A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D' Z I E N S I S
FOLIA HISTORICA 9, 1982
Janusz Socha
R O ZW Ó J ORGANIZACYJNY STRON NICTW A LUDOWEGO W REGIONIE ŁÓDZKIM (W LATACH 1945— 1949)1
W k w ietn iu 1942 r. pow stała in icjaty w n a g ru p a W oli Ludu, d o pro w adzając w w y n ik u trzech letn iej sw ej d ziałalności do u tw orzen ia S tro n nictw a Ludow ego (SL). W św ietle do tych czaso w ej w iedzy o ruchu ludo w ym tru d n o jest — w sposób p e w n y — p rzy ją ć dzienną d atą założe nia S tronnictw a, m ającą przecież w yznaczyć p oczątek niniejszych roz ważań. Znana jest ty lk o data końcow a, k tó rą stan ow i K ongres Z jed n o czeniow y Polskiego R uchu Ludow ego z 27—29 XI 1949 r. Z dużym p raw dopodobieństw em m ożna jed n ak że uznać posiedzenie Rady N aczel nej SL w dniu 25— 26 III 1945 r., na któ rym po raz o statn i form alnie w y stąpiła gru pa W oli Ludu jak o p o czątek SL. O d tąd doro bek o rg an iz a c y jn y W oli Ludu w całości przejm ie i będzie rozw ijać SL, nazw ą swą id en tyfiku jące się z p rzed w o jen n ą re p re z e n ta c ją wsi polsk iej i po części z pozostającym jeszcze w k o nspiracji Stronnictw em Ludow ym „Roch". Pod w zględem ideow o-program ow ym będzie to jednakże o rg an izacja n aw iązu jąca do pro kom unistycznej lew icy chłopsk iej lat p rzed w o jen nych, stojąca w ów czas na g ru n cie p ro g ram u K rajo w ej R ady N a ro d o wej i w dalszej k o n sek w en cji na gruncie p rzeo brażeń so cjalisty czny ch w Polsce.
Zdaw ałoby się, iż szczupłość sił p ro k o m u nisty cznej lew icy chłop skiej w inna rów nież uszczuplać w yjścio w y stan o rg an iz ac y jn y SL. J e d
1 Źródłowa podstaw a opracowania: Archiwum W ojewódzkiego Komitetu Zjedno czonego Stronnictw a Ludowego w Łodzi, Stronnictwo Ludowe, sygn. 1/1—1/10; ,.Zielo ny Sztandar” 1945— 1949. Ponadto w ykorzystano literatu rę przedmiotu oraz m ate riały sesji poświęconej 30-rocznicy pow stania Zjednoczonego Stronnictw a Ludowego, 19 XII 1979: J. Sochy — „Powstanie i rozwój łódzkiej organizacji ZSL”; M. Łabęc kiego — „Działalność Stronnictw a Ludowego w latach 1945— 1949 oraz pow stanie Zjednoczonego Stronnictw a Ludowego w pow iecie sieradzkim "; H. Siemińskiego „Stronnictwo Ludowe w pcnwiecie rawsko-mazowieckim w latach 1945— 1949”.
nakże S tronnictw o to, stając się z chwiilą w yzw alania ziem polskich je d yną legaln ą siłą p olityczną ru ch u ludow ego, pozyskiw ało w ie lu zw o lenników spośród ludow ców — członków podziem ia, w y b ie ra jąc y c h le galną drogę działania i sp o śró d chłopów niezorganizow anych, zw łaszcza w śród w k raczającej w w iek d o jrzały m łodzieży w iejsk iej. Stąd o d razu w yrosło na o rg an izację liczebnie pokaźną. W połow ie 1945 r. tuż przed u tw orzeniem Polskiego S tronn ictw a Ludow ego (PSL) liczyło do 200 tys. członków oraz tzw. zw olenników i sym patyków . O ddzielenie m as człon kow skich sp ełn iający ch w ym ogi przynależności form alnej, zwłaszcza w y kupienia : p o siad ania legitym acji S tro n nictw a od n iew y p ełn iający ch tych w a ru n k ó w jego zw o le n n ik o w i sym patyków , je s t dziś utru d n io n e z pow odu b ra k u o dpow iednich danych. E w idencjonow anie w Stron nic tw ie na dobrą sp raw ę przyniósł rok 1947.
