Elżbieta Dziegieć
Stanisław Liszewski
Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytet Łódzki
ul. Kopcińskiego 31 90-142 Łódź
ROZWÓJ BADAŃ GEOGRAFII
TURYZMU W POLSCE
W XX WIEKU
Zarys treści: Celem pracy, która m a charakter przeglądowy, jest omówienie rozwoju polskiej geografii turyzmu a zwłasz cza głównych kierunków badań geografów nad turystyką w Polsce i ich najważniejszych osiągnięć badawczych w okre sie ostatnich 70 lat. D elim itując etapy tego rozwoju posłużono się formalnymi datami dzieląc cały om aw iany okres na cztery części: okres przed drugą w ojną światową, okres lat 1945 —1970, lala 1970-1990 oraz po roku 1990. Ta periodyzacja uwzględnia ważne wydarzenia polityczne, gospodarcze i spo łeczne, które miały wpływ na rozwój turystyki w naszym kraju a tym samym na badania naukow e nad turystyką. W pracy wy korzystano ważniejsze publikacje książkowe oraz zawartość czasopism naukowych dotyczących turystyki, ja k rów nież wszystkie prace habilitacyjne z zakresu geografii turyzmu ja kie ukazały się w Polsce w XX w.
Słow a kluczow e: geografia turyzmu, kierunki badawcze pol skiej geografii turyzmu, czasopism a naukowe z zakresu tury styki.
1. WSTĘP
•Zainteresowania naukowe geografów polskich pro blematyką turyzmu sięgają okresu międzywojenne go i związane są instytucjonalnie z Uniwersytetem Jagiellońskim, gdzie po raz pierwszy podjęto sys tematyczne badania i stworzono ich ramy organi zacyjne. Wybuch drugiej wojny światowej i oku pacja hitlerowska przerwały wszelkie prace badaw cze, a pierwszy okres po wyzwoleniu ze względu na ogromne zniszczenia kraju nie sprzyjał rozwojowi turystyki, a tym samym prowadzeniu nad nią ba dań. W miarę stabilizacji gospodarczej w Polsce Pojawiło się również zainteresowanie turystyką 1 wypoczynkiem, który organizowany przez zakła dy pracy, szkoły i instytucje miał charakter
głów-THE DEVELOPMENT OF głów-THE
GEOGRAPHY OF TOURISM IN
POLAND IN THE 20™ CENTURY
Abstract: The aim of this review is to present the develop m ent of the Polish geography of tourism, particularly its main research areas and greatest academic achieve m ents of the last 70 years. In order to delimit the development stages, official dates have been presumed dividing the period into four sections: before World War II, 1945-1970, 1970-1990 and after 1990. The authors have taken into account the significant political, economic and social changes which have affected tourism in Poland, as well as its academic research. They also referred to books and academic journals about tourism, as well as all the habilita
tion theses on the geography of tourism that have appeared.
Key words: geography of tourism, research areas in Polish geography of tourism, academic tourism journals.
1. INTRODUCTION
P olish g e o g ra p h e rs h av e b e e n in te re ste d in th e g e o g ra p h y o f to u ris m sin ce th e in te r-w a r period, a n d re s e a rc h in to th e s u b je c t o rig in ate d a t th e Jag ie llo n ia n U niversity. W orld W ar II a n d H itler’s occu p atio n of Polish territories tem porarily s to p p e d all re s e a rc h activity, a n d follow in g lib e ra tio n in th e e arly p o st-w a r period ex ten siv e w a r d a m ag e w a s n o t conducive to th e d e v elo p m en t o f e ith e r to u rism or re s e a rc h . A long w ith econom ic s ta b iliz a tion, cam e in te r e s t in to u rism w ith re c re a tio n b e in g o rg an ized th ro u g h w ork p laces, sch o o ls a n d in s titu tio n s . The
nie socjalny. Odbiciem stanu polskiej turystyki w tym okresie były również podejmowane przez geografów badania naukowe, które dopiero na po czątku lat siedemdziesiątych zaowocowały bar dziej ambitnymi ujęciami teoretycznymi. Kolej nym okresem przełomowym w rozwoju geogra ficznych badań naukowych nad turystyką był upa dek w Polsce turystyki socjalnej i rozwój turystyki komercyjnej. Miało to miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, otworzyło nowe pola badawcze, stając się wyzwaniem dla ba dań naukowych.
Uwzględniając bogatą w wydarzenia przeszłość naszego kraju, rozwój badań geograficznych nad turystyką w Polsce podzielić można na cztery wy raźne okresy: do wybuchu drugiej wojny świato wej, od zakończenia wojny do początku lat sie demdziesiątych, lata siedemdziesiąte i osiemdzie siąte oraz ostatni, najmłodszy, lata dziewięćdzie siąte.
2 . GEOGRAFICZNE BADANIA NAD TURYSTYKĄ W POLSCE W OKRESIE PRZED DRUGĄ WOJNĄ ŚWIATOWĄ
Zainteresowania problematyką turystyczną, a ści ślej krajoznawczą wśród geografów polskich się gają wprawdzie pierwszej połowy XIX w. i zwią zane są z nazwiskiem Wincentego Pola (1807—
1872), założyciela i kierownika pierwszej w Polsce katedry geografii, która istniała na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1 8 4 9 -1 8 5 2 . Systematyczne badania naukowe nad turystyką rozpoczęto jednak znacznie później. Łączą się one z działającym w latach 1 9 3 6 -1 9 3 9 Studium Turyzmu Uniwersy tetu Jagiellońskiego (JACKOWSKI 1992). Studium to założone zostało na UJ w Krakowie jako pla cówka naukowo-dydaktyczna. Jej kierownikiem przez cały czas istnienia był ówczesny doktor, póź niejszy profesor Stanisław Leszczycki. Nie wdając się w szczegółową analizę prac prowadzonych w Studium, zatrzymamy się jedynie nad działalno ścią badawczą tej placówki. Prace badawcze po wstałe w ramach działalności Studium pozwoliły
Ja c k o w s k ie m u (1 9 9 2 ) na wyróżnienie sześciu głównych nurtów.
Pierwszy z nich to prace zmierzające do stwo rzenia teoretycznych podstaw geografii turyzmu jako nowej subdyscypliny naukowej w ramach geografii. Na szczególne podkreślenie zasługuje tu zwłaszcza definicja geografii turyzmu autorstwa
Le s z c z y c k ie g o (1 9 3 2 ), który uważał, że celem
c o n d itio n of P o lish to u ris m w as reflected by sm all-sca le g e o g ra p h ica l re s e a rc h w ith m ore a m b itio u s th e o re tic a l re s u lts only arriv in g in th e e arly 19 7 0 ’s. A tu rn in g p o in t in th e d e v elo p m en t of acad em ic re s e a rc h w a s th e d ecline of social a n d rise o f co m m ercial to u rism . T his took p lace in th e la te 1 9 8 0 ’s a n d early 1990’s, a n d o p e n ed new , c h allen g in g re se a rc h a re a s.
T ak in g th e ric h h is to ry of o u r c o u n tiy in to c o n sid e ra tio n , re s e a rc h d ev elo p m en t c a n b e divided in to fo u r d is tin c t periods: before W orld W ar II, from th e e n d of th e w a r to th e early 19 7 0 ’s, th e 1970’s a n d
1980’s, a n d finally th e 199 0 ’s.
2. GEOGRALPHICAL RESEARCH INTO TOURISM BEFORE WORLD WAR II
Polish g e o g ra p h e rs b e ca m e in te re ste d in to u rism in th e first h a lf of th e 19th c. The n a m e w o rth m e n tio n in g h e re is th a t of W in cen ty Pol (1 8 0 7 -1 9 7 2 ), w ho e s ta b lish ed a n d r a n th e first P olish G eography D e p a rtm e n t a t th e Ja g ie llo n ia n U ni versity in 1849-1852. However, system atic re s e a rc h b e g a n m u c h la te r, a n d is a ss o c ia te d w ith th e T o u rism S ta d iu m a t th e J a g ie llo n ia n U niversity, o p e ra tin g from 1936 to 1939 ( Ja c k o w s k i 1992). It w as e sta b lis h e d a s a re s e a rc h a n d te a c h ing in s titu tio n , a n d a d m in iste re d by P ro fesso r S ta n is la w Leszczycki. We sh all focus o n th e ty p e s of re s e a rc h co n d u cte d a t th e S tu d iu m w ith o u t going in to d etails. Ja c k o w s k i (1992) lis ts six m a in re se a rc h objectives:
The first w a s to c re a te th e th e o re tic al fo u n d a tio n of th e g eo g rap h y of to u rism a s a n ew a ca d e m ic s u b -d isc ip lin e w ith in th e fram ew o rk o f geo g rap h y . Le s z c z y c k i (1932) fo rm u lated a p a rtic u la rly v alu ab le definition, claim ing th a t th e aim of research s h o u ld b e ‘to pro vid e a n academ ic d efin i
tion o f th e la n d sca p e a n d tourist a sse ts, to exa m in e the tourist f lo w potential, w ith preservation o f prim ary landscape fea tures, a s well a s to e sta b lish h o w to exploit this in a rational w a y ’. It is w o rth n o ticin g
prowadzonych badań powinno być „naukowe określenie walorów turystycznych krajobrazu, zba danie możliwości ruchu turystycznego z zachowa niem istotnych cech pierwotnych krajobrazu, a za razem ustalenie racjonalnego wykorzystania tego ruchu”. Znamienne, iż mimo upływu 70 lat od opu blikowania tej definicji, zachowuje ona w pewnym zakresie dużą aktualność.
