A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H IST O R IC A 46, 1992
H e le n a B r o d o w s k a - K u b i c z
U N A R O D Z IN SA M O R Z Ą D U W IE JS K IE G O
M ów iąc o n a ro d z in a c h s a m o rz ą d u w iejsk ieg o w jego n o w o ż y tn y m k ształc ie , p o w sta ły m w w a ru n k a c h z a n ik a n ia za sad y p a try m o n ia ln e j w a d m in is tr a c ji lo k a ln e j w ra z z w p ro w a d z e n ie m w p e łn i c z y n n ik a p a ń stw ow ego, n a w ią ż ę do trz e c h tra d y c ji tego p ro c esu n a ziem iac h polskich. P ie rw sz a d a ła im p u ls re fo rm o w a n ia g m in y w ie js k ie j, w ra m a c h k tó re j ro d z iły się za lą żk i s a m o rz ą d u o p a rte g o n a p ra w ie N ap o leo n a w p ro w a d zo n y m w K się stw ie W a rsza w sk im . Za w zo rem fra n c u s k im w y p ie ra n e b y ły p rz e d z ia ły stan o w e , zniesio n e p o d d a ń stw o ch ło p ó w i p rz y z n a n a im w olność osobista, poza p ra w e m n iczy m n ie z a g w a ra n to w a n a . P o w o dow ało to, że s y tu a c ja ch ło p ó w b y ła nie zm ien io n a, zależn a od w ła ś c i cieli d ó b r d y s p o n u ją c y c h p ań sz czy z n ą i p o sia d a ją c y c h p e łn ą w łasno ść g ru n to w ą . M ieszkańcom g m in y zo stały p rz y z n a n e trz y p o d sta w o w e p r a w a u m o żliw iające p o w sta n ie sam o rz ąd u , a m ian o w icie: p ra w o w y b o ró w do zg ro m a d zeń g m in n y ch , p o w o ły w a n ie r a d i u d ział w zg ro m a d zen ia ch o g ó ln y ch g m in y . R ad ę o k re ś la ł p ra w o d a w c a ja k o o rg a n o b ra d u ją c y i k o n tro lu ją c y , p o sia d a ją c y p ra w o p o d e jm o w a n ia d e c y z ji w s p ra w ie uży cia m a ją tk u g m in y oraz z a sp o k a ja n ia p o trz e b lo k a ln y c h g m in y (ta k ic h jak : b u d o w a n ie dróg, m ostów , szk ó łek p u b liczn y c h ), u c h w a la n ia b u d ż e tu , n a k ła d a n ia p o d atk ó w , n a z y w a n y c h sk ła d k a m i m iejsco w y m i. P ra w o d a w c a n a w ią z y w a ł tu w w ielu p rz y p a d k a c h do tra d y c ji p olsk ich . P rz e w id u ją c p o w o ły w a n ie ra d w g m in a c h u p o w sze ch n ian o z n a n ą p r a k ty k ę z n ie k tó ry c h dom iniów , gdzie r a d y g ro m a d z k ie o rg a n iz o w a ły pom oc d o tk n ię ty m k lę sk a m i żyw io ło w y m i, sta rc o m , sie ro to m i in n y m p o trz e b u ją c y m .