P ow stanie PSL, zb ieg ające się z ogólnym przesunięciem n a stro jó w p o lity czn ych wsi p olskiej w k ieru n k u opozycyjnym , daleko obniżyło li czebność SL. Chłopi m asow o przechodzili do PSL. Pow stała w ten spo sób d e p re sja org an izacy jn a w SL, k tó ra dno swe o siąg n ęła w końcu 1945 r. ro zciąg ając się na p ierw szą połow ę ro k u 1946. D ruga połow a, a zw łaszcza koniec 1946 r. p rzy n io sły n ad ro b ien ie s tra t i w zrost liczeb n y S tronn ictw a do 450 tys. członków , zw olenników i sym patyków , ra zem w ziętych.
Stan o rg an iz ac y jn y SL w Łódzkiem, ujm ow anym tu ta j ze w zględów p rak ty c zn c -b a d aw c ry c h w zasięgu ad m in istracy jn y m ów czesnego w o jew ództw a, zaliczany jest do n ajlep szy ch w skali k rajow ej. N a p o czątku 1945 r. było ok. 10 tys. z a re je stro w an y c h członków SL, choć nie w iadom o w jakim stopniu w y stępo w ali w śró d nich legitym ow ani, tj. p o sia d a jąc y leg ity m ację Stronnictw a. W k w ietn iu tegoż roku liczba ich m iała w zrosnąć do 62 tys. — jak się po d aje członków — choć tru d n o u w ierzyć by w ta k krótkim czasie rozdano ponad 50 tys. legitym acji, mimo że w ładze w ojew ódzkie S tro n nictw a czyniły w y jątk o w o dużo na polu o rg an izacy jny m . O siągnięcie w tym czasie szeregów stu ty się cznych, ja k p o d aje ów czesna p rasa Stronnictw a, w y d aje się n iep ra w d o podobne. W 1946 r. trw ała przecież fala o d p ły w u m as chłopskich do PSE, a w obszarze inteligenckim — bo tylk o te n m ógł jeszcze w ejść w rachub ę — S tronnictw o m iało og ran iczon e m ożliw ości naboru. T rze ba jedn akże przyznać, iż II w ojew ódzki zjazd Stronnictw a 6—7 I 1946 r. w Łodzi, o d b y w ając się z udziałem 1500 delegatów , m iał c h a ra k te r m a n ifestacy jn y , w sk azu jący jako b y n a m ałe s tra ty osobow e zadane u tw o rzeniem PSL. P rzyjm uje się, że sty czeń 1946 r., dzięki temuż zjazdowi, m ógł otw ierać o k res o d no w y o rg an izacy jn ej i stałe, trw ają ce aż do
K o n tro w ersję w zbudza liczebność S tro n n ictw a przed zjednoczeniem jesien ią 1949 r. C hodziłoby w tym p rzy p a d k u o u sta le n ie s tra t ludzkich w skutek odsunięcia lub o dsuw ania się chłopów od S tron nictw a w ty m że czasie. W ujęciu podręcznikow ym podaje się stan 28,6 tys. (28 557) członków SL w dniu 1 X 1949 r. na te re n ie w oj. łódzkiego. Dane u z y s kane w A rchiw um W K ZSL w Łodzi liczbę tę o b n iżają do 17 tys. (17 061) członków zorganizow anych w 1183 kołach. W pierw szym p rzy padku — p rzy ró w n u jąc do o p ty m aln ej liczby 60 tys. członków SL w 1946 r. — uw idacznia się sp a d e k niem alże o 50%, w drugim — o 70%. Byłby to w ięc w sk aźn ik pow ażny, niezależnie od tego któ re z dw u po w yższych d anych są bliższe rzeczyw istości.