Drugim nurtem prac badawczych prowadzo nych w ramach Studium były poszukiwania zmie rzające do określenia metodologii badań zja wisk turystycznych. To właśnie tu po raz pierw szy w Polsce zastosowano metodę bonitacji punktowej, za pomocą której dokonywano klasy fikacji walorów przyrodniczych oraz zagospoda rowania turystycznego zarówno większych obsza rów, jak i miejscowości Podhala (LESZCZYCKI
1937).
Prace badawcze prowadzone przez pracowni ków i słuchaczy Studium dotyczyły także regiona lizacji turystyczno-uzdrowiskowej zwłaszcza na terenie ówczesnej Polski południowej (Karpaty, Podhale). Badania te, obok założeń teoretycznych, miały również wymiar praktyczny, służyły bowiem do tworzenia podstaw teoretyczno-metodycznych planowania regionalnego w Polsce.
Dużą wagę w pracach Studium przywiązywano do badania kierunków migracji turystycznych, na podstawie których określano zasięg oddziaływania miejscowości turystycznych i uzdrowiskowych. Badania ruchu (migracji) turystycznego podjęte w tym okresie były pionierskimi na terenie Polski, a ich wyniki do dziś stanowią znakomitą bazę od niesienia do studiów porównawczych.
Za pionierskie, mające dużą wartość metodycz ną należy uznać monograficzne opracowania re gionalne, które wówczas powstały. Za wzorcowe uznaje się do dziś studium problematyki turystycz no-uzdrowiskowej na Podhalu.
Podkreślić również należy ogromne osiągnięcia Studium w rozwoju kartografii turystycznej. Z ini cjatywy pracowników Studium rozpoczęto w Pol sce w latach międzywojennych prace nad Atlasem
turystycznym Polski, wykonując szereg map anali
tycznych i regionalnych. Koncepcja tego atlasu, niestety, nigdy do końca nie zrealizowanego na skutek wybuchu wojny, należy do pionierskich w skali Europy.
Studium wydawało kilka tytułów, w których Publikowano wyniki badań, informacje i doniesie nia. Były to: „Turyzm Polski” (ukazało się 20 nu merów), „Komunikaty Studium Turyzmu” UJ (23 zeszyty), „Prace Studium Turyzmu UJ” (6 tomów)
t h a t a lth o u g h 70 y e a rs h av e p a s s e d it is still largely a p p ro p ria te .
T he n e x t r e s e a r c h objective w as to estab lish a m ethodology of to u rist studies. It w as h e re th a t th e m e th o d of p o in t b o n ita tio n m e th o d w a s first u s e d in o rd e r to classify b o th th e n a tu r a l a s s e ts a n d to u ris t in f r a s tr u c tu r e of la rg e r a re a s a n d in d iv id u al s ite s in P o d h ale (Le s z c z y c k i
1937).
R esearch also con cern ed to u rist regions u s e d a s h e a lth re s o rts , especially in th e s o u th o f P o lan d (the C a rp a th ia n M o u n tain s, Podhale). T h e th e o re tic al a n d ap p lied s tu d ie s led to th e c re a tio n of th e th e o re tic a l a n d m eth o d o lo g ical b a s is for reg io n al p la n n in g in P oland.
T o u rist flows w ere th e n e x t im p o rta n t is s u e w ith a n a tte m p t to identify th e sp h e re of in flu en c e of to u ris t site s a n d h e alth reso rts. R esearch into to u rist flows a t th a t tim e w a s a p io n e e r s tu d y in Poland, a n d its r e s u lts a re still a reliable referen ce for c o m p arativ e stu d ie s. M ono g ra p h ic p u b lic a tio n s a b o u t ind iv id u al reg io n s c a r iy a n eq u ally sig n ifican t m eth o d o lo g ical v a lu e, s u c h a s th e stu d y of to u rism a n d h e a lth re s o rts in Podhale.
We sh o u ld also m e n tio n th e Studium 's g re a t a c h ie v e m e n ts a s far a s th e develop m e n t of to u r is t c a rto g ra p h y in Poland w as c o n ce rn e d . In th e in te r-w a r period g e o g ra p h ers b e g a n w o rk on th e T o u rist A tlas of P o lan d p re p a rin g n u m b e rs of a n a ly tic a l a n d reg io n al m a p s. It w as a n original c o n c e p t in E u ro p e, u n fo rtu n a te ly n e v er co m p leted b e c a u s e of th e o u tb re a k of th e w ar.
T he S tu d iu m p u b lis h e d sev eral p e rio d icals p re sen tin g re se a rc h resu lts, inform a tion o n e v e n ts a n d re p o rts : ‘T u ry zm
P olski’ (20 issu e s), ‘K o m u n ika ty S tu d iu m T u r y zm u ’ (23 issu e s), ‘Prace S tu d iu m Turyzmu( (6 volum es), a n d ‘Biuletyn Ko misji S tu d ió w Ligi Popierania T u r y sty k i
(2 volum es).
A lth o u g h th e S tu d iu m a t th e Jagiello- n ia n U n iv ersity o p e ra te d for only th re e y e ars, it m a rk s a very im p o rta n t stag e. It w as th e n th a t th e th e o re tic al a n d m eth o do lo gical b a s is for th e d ev elo p m en t of th is n ew g e o g ra p h ica l d iscip lin e w as laid, a n d th e first em p irical w ork w as
i „Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Tury styki” (2 tomy).
Działalność naukowa Studium Turyzmu Uni wersytetu Jagiellońskiego, mimo iż trwała zaled wie trzy lata, stanowi bardzo ważne wydarzenie w rozwoju geografii turyzmu w naszym kraju. To właśnie wtedy położono podwaliny teoretyczno- -metodyczne pod rozwój tej nowej dyscypliny geo graficznej, wykonano również serię pierwszych prac empirycznych, które na długie lata stanowi ły przykłady badań geograficznych dotyczących problematyki turystycznej. Można śmiało powie dzieć, że Studium zbudowało fundamenty, i to mocne, pod późniejszy rozwój geografii turyzmu w Polsce.
3 . BADANIA W ZAKRESIE GEOGRAFII TURYZMU W POLSCE W LATACH
1 9 4 5 - 1 9 7 0
Zniszczenia, jakie przyniosła Polsce II wojna świa towa i okupacja hitlerowska, na długie lata wyeli minowały społeczeństwo polskie z możliwości ma sowego uprawiania turystyki. Praktycznie dopiero po roku 1950 przystąpiono do organizacji na więk szą skalę turystyki socjalnej (kolonie dla dzieci, wypoczynek zorganizowany dla dorosłych - wcza sy), która pod koniec lat sześćdziesiątych przyjęła formy ruchu masowego.
Geografowie nie podjęli w tym okresie zbyt wielu nowych problemów badawczych, skupiając się głównie wokół wcześniej uprawianej proble matyki (JACKOWSKI 1974). Charakterystyczne, że w latach 1945-1970 brak w polskiej geografii tu ryzmu prac o charakterze metodologicznym, poja wiły się natomiast studia metodyczne omawiające zwłaszcza metody określania walorów i atrakcyj ności środowiska przyrodniczego dla potrzeb tury styki i wypoczynku.
Silnym bodźcem do poszukiwania nowych me tod badawczych były prace podjęte pod kierun kiem O. Rogalewskiego nad opracowaniem pierw szego w tej skali Planu kierunkowego zagospoda
rowania turystycznego Polski (1971). Było to nie
wątpliwie najważniejsze opracowanie o charakte rze metodyczno-planistycznym, jakie powstało w Polsce, z dużym, a nawet dominującym udzia łem geografów turyzmu.
Podsumowując dorobek naukowy polskich geo grafów turyzmu w tym okresie Ja c k o w s k i (1974) wyróżnia ponownie sześć głównych kierunków, wokół których skupiały się prace badawcze.
Naj-d o n e, for m a n y y e a rs re m a in in g a w o rthy exam ple of g e o g ra p h ica l re se a rc h . We c an a ssertiv ely s ta te th a t th e S tu d iu m gave a s tro n g fo u n d a tio n to la te r develop m e n ts.
3 . RESEARCH INTO THE GEOGRAPHY OF TOURISM IN POLAND
IN 1 9 4 5 - 1 9 7 0
As a re s u lt of W orld W ar II, Polish society could n o t b e n efit from to u rism on a large scale for m a n y y e a rs. In effect it w as only a fte r 1950 th a t so cial to u rism s ta rte d to develop (organized s u m m e r h o lid ay s for c h ild re n a n d a d u lts org an ized by in s titu tio n s a n d w o rk places), a n d in th e la te 196 0 ’s th is b e ca m e a com m on p h e n o m e n o n . G e o g ra p h e rs a t th a t tim e did n o t look in to m a n y new issu e s, fo cu sin g r a th e r o n th o s e s tu d ie d e arlier ( Ja c k o w s k i 1974). It is sy m p to m atic th a t b e tw ee n 1945 a n d 1970 Polish geography of to u rism lacked m ethodological research, y e t m eth o d o lo g ical s tu d ie s in to th e m e th o d s of e v a lu a tin g th e a s s e ts a n d a ttra c tiv e n e s s of n a tu r a l e n v iro n m e n t in to u rism a n d re c re a tio n h a d ap p ea re d .