W y k o n a n ie u c h w a ł ra d y zlecał p ra w o d a w c a w ó jto w i u w a ż a n e m u za o rg a n a d m in is tr a c ji lo k a ln e j, za u rz ę d n ik a p ań stw o w e g o . M iał on p rz e d k ła d a ć ra d z ie ra c h u n k i z u życia dochodó w g m in y o ra z o d p o w iad ać za in n e s p ra w y m u pow ierzo n e. R ad a zaś m ia ła p ra w o do w y d a w a n ia o pin ii na te m a t w ó jta i jeg o d ziałaln o ści d la p re fe k ta , s ta w ia n ia w n io sk u o j e go zw o ln ien ie, g d y b y ł źle o c e n ia n y . O d w ó jta b y ła w y m a g a n a
urnie-jętn o ść p isan ia, co p rz y p o w sze ch n y m a n a lfa b e ty z m ie chłop ów e lim in o w ało ich z m ożliw ości o b e jm o w a n ia w ó jto w sk ieg o u rz ęd u . O zn aczało to, że je d n o stk i a d m in is tr a c ji te re n o w e j m o g ły u trz y m y w a ć się n ie z m ie n ione, a u rz ą d w ó jta p rz ech o d z ił po d a w n e m u w rę c e p a n a wsi. „T a k w ięc — ja k s tw ie rd z a ł S ta n is ła w K u trz e b a — a d m in is tr a c ję lo k aln ą o d d an o za K się stw a w rę c e u rz ę d n ik ó w , a je d y n ie c z y n n ik sp o łeczn y u w z g lę d n ia n o w p e w n e j m ie rz e p rz y n o m in a c ji w ó jtó w , od k tó ry c h nie w y m a g a n o s p e c ja ln y c h k w a lifik a c ji u rz ę d n ic z y c h ” i k tó rz y z k o lei n ie o trz y m y w a li w y n a g ro d zen ia .
U zn an ie w ó jta za u rz ę d n ik a oznaczało z e rw a n ie z p a try m o n ia ln ą z a sa d ą sy s te m u fe u d aln eg o , a w p ro w a d z e n ie w y łąc zn ie c z y n n ik a p a ń s tw o wego. N ie do ko ń ca d o p ro w a d zo n a re fo rm a g m in y p a try m o n ia ln e j nie u cz y n iła z n ie j w y łą c z n ie og n iw a a d m in is tra c ji p a ń stw a . U zależn io n a od d o m in iu m g m in a łą c z y ła w sw oich fu n k c ja c h z a d a n ia d w o ja k ie — w z g lę d em p a n a w łości i p a ń stw a . D u a lizm ten b ędzie ciąży ł p rz ez p a r ę d z ie sięcioleci n a k s z ta łto w a n iu się g m in y , ja k o o g n iw a a d m in is tra c ji p a ń stw a i jego o rg a n ó w w ład z y o ra z n a fo rm o w a n iu się sa m o rz ą d u .
Z n a k ie m p o stę p u p ra w o d a w c y K się stw a było w y p o saż en ie g m in y w ra d ę o o g ra n ic zo n y ch w p ra w d z ie k o m p e te n c ja c h , a w p ra k ty c e n ie p o w o ły w a n ą do życia. M im o to sta n o w iła o n a zap o w ied ź s tw o rz e n ia obok w ład z p a ń stw o w y c h o rg a n u sam o rz ąd u , w y b ie ra n e g o n a zg ro m a d zen ia ch g m in n y ch . O tw ie ra ło to p ro b le m n o w o ż y tn e j g m in y , n a jtr u d n ie js z y do ro z w ią z a n ia — z h a rm o n iz o w a n ie z a d a ń c z y n n ik a p ań stw o w e g o z c z y n n ik ie m społeczny m .
J a k tru d n a b y ła sp ra w a p o w iąz an ia w g m in a c h n a ziem iach p o lsk ich z a d a ń w y n ik a ją c y c h z p o trz e b p a ń stw a zaborczego i n ak a z ó w jego a d m i n is tra c ji z in te re sa m i lo k a ln y m i m ieszk a ń có w d a n e j g m in y , św iad c zy re fo rm a S ta n isła w a S ta szica w p ro w a d z o n a w jeg o d o b ra c h h ru b ie s z o w skich. J e s t to d ru g a z trz e c h w sp o m n ia n y c h n a p o cz ątk u tra d y c ji z w ią z a n y ch z n a ro d z in a m i s a m o rz ą d u w iejsk ieg o . W p e w n y m s to p n iu n a w iąz y w ała do k ie ru n k u w y tk n ię te g o p rz ez p ra w o d a w c ę K się stw a W a r szaw skiego, n ie ty le w re o rg a n iz a c ji g m in y , co w u sp o łecz n ien iu T o w a rz y stw a , w ra m a c h k tó re g o p o zo staw ała g m in a, b ędąc jego o g n iw em łącz ący m z in s ty tu c ją zaborczego p a ń stw a .