O sobną kw estią po zo staje stru k tu ra form alno-o rg anizacyjna i stru k tura społeczna SL w całym o k resie jego działalności. Jeśli chodzi o p ie r wszą — to m am y na uw adze udział członków legitym ow an ych w ogól nej m asie o sobow ej Stronnictw a. Z pow odu trudności źródłow ych rzecz tę udało się zanalizow ać zaledw ie dla jed n eg o pow . raw sko-m azow iec- kiego i w drodze p o ró w naw czej uznać za od p o w iad ające tendencjo m nie tylko reg io nu łódzkiego, lecz S tro n n ictw a w całości, p rzy n ajm n iej w środko w op olskiej jeg o części.
W pow. raw sko-m azow ieckim , gdzie organ izacja eselo w sk a była sil na, o d se te k członków legity m o w any ch w S tronnictw ie w e w rześn iu 1946 r. o siąg nął liczbę 12,1 i w ciągu kilku n a stęp n y ch m iesięcy, do w iosny 1947 r- pozostaw ał stabilny. Praw dą jest, że chłopi, k tó rzy w SL tw orzyli przecież m asę podstaw o w ą — o czym dalej — niechętn ie, z o b aw y przed w ydatkam i, nabyw ali legity m acje. Do S tronnictw a nie w chodzili więc form alnie. Dla a p a ra tu org an izacy jn eg o w szystko to sta wało się arg um entem uspraw ied liw iająq y m o g raniczon e pow odzenie w rozw ijaniu szeregów . Jed n ak że n aw et p rzy ów cześnie tru d n y ch w a run kach m aterialn y ch wsi polskiej, ceny leg ity m acji nie przek raczały m ożliw ości p łatn iczy ch n ajb ied n iejszy ch w arstw ludności w iejsk iej. P rzy czyna tkw iła w sferze p ozam aterialn ej i m iała z jed n e j stro n y w ydźw ięk polityczno-św iadom ościow y, a z dru giej była p ozostałością trady cji. O po w iadając się na ogół za program em społecznym Bloku D em ok raty czn e go, chłopi w ty ch politycznie d estab iln ych pierw szy ch latach po w o j nie ostro żn ie form alizow ałi sw e m iejsce w SL. № e bez w pływ ów pozo staw ało tutaj oddziaływ anie m ikołajczykow skiego PSL ja k 'i w ogóle w szystkich sił an ty lu d o w y ch , czy w ręcz ob aw a przed rep resjam i pod ziemia, p o w strzym u jące chłopów przed pełną, u san k cjo n o w an ą p rz y ję ciem legitym acji, ak c ep ta cją Stronnictw a. Rów nież tra d y c ja i p rzejęcie w raz z nią w ielu przed w o jen n y ch m etod działania ruchu ludow ego nie
służyły tw o rzeniu się now oczesnych więzd o rg anizacyjn ych , w których coraz p ow ażn iejszą rolę spełniać m iały związki form alne.
Przełam anie opozycji m ik o łajtzy k o w sk iej, stopniow e um acnianie się Bloku D em okratycznego i zin tensyfikow anie działalności o rg a n iz a c y j nej Stronnictw a w terenie w iejskim , od w iosny 1947 r. zw iększyły liczby legitym acji rozprow adzonych w śró d członków . Latem 1947 r. le g itym ow ani tw orzyli w S tronnictw ie już blisko połow ę (w lipcu 47,9%) m asy ludzkiej, ale po kilku m iesiącach zeszli poniżej 30% (27,3 w m ar cu). T rudno jest ustalić, czy ten o statn i sp ad ek był li tylk o w ynikiem nieścisłości przekazu źródłow ego, co m oże być praw dopodobne, czy też o dbijał sk u tk i w e w n ątrzo rg an izacy jn ej p o lity k i Stronnictw a, k tó ra w n ie d alekiej przy szło ści m iała otrzym ać nazw ę czystki p rzed k ongresow ej.