New re s e a rc h w as triggered by R ogalew ski’s w ork w h e n a tte m p tin g to c re a te 'A Tourist Plan f o r Poland! (1971). It w as u n d o u b te d ly th e m o st sig n ifican t w ork on m eth o d o lo g y a n d p la n n in g in P oland, a n d c a rrie d o u t w ith a c o n sid e r able c o n trib u tio n from g e o g ra p h ers of to u rism .
S u m m in g u p th e acad em ic o u tp u t of Polish to u ris m g e o g ra p h e rs a t th a t tim e, J a c k o w sk i (1974) a g a in lists six m ain s tu d y a re a s . M ost of th e re se a rc h , a n d m o stly d o n e b y p h y sica l g eo g rap h ers, w as devoted to th e valo rizatio n of th e g eo g rap h ical e n v iro n m e n t for to u rist- re c re a tio n a l flows. T h e to o ls u s e d in th is re s e a rc h w ere, a m o n g o th e r th in g s, th e p o in t b o n ita tio n m e th o d , th e a ttra c tiv e n e s s co-efficient a n d th e m odel m eth o d . B ioclim atic fa c to rs w h ich in flu en ce th e d e v elo p m en t o f re c re a tio n w ere looked into, a s well a s th e p ro b lem s for n a tu re p re se rv a tio n a ris in g from re c rea tio n a l n e ed s.
więcej prac poświęcono waloryzacji środowiska geograficznego do potrzeb ruchu turystyczno-wy poczynkowego, a ich autorami byli głównie geo grafowie fizyczni. Opracowano lub zastosowano w tych badaniach m.in. metody bonitacji punkto wej, współczynnik atrakcyjności oraz metodę mo delową. Zajmowano się czynnikami bioklimatycz- nymi warunkującymi rozwój wypoczynku, podjęto również studia z zakresu sozologii poświęcone ochronie środowiska dla potrzeb wypoczynku.
Drugi nurt badawczy związany był z zagospo darowaniem turystycznym. Geografowie dążąc do zobiektywizowanej oceny możliwości racjonalne go zagospodarowania skupili swoje badania w tym okresie głównie nad określeniem chłonności i po jemności turystycznej.
Kontynuując badania z okresu międzywojenne go, prowadzono również studia nad regionalizacją turystyczną zarówno całej Polski, jak i mniejszych obszarów. W okresie tym powstała jedna z najlep szych i do tej pory często cytowana praca dotyczą ca regionalizacji turystycznej Polski MlLESKIEJ
(1963), a także studium Ba jc a r a (1969).
Znacznie mniejszy dorobek zanotowano w za kresie pozostałych trzech uprawianych w tym cza sie w Polsce kierunków badań, czyli w zakresie: klasyfikacji i typologii miejscowości turystycz nych, analizy ruchu turystycznego oraz badań re gionalnych. Wydaje się, że na przeszkodzie prowa dzenia badań w tym zakresie stała głównie słabo zorganizowana statystyka dotycząca turystyki, co bardzo utrudniało prowadzenie studiów, np. nad migracjami turystycznymi.
Miarą słabości tego okresu w zakresie badań o charakterze teoretyczno-metodologicznym może być fakt, iż do 1970 r. nie powstała w Polsce żadna praca habilitacyjna z geografii turyzmu.
4 . BADANIA GEOGRAFII TURYZMU W POLSCE W LATACH 1 9 7 0 - 1 9 9 0
Kolejny okres łączy się w Polsce z rozwojem ma sowego ruchu turystycznego, początkowo jeszcze zorganizowanego (turystyka socjalna), a następnie indywidualnego, oraz z możliwościami wyjazdów turystycznych poza granice kraju (głównie do b. krajów demokracji ludowej).
Badania naukowe geografów nad turystyką we szły w tym okresie w nową fazę, którą cechuje wy raźny rozwój badań metodologicznych i metodycz nych oraz podejmowanie nowych kierunków
ba-A n o th e r s tu d y a r e a w a s to u r is t in fra s tr u c tu re . W an tin g to objectively ev alu ate th e c o n d itio n s for b u ild in g a ra tio n a l in fr a s tru c tu re , g e o g ra p h e rs focused on to u ris t ‘a b so rb e n c y ’ a n d volum e. S tu d ie s also c o n tin u e d in to to u r is t reg io n aliza tion, b o th for th e w hole of th e co u n try a n d for s m a lle r re g io n s a s well. A m ong th e b e s t p u b lic a tio n s re g a rd in g to u rist reg io n alizatio n , often q u o te d even today, a re Mil e s k a’s (1963), a n d Ba j c a r’s (1969) a rticles.
In th e re m a in in g th re e s tu d y a re a s, i.e. th e classific atio n a n d typology of to u ris t d e s tin a tio n s , a n a ly s is o f to u ris t flows a n d reg io n al s tu d ie s , th e re s e a rc h w as n o t so th o ro u g h . T he re a s o n se e m s to be th e very p o o r q u a lity of s ta tis tic s reg ard in g to u rism , w h ich m a d e c e rta in stu d ie s, e.g. in to to u ris t flows, very difficult.
T he w e a k n e s s o f th e th e o re tic al a n d m eth o d o lo g ical re s e a rc h o f th o se tim es w as th e fact t h a t th e first h a b ilita tio n th e s is on th e g eo g ra p h y of to u rism w as w ritte n only in 1970.
4 . GEOGRAPHY OF TOURISM IN POLAND IN 1 9 7 0 - 1 9 9 0
T he n e x t p erio d w a s th a t o f th e develop m e n t of la rg e -sca le to u r is t flows, a t first c o o rd in a ted (social to u rism ), a n d la te r in d iv id u al, in c lu d in g th e o p p o rtu n ity to trav el a b ro a d (m ainly to so cialist c o u n trie s).
R e se a rc h th e n e n te re d a new p h a se , w ith a c le a r d e v e lo p m e n t in m ethodology, a n d n ew a r e a s w ere explored. Several review s a p p e a re d d is c u s s in g th e o u tp u t a n d s tu d y a re a s , m e a n in g th a t s u c h a n e ed w a s recognized, a s well a s to e sta b lis h n ew tre n d s a n d s tu d y a re a s (Lis z e w s k i 1987, 1992, Wa r s z y ń s k a 1984, 1992 éd., 1999).
A definite b re a k th ro u g h in th e develop m e n t of th e o ry w a s th e p u b lic a tio n of six h a b ilita tio n th e s e s , in tro d u c in g new s u g gestions a n d m ethodological approaches. T he s e rie s b e g in s w ith Ro g a l e w s k i’s d is s e rta tio n (1972) dev o ted to th e s p a tia l econom y in to u rism . It is rooted in
d aw czy ch . P o w stało w ty m c z a sie k ilk a p rac p rz e g ląd o w y ch o m a w ia ją c y c h d o ro b e k i kieru n k i b a d ań g eo g rafii tu ry z m u w P o lsce, co św iad czy z je d n e j stro n y o z ro z u m ie n iu p o trzeb y b ila n so w a nia d o ro b k u b a d a w c z eg o , z d ru g iej zaś w y ty czan ia n ow ych n u rtó w i k ie ru n k ó w b a d aw czy ch tej sub- d y scy p lin y g e o g rafic zn ej (LISZEWSKI 1987, 1992,
WARSZYŃSKA 1984, 1992, 1999).
N iew ątp liw y m p rz e ło m e m w ro zw o ju p o d staw teoretycznych polskiej geografii turyzm u było sześć prac h a b ilita c y jn y c h , k tó re u k az ały się w tym o k re sie, w n o sząc n o w e p ro p o z y c je i p o d e jśc ia m e to d o lo g iczn e do b ad ań g e o g ra fic zn y c h nad tu ry sty k ą. S erię tych p rac o tw ie ra ro z p ra w a ROGALEWSKIEGO
(1972), pośw ięcona gospodarce przestrzennej w tu rystyce. Je st to p raca, której k o rzen i należy szukać w d o ro b k u m eto d y cz n y m a u to ra zd o b y ty m przy k iero w an iu p racam i nad „P la n e m k ieru n k o w eg o zag o sp o d a ro w a n ia tu ry sty c z n e g o P o lsk i” . R o z p ra w a Wa r s z yŃs k ie j (1974) z a w ie ra ła now e u ję cia m eto d y czn e b ad ań z a so b ó w śro d o w isk a n a tu ra ln e go na p o trzeb y tu ry sty k i (m e to d a m o d elo w a). N o w e p ro p o z y c je m eto d y c z n e d o ty c z ą c e b ad ań o sa d n ictw a tu ry sty cz n eg o p rz y n io sła p ra c a h a b ilita c y j na Ja c k o w s k ie g o (1981), k tó ry po raz p ierw szy w polskiej lite ra tu rz e p rz e d sta w ił ty p o lo g ię fu n k c jo n a ln ą m ie jsc o w o śc i tu ry sty c z n y c h p o słu g u jąc się m etodam i m atem aty czn y m i (a n a liz a c z y n n ik o w a). T e ry to ria ln y sy ste m re k re a cy jn y , ja k o m odel te o re ty c zn o -m eto d y c zn y , był p rz e d m io te m bad ań Kr z y m o w s k ie j-Ko s t r o w ic k ie j (1980), k tó ra zw e ry fik o w a ła ten m odel na p rzy k ład z ie system u je z io ra W igry. Z n a k ie m n o w y ch nu rtó w w b a d a niach g e o g ra fic zn o -tu ry sty c z n y c h je s t p ra c a h a b ili ta cy jn a Wy r z y k o w s k ie g o (1986), k tó ry po d jął stu d ia nad g e o g ra fic z n y m i u w a ru n k o w a n ia m i ro z w o ju tu ry sty k i u rlo p o w ej w P o lsce. P ra c a ta, o b o k in teresu jący ch ro z w ią z a ń m e to d y czn y ch , przynosi o g ro m n y zasób w ie d zy e m p iry c z n e j, b ęd ąc p ie rw szym tak k o m p le k so w y m o p ra c o w a n ie m p o d staw g e o g rafic zn y ch ro z w o ju tu ry sty k i w n aszy m kraju.