S taszic n ie re fo rm o w a ł g m in y , w łąc zy ł ją, ja k ą by ła, do T o w a rz y stw a R olniczego H ru b ie szo w sk ieg o u tw o rz o n eg o w 1816 r. G m in a w f u n d a c ji S ta szica liczy ła 8 w si z u rz ę d e m w g łó w n ej sied zib ie T o w a rz y stw a w D ziek an o w ie. P o re o rg a n iz a c ji a d m in is tra c ji p a ń s tw a w 1859 r. i p o w ięk sz en iu o b sz a ru T o w a rz y stw a , k ilk a jego w si w eszło w sk ła d d ru g ie j g m in y z sied zib ą w J a ro sła w c u .
P o zo stało ścią d a w n y c h sto su n k ó w ciążącą na g m in ie h ru b ie sz o w sk ie j b y ł w ó jt dziedziczny, k tó rą to fu n k c ję p e łn ił p re zes T o w a rz y stw a . W y
w o ły w a ło to k r y ty k ę w sp ó łcz esn y ch , m. in. A d a m a M ickiew icza, czem u d a ł on w y ra z w w y k ła d a c h lite r a tu r y sło w ia ń sk ie j w P a ry ż u . U z n an iem cieszyła się fu n d a c ja S ta szica w k o łach p o stęp o w y c h , lib e ra ln o -d e m o k ra ty c z n y c h (za zn iesie n ie p ań szczy zn y , n a d a n ie p ra w g ru n to w y c h c h ło pom , k tó rz y m ogli ró w n ie ż n a b y w a ć ziem ię z d ó b r fo lw a rc z n y c h i z a g o sp o d aro w y w ać ją z pom ocą T o w a rz y stw a , k o rz y s ta ją c z p o zo staw io n y c h do jego d y sp o zy c ji d ó b r w sp ó ln y ch : lasó w , k a rc z e m , m ag az y n ó w zbożow ych oraz z fu n d u s z u k a sy p o życzko w o-oszczędn ościow ej — in s ty tu c ji now o założonej w ra m a c h T o w a rzy stw a).
W m y śl założeń fu n d a to r a T o w a rz y stw a m ie sz k a ń c y w si p ro w a d z ili sze reg in s ty tu c ji uży teczn o ści sp o łeczn ej, k tó re chło p o m w si p ań sz czy ź n ia n y c h n ie b y ły w ogóle z n a n e lu b też w y s tę p o w a ły sp o ra d y c z n ie ty lk o w n ie k tó ry c h o cz y n szo w an y c h d o b ra c h m ag n ac k ich . B y ły to w ła sn e sz k o ły , szp ital, m a g a z y n y zbożow e, b a n k pożyczkow y , in s ty tu c ja d la s t a r ców i in w a lid ó w oraz s ta ła o p iek a n a d sie ro ta m i, a ta k ż e n ig d zie ów cze śn ie nie sp o ty k a n y fu n d u sz s ty p e n d ia ln y d la zd o ln ej, uczącej się m ło dzieży. T o w a rz y stw o w y k sz ta łc iło w łasn eg o le k a rz a , k tó r y p ra c o w a ł w sz p ita lu w H ru b ie szo w ie o p ie k u ją c się cz ło n k a m i T o w a rz y stw a i ich ro d z in a m i, o raz s ta le z a tru d n io n e g o g eo m etrę. W y b u d o w ało i u tr z y m y w a ło pięć szkół, płaciło p e n sję ro c zn ą n au c zy cielo m , z a o p a try w a n y m też w o p a ł i p ro d u k ty ro ln icze. W T o w a rz y stw ie m ie li o n i u p o sa ż e n ie w y ż sz e od n a u c z y c ie li szk ó łek p a r a fia ln y c h i u trz y m y w a n y c h z fu n d u sz u Izb y E d u k a c y jn e j. N au czy c ie le szkół T o w a rz y stw a , w y c h o w aw c y k ilk u p o k o le ń m łodzieży, b y li p o w iązan i z c a ły m śro d o w isk iem sp o łecz n y m i c ie szy li się jego u zn a n ie m .
