Not Harmful for Growth: Theory and Evidence, „Review of Development Economics”, vol. 2, nr 3. Lopez J.H. [2004], Pro-poor-pro-growth: Is There a Trade off?, Policy Research Working Paper, The World Bank, nr 3378. Lopez J.H. [2005], Pro-poor Growth: A Review of What We Know (and of What We don’t), www.worldbank.org., lipiec. Mały rocznik statystyczny [2006], GUS, Warszawa. Perotti R. [1996], Growth, Income Distribution and Democracy, „Journal of Economic Growth”, vol. 1. Perrson T., Tabellini G. [1994], Is Inequality Harmful for Growth?, „American Economic Review”, vol. 84, nr 3. Rocznik statystyczny [1993–2006], GUS, Warszawa. Woźniak M.G. [1993], Kierowanie. Rynek. Transformacja. Bariery stabilizacji, IBR, Kraków. Woźniak M.G. [2004], Raport z badań statutowych pt. „Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu i ograniczania nierówności społecznych w Polsce”, nr 14/KMae/4/2004/S/125 zrealizowany w Katedrze Makroekonomii AE w Krakowie pod kierunkiem M.G. Woźniaka. Woźniak M.G. [2006a], Czy ekonomia musi być bezradna wobec zagrożeń globalnych ludzkości [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, red. S. Partycki, Wydawnictwo KUL, Lublin. Woźniak M.G. [2006b], Paradoksy rozwoju kapitału ludzkiego jako źródła nierówności społecznych. Przypadek Polski [w:] Człowiek wobec masowych zjawisk społecznych, Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Social Inequalities, Human Capital Accumulation, and Economic Growth. An Attempt to Empirically Verify Interdependencies on the Example of Poland The authors of this article show that existing analyses of such linkages as economic growth-income inequalities have been ineffective due to the overly aggregate measures of inequality used in research. In order to improve the effectiveness of empirical analyses in this area of research, the authors propose an original method for disaggregating inequalities into groups registering the income and cost effects of changes in inequalities on the demand and supply side. The research conducted by the authors in regard to Poland and eight other European Union countries confirms the usefulness of the methodology they propose..

(26)