W k ład em g eo g ra fii fizy czn ej do ro zw o ju bad ań nad tu ry sty k ą b y ła p ra c a h a b ilita c y jn a WOJCIE CHOWSKIEGO (1986), któ ry p o d ją ł b ard zo o ry g in a l ne b a d a n ia nad p e rc e p c ją o c e n y e stety c zn ej k ra jo brazu. N a p o d k re śle n ie z a słu g u je ró w n ie ż p ie rw sz a w polskiej lite ra tu rz e tu ry sty czn e j p ra c a (ro zp raw a do k to rsk a), w której z a p re z e n to w a n o m o żliw o ści zasto so w a n ia d e n d ry tu c e le m re g io n a liz a cji p rz e strzeni g eo g ra ficzn ej d la p o trz e b tu ry sty k i (Ga- DZOJANIS 1977).
D o n ie w ątp liw y ch o sią g n ię ć teg o o k re su n ależy ró w n ie ż zaliczy ć w y d a n ie p ierw szeg o w P o lsce
th e m eth o d o lo g ical e x p erien ce gain ed d u rin g w o rk on ‘T h e Tourist Plan fo r
Poland'. Wa r s z y n s k a’s d is se rta tio n (1974) c o n ce rn e d n ew m e th o d s of stu d y in g n a tu ra l a ss e ts for to u rist p u rp o ses (model m ethod). New m eth o d o lo g ical su g g estio n s re g a rd in g to u r is t s e ttle m e n t w ere p u t forw ard by Ja c k o w s k i in h is th e s is (1981) p re s e n tin g a fu n c tio n a l typology of to u ris t d e s tin a tio n s a n d u s e d m a th e m a tic a l m e th o d s (factor an aly sis) for th e first tim e in th e P olish lite ra tu re . The territo rial re c re a tio n a l sy ste m , a s a th eo retical- m eth o d o lo g ical m odel, w as th e su b je c t s tu d ie d by Kr z y m o w s k a-Ko s t r o w ic k a (1980), w ho verified th is m odel u sin g th e ex am p le of th e W igry Lake sy stem . A sign of a n in te r e s t n ew a r e a s w as Wy r z y k o w- SKl’s th e s is (1986), d is c u s s in g th e geo g ra p h ic al c o n d itio n s for th e dev elo p m en t of h o lid ay to u rism . T h is w ork b rin g s in te re stin g m eth o d o lo g ical s o lu tio n s a n d a large q u a n tity o f em p irical d a ta , a s it w as th e first c o m p re h en siv e c o n so lid a tion of th e geographical a sp e c ts of tourism developm ent.
A c o n trib u tio n of p h y sica l geography to to u ris t re s e a rc h w a s Wo j c i e c h o w s k i’s th e s is (1986) w h ere th e a u th o r co n d u cte d a very in te re s tin g s tu d y of la n d sc a p e p ercep tio n . We s h o u ld also m e n tio n th e first Polish h a b ilita tio n th e s is p re se n tin g th e p o ssib ilitie s of u s in g a d en d ro g ra m in o rd e r to regionalize g eo g rap h ical sp ace for th e n e e d s o f to u rism p u rp o se s (Ga d z o j a n is 1977).
The p u b lic a tio n o f a u n iv e rsity co u rse boo k o n th e g eo g ra p h y of to u rism (Wa r- s z y ń s k a & J a c k o w s k i 1978), th e first in P o lan d a n d o n e of th e first in E urope, is a n u n q u e s tio n a b le a ch ie v e m en t of th a t tim e.
R ese arch c o n tin u e d to c o n ce rn th e n a tu r a l e n v iro n m e n t, its a ttra c tiv e n e ss, tra n s fo rm a tio n a n d p re serv a tio n , to u ris t in fr a s tru c tu re , to u r is t se ttle m e n t, to u ris t flows, reg io n al to u ris m a n d c h a n g e s p ro d u ced by th e developm ent of th e to u rist flows (Dz ie g i e ć 1989, 1991). The new s tu d y a re a s th a t developed a t th a t tim e w ere to u rism a n d re c re a tio n in zo n es s u rro u n d in g c ities (Dz ie g i e ć & Lis z e w s k i
i jednego z pierwszych w Europie podręcznika akademickiego z zakresu geografii turyzmu (W ar- s z y ń s k a, Ja c k o w s k i 1978).
Obok poważnego dorobku teoretyczno-meto- dologicznego, badania geograficzne nad turystyką koncentrowały się w tym okresie wokół kilku od dawna uprawianych kierunków, podjęto również nowe wyzwania badawcze.
Kontynuowano badania w zakresie: środowiska przyrodniczego, jego atrakcyjności, przekształceń i ochrony, bazy materialnej turystyki (zagospoda rowania turystycznego), osadnictwa turystycznego, ruchu turystycznego badań regionalnych turystyki oraz przemian dokonujących się pod wpływem rozwoju ruchu turystycznego (DZIEGIEĆ 1989,
1991). D o nowych nurtów badawczych, które roz winęły się w tym okresie w Polsce, należy zali czyć: turystykę i wypoczynek w strefach podmiej skich (Dz ie g ie ć, Lis z e w s k i 1984, Ma t c z a k
1985) oraz geograficzne badania nad czasem wol nym i jego przestrzennym zagospodarowaniem
(Dz ie g ie ć, Lis z e w s k i 1985).
Wyrazem aktywności badawczej polskich geo grafów turyzmu w tym okresie może być również takt zorganizowania w naszym kraju dwóch du żych konferencji międzynarodowych z udziałem większości europejskich geografów turyzmu. Pier wsza z tych konferencji, to sympozjum Grupy Ro boczej Geografii Turyzmu Międzynarodowej Unii Geograficznej poświęcone zagadnieniom termino logicznym w geografii, które odbyło się w dniach
7 - 1 0 listopada 1974 r. w Krakowie i w Zakopa nem („Zeszyty Naukowe UJ”, 1976). Druga konfe rencja, to sympozjum naukowe Komisji Geografii Turyzmu i Wypoczynku Międzynarodowej Unii Geograficznej, które odbyło się w Łodzi i Sulejo wie w dniach 4 -1 1 września 1983 r. i poświęcone było turystyce i wypoczynkowi w strefach dużych miast (Tourisme et Loisirs... 1983).
W okresie tym, po raz pierwszy po II wojnie światowej, w Polsce zaczęło się regularnie ukazy wać geograficzne czasopismo naukowe poświęcone problematyce turyzmu. Czasopismo pt. „Turyzm” wychodzi od 1985 r. i wydawane jest jako półrocz- nik przez Uniwersytet Łódzki; od 2001 r. ukazuje się w dwóch językach: polskim i angielskim.
5 . GEOGRAFIA TURYZMU W POLSCE PO ROKU DZIEWIĘĆDZIESIĄTYM
Początek lat dziew ięćdziesiątych łączy się w Pol sce ze zm ianam i ustrojow ym i i
społeczno-gospo-tim e a n d its p la ce in to u ris m (Dz ie g ie ć & Lis z e w s k i 1985).
At th a t tim e th e re w ere two in te rn a tio n al c o n fe re n c e s o rg an ized in P oland a tte n d e d b y th e m ajo rity of E u ro p e a n to u rism g e o g ra p h e rs. T he first w as th e T o u rism G eo g rap h y W orking G ro u p a t th e In te rn a tio n a l G eo g rap h ical U nion devoted to geographical term inology w hich to o k p lace from 7 - 10th N ovem ber 1974 in K raków a n d Z a k o p a n e (Z eszy ty N a u ko w e U J, 1976). T h e o th e r con feren ce w as th e T o u rism G eo g rap h y a n d R ecreation C o m m ittee a t th e In te rn a tio n a l G eo g ra p h ic a l U nion, w h ich too k place a t Łódź a n d S u lejó w from 4 - 1 1th S e p te m b e r 1983, a n d w a s d ev o ted to to u rism a n d re c re a tio n in larg e c ities (Tourism e e t
Loisirs... 1983).
At th a t tim e, a n aca d e m ic jo u rn a l
‘Turyzm ' b e g a n to a p p e a r regularly, th e
first devoted to to u ris m in p o st-w a r P oland, a n d p u b lis h e d sin ce 1985 half- yearly by th e U n iv ersity of Łódź (and sin ce 2001 in b o th P olish a n d English).
5. THE GEOGRAPHY OF TOURISM IN POLAND AFTER 1 9 9 0
T he early 199 0 ’s in P o lan d w ere m ark ed by a political, so cial a n d econom ic tr a n s fo rm atio n w h ic h g re a tly affected th e d e v elo p m en t of to u rism . Society divided in to eco n o m ic g ro u p s, u n e m p lo y m e n t a p p e a re d , larg e s ta te e n te rp ris e s , w hich in th e p re v io u s p erio d h a d organized large-scale social tourism , declined. Poorer people co u ld n o t afford to travel on h o li d a y s a s m u c h a s before. In th e early
1990's, th e o p p o rtu n ity to travel freely a b ro a d c a u s e d m a ssiv e flows, m ainly for tra d in g p u rp o s e s .