G m in a h ru b ie sz o w sk a b y ła n aó w czas je d y n ą , w k tó re j chłopi p rzez sw oich d ele g a tó w i R ad ę G osp o d arczą g o sp o d arzy li i w sp ó łrz ąd zili, pod p rz e w o d n ic tw e m p re zesa p o w ołanego p rzez zało ży ciela fu n d a c ji, ogółem s p ra w T o w a rz y stw a . Z jego d zied ziczn ą fu n k c ją łącz y ł S taszic u trz y m a n ie ciągłości d ziała ln o śc i T o w a rz y stw a i za c h o w a n ie n a d a n e g o w u s ta w ie c h a ra k te r u te j in s ty tu c ji. J e j celem było w y c h o w a n ie ch ło p ó w n ie d a w n o u w o ln io n y c h spod z w ie rz c h n ic tw a dziedziców , n a sam o d zie ln y c h , rz ą d n y c h g o sp o d arzy , z a tro s k a n y c h n ie ty lk o o w ła sn e in te re s y i p o p ra w ę b y tu sw o je j ro d z in y , w ra ż liw y c h ró w n ie ż n a s p ra w y czło nk ów 9w ojej w sp ó ln o ty , ja k ą b y ło T o w a rzy stw o .
P re z e s b y ł d o ra d cą R a d y G o sp o d arcze j złożonej z 12 osób, w y b ie r a n y c h p rzez sta rsz y c h , d o b ry c h ojców ro d z in , rz ą d n y c h g o sp o d arzy , c ie szą cy ch się sz a c u n k ie m w sp ó łm ieszk ań c ó w . W y b o ry o d b y w a ły się co trz y la ta , g d y u stę p o w a ła z R a d y je d n a c z w a rta je j członków . R o ta c ja c z ę ściow a p o zw alała n a za ch o w a n ie ciągłości p ra c y R ad y , s p o ż y tk o w a n ie dośw iadczeń. D zięki n ie j R ad a m ogła stać się szkołą sam o rz ąd n o ści d la w ięk sz ej liczby członków T o w a rz y stw a . Z d aw ało to eg zam in podczas
k a ż d o ra z o w y c h w y b o ró w p rz e b ie g a ją c y c h w a tm o sfe rz e p e łn e j szcze ro śc i p rz y w y p o w ia d a n iu u w a g o u s tę p u ją c y c h czło n k a ch R ad y , ja k też 0 zg łasz an y ch k a n d y d a ta c h . Z d a rz a ło się, że i p rz e d u p ły w e m k a d e n c ji z d e jm o w a n o z fu n k c ji n ie p o słu sz n y c h ra d n y c h , u p rz e d n io k ilk a k ro tn ie u p o m n ia n y c h n a z e b ra n ia c h R ad y . R zeczą p re z e sa b yło c z u w an ie n a d ścisły m p rz e strz e g a n ie m p ra w T o w a rz y stw a z a w a rty c h w u sta w ie d a n e j p rz e z S ta n isła w a S taszica, a w w y n ik u jego s ta r a ń z a tw ie rd z o n e j p rzez ce sa rz a A le k s a n d ra I w 1822 r.
W te n sposób za p ew n ił S taszic T o w a rz y stw u m ożliw ość d z ia ła n ia do w y b u c h u d ru g ie j w o jn y św ia to w e j, oczyw iście po p e w n y c h m o d y fik a cjac h u s ta w y i s t r u k tu r y T o w a rz y stw a R olniczego H ru bieszo w sk ieg o .
W y ró ż n ik ie m sa m o rz ą d u w k o n ce p cji S ta szica b yło o p a rc ie go n a c z y n n ik u społeczn y m , u k s z ta łto w a n y m w fo rm ie R a d y z p o w o ły w a n y m i k o m isja m i i d e le g o w a n y m i do sp e c ja ln y c h z a d a ń osobam i.