Przechodząc n ad tym i w ątpliw ościam i do porządku, przy n ajm n iej do czasu grun tow n ie jszych badań, dziś m ożna już p y tać o pełn ię o b iek ty w n y c h przyczyn, o p ó źn iający ch w chodzenie o w ych 50—70% chłopów , p o zo stający ch w orbicie w pływ ów o rg an iz ac y jn y c h S tronnictw a na d ro gę fo rm aln ej do niego przynależności.
S tronnictw o Ludowe p ow staw ało jak o o rg an izacja chłopska. W Łódź- kiem na p o czątk u (1 II) 1948 r. chłopi stanow ili ok. 80% członków tej o rgan izacji. Początkow o byli to w znacznej m ierze średniorolni, w n a s tęp n y c h latach, zw łaszcza 1947— 1949 S tronnictw o poszerzyło społeczn y obszar sw ej działalności w k ieru n k u o bejm ow ania najb ied n iejszy ch w a rtsw ludności w ejsk iej. W S tronnictw ie w zrosła w ów czas siła o ddzia ły w ania chłopów m ałorolnych, co niew ątp liw ie pozostaw ało w łączności z w alką ideologiczną i napięciam i klasow ym i na wsi. N iew ielkie o d setk i p rzy p a d a ją n a różne g ru p y inteligenckie, do S tronnictw a w łączające się n a jsła b ie j w p o w iatach rolniczych. Problem ten zn a jd u je sw e od w ró cenie na grun cie m iejskim , zw łaszcza w Łodzi.
W idząc w S tronnictw ie Ludow ym zasadniczą siłę m obilizującą po w o jen n ą w ieś p o lsk ą do so cjalistyczn y ch przem ian u strojo w ych , n a le ży do strzegać rów nież pozapolity czn y o b szar jeg o działalności. S tron nictw o w kraczało bow iem do w szystkich w ażniejszych dziedzin społecz no-gospodarczej ak ty w n o ści wsi. A k tyw izow ało się w p rac a c h sam orzą dow ych, w zaw odow ym ru ch u chłopskim , w ru chu ośw iatow y m i m ło dzieżow ym . Ta strefa oddziaływ ania Stronnictw a m ająca ścisły zw iązek z problem am i jego rozw oju o rg an izacyjneg o , stanow i jedn akże odręb n y problem badaw czy, w y k ra c za jąc y poza ram y niniejszego kom unikatu.
Insty tu t Historii Zakład Historii Polski Nowożytnej
Я н у ил C oxa ОРГАНИЗАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ НАРОДНОЙ ГРУППИРОВКИ В Л О Д ЗИ Н С К О М ОКРУГЕ (в 1945— 1949 гг.) П родолж авш ееся несколько месяцев освобож дени е польских земель (лето 1944__ весна 1945 г.) ознаменовалось интенсивным развитием и расширением рядов чле нов Н ародной Группировки, которые в середине 1945 г. насчитывали около 200 тысяч членов и сторонников — в Л одзинском округе свыше 60 тысяч. Затем Н ар од ная Группировка переживала организационный кризис. Крестьяне массово выходили пз 111 и переходили на сторону Польской Н ародной Группировки. Этот кризис продолжавш ийся в м асш табе страны весь 1946 г., был сломлен в Л одзинском округе раньше, в начале того ж е года, после чего наступил тренд, развития Группировки, ттор м ож ён н ы й на переломе 1948 и 1949 гг. политикой идущей сверху. 1 X 1949 г. Н ародная Группировка Л одзнн ск ого округа долж на была насчитывать 28 тысяч членов (как информируют некоторые авторы) или 17 тысяч — что вытекает из собственных исследований автора данного коммюнике. Об общ ественном составе 111 решало преобладаю щ ее число крестьян, всё в большей степени малоземельных. Формализация членства крестьян в НГ происходила медленно. В Л одзинском округе 50— 70% лиц, которых считали членами Группировки не приобретало или ж е не принимало членских билетов. Была ли это оппозиция?