W ith tim e, in te rn a tio n a l flows stabilized, th e role o f o rg an ized social to u rism d e crea se d , a n d co m m ercial, ind iv id u al to u rism developed o n a large scale. All th e s e c h a n g e s s e rio u sly affected th e d e v elo p m en t of th e g eo g rap h y of to u rism , e n co u ra g in g a c a d e m ic s to ta k e u p new ch allen g es.
darczymi, które miały zasadniczy wpływ na roz wój turystyki. Nastąpiło znaczne rozwarstwienie ekonomiczne społeczeństwa, pojawił się problem bezrobocia, upadły wielkie zakłady państwowe bę dące w poprzednim okresie głównym organizato rem masowej turystyki socjalnej. Zmniejszyły się w sposób wyraźny wyjazdy wypoczynkowe, a zwłaszcza poznawcze biedniejszej części społe czeństwa. Możliwość nieskrępowanych wyjazdów zagranicznych uruchomiła, zwłaszcza w począt kach lat dziewięćdziesiątych, masowe migracje Polaków, które miały charakter głównie handlowy.
W miarę upływu czasu następuje stabilizacja w ruchu międzynarodowym, zmniejszenie roli tury styki socjalnej (zorganizowanej) i rozwój turystyki komercyjnej (indywidualnej), która przyjmuje roz miary ruchu masowego. Wszystkie te zmiany mają duży wpływ na rozwój geografii turyzmu jako, na uki inspirując do podejmowania nowych wyzwań.
Lata dziewięćdziesiąte charakteryzują się bar dzo dynamicznym rozwojem badań nad geografią turyzmu. Rozwój ten przejawia się z jednej strony w nowych ujęciach teoretycznych, z drugiej w po dejmowaniu aktualnych problemów badawczych. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń, wy ników badań empirycznych i nagromadzonej wie dzy powstały w ostatnich 10 latach prace zmierza jące do uogólnień, określające prawidłowości oraz tworzące elementy teorii tej subdyscypliny geogra ficznej .
Do głównych kierunków badawczych polskiej geografii turyzmu w latach dziewięćdziesiątych można zaliczyć:
- podstawy metodologiczne teorii geografii tu ryzmu,
- ocenę wartości turystycznej i wypoczynkowej środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz ich ochrona,
-rozwój funkcji turystycznej, - ruch turystyczny,
- bilans i zagospodarowanie czasu wolnego, - przemiany w zagospodarowaniu turystycz nym Polski i świata,
- agroturystykę, - turystykę religijną.
Zarówno elementy teorii, jak i metodologii geo grafii turyzmu zawarte są przede wszystkim w pra cach wykonanych na stopień doktora habilitowa nego, które ukazały się w tym okresie. Począwszy od 1990 r. opublikowano w Polsce 10 rozpraw ha bilitacyjnych z geografii turyzmu (na 16, jakie po wstały po II wojnie światowej). Wzbogaciły one znacznie podstawy teoretyczne tej dyscypliny
na-In th e 199 0 ’s th e g eo g rap h y of to u rism developed d y n am ically , new th eo retical a p p ro a c h e s w ere a s s u m e d a n d c u rre n t re s e a rc h is s u e s ta c k le d . B ased on e arlier ex p erien ce, r e s u lts a n d p rio r know ledge, th e la s t te n y e a rs h av e b ro u g h t new g e n eraliz a tio n s, d e fin itio n s a n d th e o re t ical a s s u m p tio n s , a n d u n co v ered c e rta in re g u la ritie s. T he m a in re s e a rc h a re a s in th e 19 9 0 ’s w ere a s follows:
- The m eth o d o log ical b a s is of th e o iy in th e g eo g rap h y of to u rism ;
- A ss e s s m e n t o f th e to u ris t v a lu e of n a tu r a l a n d c u ltu ra l e n v iro n m e n ts, a n d th e ir p ro tectio n ;
- The developm ent of a to u rist function; - T o u rist flows;
- T he p ro p o rtio n a n d ex p lo itatio n of tim e devoted to le isu re;
- C h a n g e s in th e to u r is t in fr a s tru c tu re in P o lan d a n d th e w orld; - A grotourism ; - R eligious to u rism . T he th e o re tic a l a n d m ethodological e le m e n ts of th e g eo g rap h y of to u rism a re fo u n d m o stly in th e h a b ilita tio n th e s e s w hich a p p e a re d in th is period. S ta rtin g from 1990, te n s u c h w o rk s have b e en p u b lis h e d (o u t o f only 16 sin ce World W ar II). T hey h av e g reatly e n ric h e d th e th e o ry of th is a c a d e m ic discipline. Ma t c z a k (1992), c o n sid e rin g th e re se a rc h m e th o d s em ployed a n d th e re s u lts o b ta in e d u n til th e n , c o n s tru c te d a m odel of re s e a rc h in to to u r is t flows b a se d on sy ste m s c o n c e p ts. A v a lu ab le ach iev e m e n t is th e m o d el of im p e d im e n ts to th e d e v elo p m en t of a to u r is t fu n ctio n in th e Polish B altic zone, c o n stru c te d by
SzwiCHTENBERG (1991). New so lu tio n s
re g a rd in g m e th o d s o f in v e stig atin g h e a lth s p a s w ere p u t forw ard by G roch (1991) u s in g m u lti-d im e n sio n a l co m p arativ e an aly sis. M any P o lish re s e a rc h e rs have in v e stig ate d p h e n o m e n a o c cu rrin g o u t side u r b a n a r e a s w h ic h c a n be s e e n in w o rk s c o n c e rn in g to u r is t sp ace. R ural recreational sp ace w as defined, its changes, a s well a s id e n tific a tio n a n d classificatio n m e th o d s (Dr z e w ie c k i 1992).
R ec re a tio n al trip s m a d e by city in h a b ita n ts to ru r a l a re a s re s u lt in c h a n g e s in g eo g rap h ical s p a c e a s b ro ad ly u n d e
r-ukowej. MATCZAK (1 9 9 2 ) - uwzględniając do tychczasowe metody badawcze i uzyskane za ich pomocą wyniki - skonstruował model badań ruchu turystycznego na podstawie koncepcji systemowej. Duży walor poznawczy mają modele barier rozwo ju funkcji turystycznej w polskiej strefie nadbał tyckiej wypracowane przez SZWICHTENBERGA (1991). Do prac, które wniosły nowe rozwiązania w zakresie metod badania uzdrowisk należy praca
Gr o c h a (1 9 9 1 ). Autor ten, do badań diagnostycz nych uzdrowisk polskich zastosował wielowymia rową analizę porównawczą. Wielu polskich bada czy zajmuje się zjawiskami zachodzącymi na tere nach pozamiejskich. Wyrazem tego zainteresowa nia są prace dotyczące przestrzeni turystycznych. Zdefiniowana została wiejska przestrzeń rekreacyj na (Dr z e w ie c k i 1992) - jej przemiany, a także metody jej identyfikacji i klasyfikacji.
Efektem wyjazdów wypoczynkowych miesz kańców miast na tereny wiejskie są zmiany zacho dzące w szeroko rozumianej przestrzeni geogra ficznej. W polskiej geografii turyzmu zdefiniowa na została istota procesów urbanizacji turystycz nej. Stwierdzono, że „nowy przemysł”, jakim jest współczesna turystyka, jest w krajach o cechach gospodarki postindustrialnej istotną siłą sprawczą kolejnej fazy procesów urbanizacyjnych terenów wiejskich (DZIEGIEĆ 1995). Do tego nurtu prac za liczyć należy także rozprawę Ku r k a (1990),
w której określony został wpływ turystyki na prze miany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich na terenach górskich (Karpaty Polskie).
Integralną częścią szeroko rozumianych proce sów urbanizacyjnych jest zjawisko „drugich do mów”. Andrzej Ko w a l c z y k (1 9 9 4 ) określił czyn niki geograficzno-społeczne i fizycznogeograficz- ne decydujące o rozwoju i rozmieszczeniu „dru gich domów” oraz ich wpływ na lokalne układy spo łeczno-ekonomiczne i środowisko przyrodnicze.
Problematykę przyrodniczą w omawianym okre sie reprezentują dwie prace habilitacyjne (SOŁO-
Wiej 1992, Iw ic k i 1998), w których autorzy zaj mują się środowiskiem przyrodniczym w kontek ście systemów rekreacyjnych oraz koncepcją zrów noważonego rozwoju obszaru pojezierzy. Konty nuacją badań nad postrzeganiem krajobrazu * kształtowaniem obszarów rekreacyjnych była praca habilitacyjna A. KOWALCZYK (1992).
Do nurtu teoretycznego zaliczyć należy także pracę STACHOWSKIEGO (1 9 9 0 ), dotyczącą termino logii osadnictwa turystycznego. Próby zdefiniowa nia przedmiotu badań geografii turyzmu, za którą część badaczy uważa przestrzeń turystyczną,
pod-sto o d a n d th e e ss e n c e of th e se to u rist u rb a n iz a tio n p ro c e s s e s w a s defined. It w as claim ed th a t th e ‘n ew in d u s try ’, i.e. c o n te m p o ra ry to u rism , in p o s t-in d u s tria l econom ic c o n d itio n s, is a sig n ifican t force b e h in d th e u rb a n iz a tio n p ro c e sse s in ru ra l a r e a s (Dz i e g i e ć 1995). S im ilar problem s w ere d isc u sse d by Ku r e k (1990) w ho d e sc rib e d th e in flu en c e of to u rism on so cio -eco n o m ic c h a n g e in ru ra l m o u n ta in o u s a r e a s (Polish C a rp a th ia n M o u n tain s).