D łu g o le tn ia p ra k ty k a d ziała ln o śc i sa m o rz ą d u s ta ła się d o b rą szkołą społecznego w y c h o w a n ia k ilk u p o k o leń sto w a rz y sz o n y c h , k tó re tw o rz y ły n o w ą społeczność w iejsk ą, z ro z b u d z o n y m p o czu ciem o d p o w ied z ia l ności za w sp ó ln e sp ra w y .
Ł u żn o z w ią zan y z g m in ą sa m o rz ą d R olniczego T o w a rz y s tw a H ru b ie szow sk ieg o in s p iro w a ł n a g ru n c ie p o lsk im sp ó łdzielczość w ie js k ą do ro z w ija n ia sa m o rz ą d n y c h fo rm d ziałaln o ści. S półdzielczość ro ln ic z a z a ch o w a ła i ro z w ija ła tra d y c ję staszico w sk ie j o rg a n iz a c ji sa m o rz ą d u , p rz e s trz e g a ją c p rz e d e w sz y stk im d w ó ch jego zasad: sam o dzielno ści i n ie z a leżności. Z do św iad czeń te j o rg a n iz a c ji w y n ik a ła sp ra w a za bezp ieczenia d ziała ln o śc i sa m o rz ą d u fu n d u sz e m w ła sn y m , k tó ry b y ł w sp ó ln y m m a ją tk ie m sto w arzy szo n y ch , z a rz ą d z a n y m p rzez R adę. D la spółdzielczości b y ło to w sk a z a n ie m ożliw ości tw o rz e n ia fu n d u s z u sp ołecznego i w ła śc i w ego n im g o sp o d aro w an ia.
T rz ecim n u rte m tra d y c ji, k tó re leg ły u n a ro d z in sa m o rz ą d n o śc i w g m in a c h w ie jsk ic h s ta ły się w zory n a rz u c o n e p rz ez zaborców , m ocą u sta w re fo rm u ją c y c h d o m in ia ln ą s t r u k tu r ę spo łeczn o -g o sp o d arczą. Łą czyło się to z u w łasz cze n ie m chłopów , zn iesie n ie m p o d ziału stan o w eg o 1 o rg a n iz a c ją g m in y a d m in is tra c y jn e j, sta n o w ią c e j p o d staw o w ą k o m ó rk ę n o w o ż y tn e g o p a ń stw a . Z ab o rcy n ie n a w ią z y w a li do w c ześn iejszy c h p o c z y n a ń sa m o rz ą d u czasu K się stw a W a rszaw sk ieg o a n i S ta szico w sk iej k o n c e p c ji p o w iąz an ia g m in y z in s ty tu c ją sp o łeczn o -g o sp o d arczą czy też L e le w e lo w sk ie j idei g m in o w ład ztw a . W zab o rze p ru sk im po k ilk a k r o t n y c h z m ia n a c h o sta te c z n ie w p ro w ad zo n a zo stała w 1856 r. u sta w a o u s tr o ju g m in y , w zab o rze a u s tria c k im w 1862 r. pow o łano sam o rz ąd te ry to ria ln y w g m in ach , a w ro s y js k im zro b io n o to w 1864 r., n a z y w a ją c g m in ę „g m in ą sa m o rz ą d o w ą ” .
zabo-rz e p ru s k im nic n ie w y n ik a ło dla p o w sta n ia sa m o zabo-rz ą d u . W ty m w z g lę dzie P r u s y n ie u c z y n iły nic, a z re fo rm o w a n ą w 1856 r. g m in ę n az w an o ,,p o lity c z n ą ” , o d b ie ra ją c lu d n o ści w ie jsk ie j p ra w o u d z ia łu w zarząd zie gm in. G m in a „ p o lity c z n a ” b y ła k ro k ie m w stecz w s to s u n k u do g m in y z I po ło w y X IX w. W y m o w n ie o cenił tę s y tu a c ję le k a rz śląsk i J. S ch loc- k o w a pisząc, że m iejsco w y chłop po lsk i b y ł w zab o rze p ru s k im w s p r a w a ch p u b lic z n y c h w s y tu a c ji „ a m e ry k a ń s k ie g o M u rz y n a ” .
N a jsz e rsz y sam o rz ąd o trz y m a ła G a licja . B ył on jed n o cz eśn ie n a js ła b szy m o g n iw em w m ec h a n iz m ie w e w n ę trz n e g o za rz ą d u p a ń stw e m . G m in a jed n o w io sk o w a n ie stw a rz a ła m ożliw ości a n i fin an so w y ch , a n i k a d r o w y c h ro z w in ię c ia d ziałaln o ści sam o rz ąd o w e j. P o d le g a ła ona z w ie rz c h n ic tw u o rg a n ó w p a ń stw o w y c h , w y k o n u ją c z a d a n ia p o ru czo n e. N ie z a p rz e c z a ln y m p lu se m w zab o rze a u s tria c k im b y ło p o w o ły w a n ie z w y b o ró w g ro m a d z k ic h ra d y , r e p re z e n tu ją c e j cz y n n ik sp o łeczny .
Z o sta ła tego po zb aw io n a re fo rm o w a n a g m in a w zab o rze ro sy jsk im , n a z w a n a „sa m o rz ą d o w ą ” . W istocie b y ła a d m in is tra c y jn a , w y k o n y w a ła za d a n ia p o ru c zo n e p rzez o rg a n a w ład z y p a ń stw o w e j, w m in im a ln y m sto p n iu z a d a n ia w łasn e.
Z n a n e są k ry ty c z n e o ce n y g m in, a zw łaszcza s a m o rz ą d u stw o rz o n eg o p rzez zaborców . B y ły też o p in ie łag o d n iejsze , w iążące b ra k s a m o rz ą d ności w g m in a c h w ie jsk ic h z n ie d o sta te c z n y m w y k o rz y s ta n ie m u sta w , co m ogło od nosić się do d w ó ch zaborów : ro sy jsk ie g o i a u stria c k ie g o . N a przeszk o d zie re a liz a c ji ty c h u sta w sta ła bow iem p o lity k a rz ą d ó w z a b o r czych i n ie p rz y g o to w a n ie społeczności w ie js k ie j, p o w o d o w a n e b ra k ie m o św ia ty o ra z ro z u m ie n ia ro li sam o rz ąd u . „N ie k o rz y s ta liś m y z tego do czego m ieliśm y p raw o , n ie ro b iliśm y tego co b yło n a sz y m o b o w iąz k ie m ” — p isan o po la ta c h dośw iad czeń, w czasie u je d n o lic a n ia p ra w a o sam o rz ąd zie w g m in a c h w ie jsk ic h i lik w id o w a n ia jego po zostało ści po za b o rac h . N ie je s t m oim celem w s k a z y w a n ie n a u z d ra w ia n ie s a m o rz ą d u w iejsk ieg o p o w stałeg o z in sp ira c ji i p o trz e b p a ń s tw a n o w o ży tn eg o . L i te r a tu r a je s t w ty m p rz ed m io cie sp o ra i w y ja ś n ia w iele ra c ji p a ń stw a w k s z ta łto w a n iu s a m o rz ą d u w iejsk ieg o , u w a ż a n e g o od jeg o n a ro d z in za org a n p om ocniczy w z a rz ą d z a n iu . S am o rzą d ten , z w a n y te ry to ria ln y m , b y ł z w ią zan y z g m in ą, n a jego czele s ta ł w ó jt w y b ie ra n y p rz ez m ie s z kań có w , z a tw ie rd z a n y p rz ez n a d rz ę d n y o rg a n p a ń stw a . W g m in a c h zb io ro w y ch , w ielo w io sk o w y ch , w ó jt m iał pom o cn ik ó w i za stę p có w w o so b a c h sołty só w , ró w n ie ż w y b ie ra n y c h i z a tw ie rd z a n y c h d ec y z ją o rg a n ó w a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j. K o m p e te n c je sam o rz ą d o w e z a ró w n o w ó jta , ja k też so łty só w b y ły żadne. B yli o n i w y k o n a w c a m i z a d a ń zlecon ych p rzez c z y n n ik i rząd o w e, p o d p o rz ą d k o w a n y m i z w ie rz c h n ic tw u p a ń stw a . Z alążk o w ą fo rm ą s a m o rz ą d u w g m in ie w ie jsk ie j b y ły n a to m ia s t z e b ra n ia ogólne m ieszk ań có w g m in i g ro m a d o raz p o w o ły w a n e ra d y . Z ra c ji