An in te g ra l e le m e n t of s u c h u rb a n iz a tion is th e p h e n o m en o n of ‘second ho m es’. Ko w a l c z y k (1994) defined th e geo g ra p h ic al-so c ia l a n d p u re ly geographical facto rs d e te rm in in g th e ir developm ent an d d istrib u tio n , a s well a s th e ir influence on local so cio -eco no m ic re la tio n s a n d th e n a tu ra l e n v iro n m e n t.
N a tu ra l e n v iro n m e n ta l p ro b lem s are d is c u s s e d in two h a b ilita tio n th e se s (So l o w ie j 1992, Iw ic k i 1998) w hose a u th o r s look on th e n a tu r a l en v iro n m e n t in th e c o n te x t of re c re a tio n a l sy ste m s, a s well a s th e c o n c e p t of a b a lan c e d d ev elo p m en t in d is tric ts of lak es.
T he p ro b le m s of th e p e rc ep tio n of la n d sc a p e a n d th e c re a tio n of re c re a tio n al a re a s a re f u r th e r d is c u s s e d by Ko w a l c z y k (1992). T h eo retical d isc u ssio n also in c lu d e s St a c h o w s k i’s (1990) w ork re g a rd in g to u r is t s e ttle m e n t te rm in o logy. A tte m p ts to define th e object of s tu d y in th e g eo g rap h y of to u rism , believed by so m e re s e a rc h e r s to be to u ris t sp ac e , w ere m a d e by Lis z e w s k i (1995, 1999, a n d 2002). O n th e b a sis of fu n c tio n a l c rite ria (h u m a n to u ris t activity), th e a u th o r iso la ted five ty p es of to u r is t s p a c e - ex p lo ratio n , p e n e tr a tion, a ss im ila tio n , colonization a n d u rbanization, w hich w ere later se t ag ain st o th e r s t a n d p o i n t s (Lis z e w s k i a n d Ba c z w a r o w 1998). A p ra c tic a l verifica tio n of th e d e lim ita tio n of v a rio u s types of to u ris t s p a c e w a s p re s e n te d by Wł o d a r c z y k (1999) in v estig atin g th e b o u n d a rie s of th e Łódź U pland.
In th e period u n d e r d iscu ssio n research in to th e n a tu r a l e n v iro n m e n t fo cu sed on th e e v a lu a tio n of th e re c re a tio n a l u s e fu ln e ss of in d iv id u a l e le m e n ts a n d th e ir
jął się Lis z e w s k i (1995, 1999, 2002). Autor ten, opierając się na kryteriach funkcjonalnych (aktyw ność turystyczną człowieka) wyróżnił pięć typów przestrzeni turystycznej - eksploracji, penetracji, asymilacji, kolonizacji i urbanizacji turystycznej, które skonfrontował z poglądami innych badaczy
(Lis z e w s k i, Ba c z w a r o w 1998). Praktyczną we ryfikację delimitacji różnych typów przestrzeni tu rystycznej zaprezentował WŁODARCZYK (1999) badając obszary krawędziowe Wyżyny Łódzkiej.
W omawianym okresie badania nad środowi skiem przyrodniczym skupiały się głównie na oce nie przydatności rekreacyjnej poszczególnych ele mentów tego środowiska i ich zróżnicowanego od działywania na organizm ludzki. Podstawowe dla tego kierunku badań okazały się prace Kr z y m o w-
s k ie j-Ko s t r o w ic k ie j (1991, 1995a, b), dotyczące geoekologii rekreacji. Jest to zupełnie nowe i ory ginalne spojrzenie na zagadnienie interakcji tu rysta - środowisko. Autorka rozpatruje turystykę od strony wzorów i typów zachowań człowieka w systemowo rozumianym środowisku.
Współczesny, masowy rozwój turystyki na tere nach atrakcyjnych przyrodniczo powoduje degra dację środowiska naturalnego. Zależności pomię dzy rozwojem funkcji turystycznej a skażeniem środowiska były przedmiotem badań m.in. MaT-
c z a k a (1995). Wiele prac polskich badaczy do tyczyło także turystyki na obszarach objętych ochroną - w parkach narodowych (WŁODARCZYK
1993) czy krajobrazowych (CHROSTOWSKA, Wl- LUŚ 1992). Zagospodarowaniu turystycznemu na obszarach chronionych w Polsce poświęcony był również cały zeszyt, czasopisma „Turyzm” (1997).
Nową tematyką badawczą, która rozwinęła się szczególnie silnie w omawianym okresie, jest ana liza funkcji turystycznej. Badania nad funkcją tu rystyczną mają na celu ustalenie roli i znaczenia turystyki w życiu gospodarczym i społecznym jed nostek osadniczych, obszarów czy regionów. Naj częstszym miernikiem w tych badaniach jest ruch turystyczny i jego analiza wielkości, sezonowości, struktur demograficznych i społecznych, a przede wszystkim zasięgu terytorialnego. Innymi mierni kami funkcji turystycznej, stosowanymi przez geo grafów polskich, są: zagospodarowanie turystycz ne, struktura zatrudnienia, charakter zabudowy i użytkowanie ziemi, a także mierniki ekonomicz ne. Przykładem monograficznego opracowania fun kcji turystycznej jest praca zbiorowa poświęcona miastu Augustów (Lis z e w s k i, red. 1989). Ujęciu metodycznemu badania funkcji turystycznej, jak również prezentacji przykładów konkretnych
ba-varying im p a c t o n th e h u m a n body. T he m o st sig n ific a n t w o rk s in th is field were w ritten by Kr zy m o w sk a- Ko st r o w ic k a (1991, 1995a, b) o n re c re a tio n geo ecology, a com p letely novel a n d original a p p ro a c h to th e p ro b lem of in te ra ctio n b etw een th e to u ris t a n d th e en v iro n m en t. T he a u th o r b a s e d h e r d isc u ssio n on h u m a n b e h a v io u r p a tte r n s in a n en v iro n m e n t s e e n a s a sy ste m .
The c o n te m p o ra iy d ev elo p m en t of to u rism in a ttra c tiv e a re a s le a d s to th e d e g ra d a tio n of n a tu r a l e n v iro n m e n t. The re la tio n b e tw e e n th e d ev elo p m en t of th e to u ris t fu n c tio n a n d e n v iro n m e n ta l p o llu tio n w a s s tu d ie d by Ma t c z a k (1995). M any Polish re s e a rc h e rs have also d e alt w ith to u rism in p ro te c te d a re a s - in national p a rk s (Wł o d a r c z y k 1993) or la n d sca p e p a rk s (Ch r o s t o w s k a a n d Wil u ś 1992). T he to u r is t in fr a s tru c tu re in p ro te c ted a re a s in P o lan d w as th e su b je c t of a w hole is s u e of ‘T u r y zm ’ (1997). A n ew re s e a rc h a re a , w hich p a rtic u la r ly developed h e re , w a s th e a n a ly sis of th e to u ris t fu n c tio n . T he aim w as to e sta b lish th e role a n d s ta t u s of to u rism in th e econom y a n d so ciety of se ttle m e n t u n its , a re a s o r reg io n s. Its m o st p o p u la r m e a s u re s a re to u ris t flows a n d a n a ly sis of in te n sity , se a so n a lity , dem o g rap h ic a n d so cial s tru c tu r e , a n d , above all. its te rrito ria l ra n g e . O th e r m e a s u re s of to u ris t fu n c tio n a re to u ris t in fra s tr u c tu re , em p lo y m en t, b u ild in g style a n d la n d ex p lo itatio n , a s well a s econom ic m e a s u re s . T he to u ris t fu n ctio n w as co m p reh en siv ely d is c u s s e d in th e collective w o rk dev o ted to th e tow n of A u g u stó w (Lis z e w s k i ed. 1989). M ethodo logical re s e a rc h in to to u r is t fu n c tio n s, a s well a s e x am p les of a c tu a l em pirical s tu d ie s, h a v e b e e n p re s e n te d in two volum es of T u r y zm (1989, 1994). R esearch in to th e to u ris t fu n c tio n of o p e n -a ir eth n o lo g ical m u s e u m s a n d re g u la r m u s e u m s w as c o n d u c te d by St a sia k (1996, 2000) a n d Ro d a c k a (1997). W ilu ś (1997) a n d Wo j c ie c h o w s k a (1988) s tu d ie d th e d ev elo p m en t of th e to u ris t fu n c tio n in th e valleys of th e low land riv ers W a rta a n d Pilica. T heir w ork b ro u g h t in te re s tin g re s u lts , show ing
dań empirycznych poświęcono dwa tomy czasopi sma „Turyzm” (1989, 1994). Badania nad funkcją turystyczną skansenów i muzeów prowadzili m.in.
St a s ia k (1996,2 0 0 0 ) oraz Ro d a c k a (1997). Oryginalną tematykę badawczą podjęli również
Wil u ś (1997) i Wo jc ie c h o w s k a (1988), którzy badali rozwój funkcji turystycznej w dolinach du żych rzek nizinnych Warty i Pilicy. Prace te przy niosły interesujące rezultaty pozwalające na wy krycie prawidłowości związanych z rozwojem tej funkcji w dolinach rzek. Dotyczy to zwłaszcza za leżności między rozwojem funkcji turystycznej a odległością od nurtu rzeki, oraz zmian w czasie i przestrzeni procesów kolonizacji turystycznej w dolinie rzeki.
Nowa sytuacja turystyki polskiej, a zwłaszcza masowe wyjazdy zagraniczne uatrakcyjniły bada nia turystycznego ruchu międzynarodowego. Za gadnieniem badawczym, które pojawiło się po
1989 r., jest turystyka przyjazdowa sentymentalna (etniczna). Studia nad tym zjawiskiem prowadzone były głównie w Instytucie Turystyki (ŁOPACIŃSKI 1992, JAGUSIEWICZ 1990, 1991).
Badania zagranicznych podróży Polaków pro wadzone są systematycznie od wielu lat przez In stytut Turystyki w Warszawie. Szczególnie po zmianach ustroju społeczno-gospodarczego bada nia te przynoszą interesujące poznawczo rezultaty
(Go g o l e w s k a 1994, 1996).
B ardzo o ry g in a ln e stu d ia , k tó re m o żn a zaliczyć do nurtu z w ią zan eg o z b ad a n iam i ruchu tu ry sty c z nego, p o w stały w o śro d k u k ra k o w sk im pod k ie ru n kiem A. Ja ck o w sk ieg o , k tó ry je s t p io n ie re m badań nad turystyką religijną. Prace JACKOWSKIEGO (1991a, b) s ą p ierw szy m i na sk alę m ię d z y n aro d o w ą, g e o g raficznym i b ad an ia m i ru ch u p ielg rzy m k o w eg o . N ależy tu w sp o m n ie ć, iż z in ic ja ty w y A. J a c k o w skiego p o w stało o ry g in a ln e c z a so p ism o „P eregri- nus C ra c o v ie n sis” w y d a w a n e od 1995 r. w K ra k o w ie, p re z e n tu ją ce b a d a n ia nad o śro d k a m i k u ltu re lig ijn eg o i tu ry sty k ą re lig ijn ą w skali krajow ej i m ięd zy n aro d o w ej. S y n te z ą d o ty c h c z a so w y c h b a dań je st tom X V Wielkiej encyklopedii świata, przy g o tow any w śro d o w isk u g e o g ra fó w k rak o w sk ich ( J a c k o w s k i, S o l j a n , B i l s k a - W o d e c k a 1999).
W latach dziewięćdziesiątych kontynuowano badania nad stanem zagospodarowania turystycz nego Polski. Do ciekawych poznawczo należą pra ce dotyczące bazy noclegowej (KLEMENTOWSKI
1993, 1996), o ra z p rz e k sz ta łce ń w ła sn o ścio w y ch w tu ry sty ce so c jaln ej (BOS1ACKI 1994), a ta k że a k tyw izacji g o sp o d arcz ej te re n ó w p rzez turystykę. S tudia te d o ty czy ły z w ła sz c z a p e ry fe ry jn y c h ,
przy-c e r t a i n r e g u l a r i t i e s i n t h e d e v e lo p m e n t o f t h i s f u n c t i o n i n r iv e r v a lle y s , e s p e c ia lly a s r e g a r d s t h e r e l a t i o n b e tw e e n t h e d e v e lo p m e n t o f t h e t o u r i s t f u n c t i o n a n d d i s t a n c e fro m a r iv e r , a s w e ll a s c h a n g e s in tim e a n d s p a c e d u r i n g t o u r i s t c o lo n iz a tio n p r o c e s s e s in a r iv e r v a lle y .
The n ew s itu a tio n o f Polish to u rism a n d m assiv e trav ellin g a b ro a d m ad e th e re s e a rc h in to in te rn a tio n a l to u ris t flows m ore a ttra c tiv e . A n ew is s u e h a s b een sen tim en t-b ase d (ethnic) tourism , studied m ain ly a t th e I n s titu te of T o u rism (ŁOPA- c iñ s k i 1 9 9 2 , Ja g u s ie w ic z 1 9 9 0 , 1 9 9 1 ). T rips m a d e by Poles a b ro a d w ere stu d ie d c o n tin u o u s ly for m a n y y e a rs h e re too a n d b ro u g h t in te re s tin g re s u lts , especially a fte r th e so cial a n d econom ic tra n s fo rm a tio n s (Go g o l e w s k a 1 9 9 4 , 1 9 9 6 ). V e ry i n t e r e s t i n g s t u d i e s , w h ic h m a y b e i n c l u d e d in t h e r e s e a r c h in to t o u r i s t flo w s, w e r e i n i t i a t e d in t h e K ra k ó w c e n tr e u n d e r t h e s u p e r v i s i o n o f J a c k o w s k i, a p i o n e e r o f r e lig io u s t o u r i s m s t u d i e s . J a c k o w s k i ’s w o r k ( 1 9 9 1 a , 1 9 9 1 b ) is t h e f ir s t in w o r ld g e o g r a p h i c a l r e s e a r c h in to p ilg r im a g e flo w s. It s h o u l d b e m e n t io n e d h e r e t h a t J a c k o w s k i s t a r t e d ‘Peregrinus C racoviensis’, a n i n t e r e s t i n g m a g a z in e , p u b l i s h e d in K r a k ó w s in c e 1 9 9 5 , p r e s e n t in g r e s e a r c h i n to r e lig io u s c u l t c e n tr e s , a n d n a t i o n a l a n d i n t e r n a t i o n a l r e lig io u s t o u r i s m . A c o m p i la t io n o f t h e r e s e a r c h c o n d u c t e d s o f a r is i n c l u d e d in t h e 1 5 th v o lu m e o f t h e W ielka encyclopedia św ia ta (G r e a t E n c y c lo p a e d ia o f W o rld G e o g r a p h y ) , p r e p a r e d b y K ra k ó w g e o g r a p h e r s ( J a c k o w s k i, S o ł j a n a n d B i l s k a - W o d e c k a 1 9 9 9 ). In th e 199 0 ’s re s e a rc h in to th e to u ris t in fr a s tru c tu re of P o lan d c o n tin u e d . There a re som e in te re s tin g p u b lic a tio n s c o n cern in g acc o m m o d a tio n (Kl e m e n t o w s k i
1 9 9 3 , 1 9 9 6 ) a n d o w n e rsh ip c h a n g e s in social to u rism (Bo s ia c k i 1 9 9 4 ), a s well a s a re a s econom ically a ctiv ate d by to u rism . The s tu d ie s c o n c e rn e d m ain ly th e p e rip h e ra l, b o rd e r a re a s of P oland w here to u ris t activ ity is s e e n a s a develop m e n t o p p o rtu n ity (Ow s ia k, Se w e r n ia k,
1 9 9 4 , Pr z y b y s z e w s k a- Gu d e l i s 1 9 9 4 ,
Dr z e w ie c k i 1 9 9 4 , Pa w l ik o w s k a- Pi e- c h o t k a 1 9 9 4 ).
g ra n iczn y ch o b sz a ró w P o lsk i, k tó re w ro z w o ju d ziałaln o ści tu ry sty c zn e j u p a tru ją sz a n sę sw o jeg o ro zw o ju (Ow s ia k, Se w e r n ia k 1994, Pr z y b y-
s z e w s k a-Gu d e l is 1994, Dr z e w ie c k i 1994, Pa w- LIKOWSKA-PlECHOTKA 1994).
W o m ó w io n y m o k re sie n a stąp ił ró w n ie ż p o w rót do b a d a n ia sz lak ó w tu ry sty c z n y c h , ale w u ję ciu m o d elo w y m (lin e a rn e sy stem y p en etracji w u jęciu g eo m e try c z n y m ); je s t to n ow e p o d e jście do je d n e j z n a jsta rsz y c h fo rm z a g o sp o d a ro w a n ia tu ry sty czn eg o (STYPEREK 2 0 0 1 ).
Nowym, ale bardzo dynamicznie rozwijającym się kierunkiem badań w geografii turyzmu jest również problematyka agroturystyki, czy - szerzej - turystyki wiejskiej, a także ekoturystyki. Rozwój badań nad wypoczynkiem w środowisku rolniczym ma bogaty dorobek w krajach Europy. W Polsce jest on na początku swojej drogi, choć zjawisko to znane jest w naszym kraju już od kilkudziesię ciu lat ( D r z e w ie c k i 1995, K u r e k 1995, Z a r ę b a
2000).
Geografowie turyzmu podjęli również w oma wianym okresie badania nad bilansem i zagospo darowaniem czasu wolnego, koncentrując się na tzw. długim czasie wolnym, czyli wakacyjno-urlo- powym. Należy tu wymienić zwłaszcza prace Ko
w a l c z y k a (1994) oraz LATOSIŃSKIEJ (1998). Ory
ginalność tej ostatniej polega na tym, iż autorka skupiła swoje badania nad środowiskiem pracow ników wyższych uczelni Łodzi, co pozwoliło na wykrycie interesujących zależności i prawidłowo ści dotyczących m.in. poziomu wykształcenia a preferowanych miejsc wypoczynku.
Zupełnie nowym nurtem w badaniach geografii turyzmu jest hotelarstwo, które tradycyjnie jest przedmiotem badań ekonomistów czy przedstawi cieli nauk o zarządzaniu. Zwiastunem tych nowych zainteresowań jest książka Ko w a l c z y k a (2 0 0 1 ),
zatytułowana Geografia hotelarstwa, która porząd kuje dotychczasową wiedzę geografów o tym przed miocie badań i wskazuje nowe pola badawcze.
Przykład geografii hotelarstwa pokazuje jak praktycznie, a nie formalnie czy deklaratywnie na stępuje wzajemne przenikanie pól badawczych przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych zaj mujących się turystyką. Niemal w tym samym cza sie, kiedy geografowie ujawnili swoje zaintereso wania hotelem, ekonomiści opublikowali prace, w których bardzo wyraźnie zaznacza się ujęcie przestrzenne (Go l e m b s k i 1999, 2 0 0 2 ). W tym sa mym też roku geografowie opublikowali podręcz nik dotyczący produktu turystycznego (Ka c z m a
r e k, St a s ia k, Wł o d a r c z y k 2 0 0 2 ). Być może
T he perio d also b ro u g h t a revival of re s e a rc h in to m o d els of m a rk e d p a th s (geom etrical lin e a r p e n e tra tio n system s), a new a p p ro a c h to o n e of th e o ld est form s of to u ris t in f r a s tr u c tu r e (STYPEREK 2001). O th e r new , b u t v e iy dynam ic, s tu d y a re a s a re ru ra l o r a g ro -to u rism a n d eco- to u rism . R ese arch in to re c re a tio n in th e r u ra l e n v iro n m e n t is w idely d o c u m en ted in E u ro p e a n c o u n trie s w hile in Poland it h a s ju s t b e g u n , a lth o u g h th e p h e n o m e n o n itse lf h a s b e e n recognized for d e c a d e s (Dr z e w ie c k i 1995, Ku r e k 1995, Za r ę b a 2000).
T o u rism g e o g ra p h e rs also took u p s tu d ie s o f th e p ro p o rtio n a n d o rg an iza tio n of tim e d ev o ted to leisu re, focusing o n lo n g er-term le isu re , i.e. holidays. We s h o u ld m e n tio n h e re th e w orks by Ko w a l c z y k (1994) a n d Ła t o s iń s k a (1998). T he originality of th e la tte r c o n sis ts in th e fact th a t th e a u th o r fo cu sed on th e em ployees of Łódź u n iv e rsitie s w hich allowed h e r to u n co v er in terestin g regu lar ities co n ce rn in g , a m o n g o th e r th in g s, e d u c a tio n a l b a c k g ro u n d a n d preferred re c re a tio n lo c atio n s.
A com p letely n ew s tu d y a re a is th e hotel in d u stry , traditionally a field explored by econom ists o r m a n ag e m e n t specialists. Ko w a l c z y k (2001) p u b lis h e d a book in tro d u c in g th e is s u e called ‘Geografia
hotelarstw a' (T he G eo g rap h y of Hotel
In d u s try ’), w h ich b rin g s to g e th e r p re s e n t know ledge a n d p o in ts to new a re a s for ex p lo ratio n .
T he g e o g rap h y o f th e ho tel in d u s try p re s e n ts re a listic e x am p les of how v a rio u s s tu d y a r e a s re la te d to to u rism overlap. It w as a lm o s t a t th e sam e tim e a s g e o g ra p h e rs b e c a m e in te re ste d in h o tels, th a t e c o n o m ists p u b lis h e d w orks b a se d on a s p a tia l a p p ro a c h (Go l e m b s k i ed., 1999, 2002) a n d g eo g rap h ers h av e p u b lis h e d a te x tb o o k a b o u t th e to u ris t p ro d u c t (Ka c z m a r e k, St a s ia k an d Wł o d a r c z y k 2002). P e rh a p s th e over la p p in g s tu d y a r e a s a re a good b a sis for a g e n eral th e o ry of to u ris m re se a rc h .
The 1990’s also b ro u g h t several fu n d a m e n ta l te x tb o o k s o n th e geography of to u rism , w h ic h a re n o t only a su m m a ry of know ledge a n d re s e a rc h o u tp u t so far.
jest to dobry kierunek do wypracowania ogólnej teorii badań nad turystyką.
Lata dziewięćdziesiąte, obok nowych kierun ków badawczych, zaowocowały w polskiej geogra fii turyzmu powstaniem kilku fundamentalnych podręczników, które nie tylko porządkują naszą wiedzę i dorobek badawczy, ale jednocześnie po zwalają na kształcenie studentów na akademickim poziomie.
Po ponad 20 latach od pojawienia się pierwsze go podręcznika (Podstawy geografii turyzmu) uka zała się praca KOWALCZYKA (2000) pt. Geografia
turyzmu. Praca ta uzupełnia wiedzę, uwzględniając
najnowsze procesy i zjawiska związane z turysty ką. Kolejnych wznowień doczekała się także praca
Lije w s k ie g o, Mik u ł o w s k ie g o i Wy r z y k o w
s k ie g o Geografia turystyki Polski (2002), której pierwsze wydanie ukazało się w 1985 r. Podobna sytuacja jest z pracą pod red. WARSZYŃSKIEJ
(1994) Geografia turystyczna świata - w 2001 r. - czwarte wydanie.
Prezentacja dorobku polskich geografów tury zmu nie byłaby pełna bez omówienia cyklicznych konferencji naukowych dotyczących tej subdyscy- pliny, jakie organizowane są w naszym kraju.
W ośrodku łódzkim od 1983 r. każdego roku organizowane są „Warsztaty terenowe z geografii turyzmu” (w 2002 r. odbyły się XIX Warsztaty). Celem tych spotkań jest dyskusja nad pojęciami i terminologią związaną z geografią turyzmu, pre zentacja wyników badań prac doktorskich oraz in nych nie opublikowanych jeszcze opracowań. Warsztaty skupiają geografów turyzmu z wszyst kich ośrodków akademickich w Polsce, a często również z zagranicy. Rezultaty tych spotkań publi kowane są w czasopiśmie „Turyzm”.
Drugą cykliczną konferencją naukową dotyczą cą geografii turyzmu w Polsce są międzynarodowe seminaria organizowane co dwa lata przez ośrodek wrocławski. Instytut Geografii - Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki Uniwersytetu Wrocław skiego zainicjował te spotkania w 1990 r., nadając im wspólny temat: „Uwarunkowania rozwoju tury styki zagranicznej w Europie Środkowej i Wscho dniej”. Po każdym seminarium publikowane są materiały w samodzielnych tomach, wydrukowane w języku polskim i angielskim. Ten międzynarodo wy dorobek badawczy jest tym cenniejszy, że do tyczy aktualnych problemów turystyki w krajach znajdujących się do 1990 r. w różnych systemach społeczno-politycznych i gospodarczych.
Rozwój polskiej geografii turyzmu odbywa się w ścisłym kontakcie z otoczeniem
międzynarodo-b u t allow s tu d e n t s to międzynarodo-be ta u g h t to a p p ro p ria te a c a d e m ic s ta n d a rd s .
T w enty y e a rs a fte r th e first tex tb o o k
(‘P o d sta w y geografii tu r y z m u ’/T h e R u d i
m e n ts o f th e G eo g rap h y of Tourism ), Ko w a l c z y k (2000) p u b lis h e d h is work, en title d ‘G eografia tu r y z m u ’ (T he G eo g ra p h y of T o u rism ’) b rin g in g w ork u p to d a te a n d in c lu d in g re c e n t to u rism -re la te d p ro c e sse s a n d p h e n o m e n a . Also ‘Geo
gra fia tu r y s ty k i P o lski’ (T h e G eography of
T o u rism in P o la n d ’) b y LlJEWSKl, MIKU ŁOWSKI a n d Wy r z y k o w s k i, w h o se first ed itio n h a d a p p e a re d in 1985, w as re- ed ited (2000) a n d sim ilarly, Wa r s z y n s k a’s
‘G eografia tu r y s ty c z n a ś w ia ta ’ 1994 (T o u rist G e o g rap h y o f th e W orld’) w as re- ed ited for th e fo u rth tim e in 2001.
The p re s e n ta tio n w o u ld n o t be co m p lete w ith o u t d is c u s s in g co n feren ces o rg an ized in P o lan d. S in ce 1983 a n n u a l ‘Field W o rk sh o p s on th e G eography of T o u rism ’ h av e b e e n org an ized from Łódź (the 19th in 2002), in o rd e r to d is c u s s c o n c e p ts a n d term in o lo g y re la ted to th e g eo g rap h y o f to u ris m a n d to p re s e n t re s e a rc h r e s u lts . T he w o rk sh o p s a ttra c t g e o g ra p h e rs from all Polish u n iv e rsitie s a n d a b ro a d a n d th e ir o u tco m e is p u b lish e d in ‘T u r y z m ’.
A n o th e r re g u la r co n feren ce is th e in te rn a tio n a l s e m in a r organized every two y e a rs in W roclaw . T he In s titu te of G eography, R egional G eography a n d T o u rism D e p a rtm e n t a t th e U niversity of W roclaw in itia te d th e se m eetin g s in 1990, u n d e r th e h ead in g : ‘C o n d itio n s for th e d e v elo p m en t of in te rn a tio n a l to u rism in C e n tra l a n d E a s te r n E u ro p e ’. A fter e a c h s e m in a r m a te ria ls are p u b lis h e d in s e p a ra te v o lu m es in Polish a n d E n g lish . T h is in te rn a tio n a l acad em ic s u c c e s s is p a rtic u la rly v a lu ab le b e c a u se it c o n c e rn s c u r r e n t to u rism is s u e s in th o s e c o u n trie s w hich h a d functioned in different political a n d econom ic sy ste m s u n til 1990.
T he d e v elo p m en t of th e geo g rap h y of to u rism o f P o lan d is s e t w ith in a n in te rn a tio n a l c o n tex t. Polish g eo g rap h ers m e e t th e ir foreign co lleag u es a t c o n fe ren ces o rg an ized b o th in Poland a n d a b ro a d ; th e y b e lo n g to in te rn a tio n a l