n ie ro z g ra n ic z o n y c h fu n k c ji p e łn io n y c h n a p o trz e b y p a ń stw a , zleco n y ch p rz e z o rg a n a a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j o raz n a le ż ą c y c h p rz e d e w sz y stk im do sa m o rz ą d u z a d ań lo k a ln y c h społeczności w iejsk ich , za ciera ł się c h a ra k te r i ro la p o d sta w o w y c h o rg a n ó w s a m o rz ą d u , p o w o d u ją c d e fo rm a c ję w k s z ta łto w a n iu c z y n n ik a społecznego alb o w ręcz p ro w a d ząc do jego z a n ik u .
O g ó ln e z e b ra n ia g m in y , z w a n e j sam o rz ąd o w ą , w zab o rze ro s y js k im są w y m o w n y m tego p rz y k ła d e m . O n e też p ie rw sz e z n a la z ły się w o gn iu k ry ty k i, g d y idea sa m o rz ą d u zaczęła d o cierać do św iad om o ści spo łecznie ro z b u d z o n y c h człon ków g m in w iejsk ich . P o d p o z y ty w isty c z n y m h a słe m „ p ra c y u p o d s ta w ” p rz e k sz ta łc a n o w ieco w y c h a r a k te r z e b ra ń o gó ln ych w g m in a c h w o rg a n u ch w ało d aw c zy z k o m p e te n c ja m i n a d z o ro w a n ia w y k o n a n ia u ch w ał, p o w o łu jąc d e le g a tó w do w y k o n y w a n ia ty ch w łaśn ie z ad ań . P o z o ro w a n e j fo rm ie sa m o rz ą d u n a d a w a n o tre ść k o n k re tn y c h d z ia ła ń w im ię z a sp o k o je n ia w sp ó ln y ch p o trz e b lo k a ln y c h .
W n u rc ie p rz e k sz ta łc a n ia g m in y a d m in is tra c y jn e j, w y p o saż o n ej m ocą u s ta w rz ą d o w y c h w p o z o rn e fo rm y o rg a n ó w sam o rz ą d o w y c h , p rz y p o m i n a n o o ra d a c h , jak o p o d sta w o w y m c z y n n ik u w sze lk ie j sam o rząd n o ści. Z n im i w iązan o p re z e n ta c ję c z y n n ik a społecznego, ro z b u d z a ją c e g o a k t y w ność społeczn ą i w o lę d z ia ła n ia d la z a s p o k a ja n ia p o trz e b lo k aln y ch . N a tw o rz e n ie ra d w g m in a c h w ład z e c a rs k ie n ie ze zw a la ły je d n a k do o sta tn ic h d n i sw ego p a n o w a n ia na ziem iac h po lskich. B ra k ten został u z u p e łn io n y w g m in a c h za b o ru ro sy jsk ie g o d o p iero pod k o n iec o k u p a c ji a u s tria c k o -p ru s k ie j, a u sta w a o ra d a c h g m in n y c h s ta ła się je d n y m z p ie rw sz y c h a k tó w p ra w n y c h o d ra d z a ją c e g o się w 1918 r. p a ń s tw a p o l skiego.
O znaczało to, że s tr u k t u r a o rg a n iz a c ji sa m o rz ą d u w g m in a c h w ie j sk ich n a ty m e ta p ie o sią g n ę ła k s z ta łt p o z w a la ją c y n a zh a rm o n iz o w a n ie d w óch p o d sta w o w y c h d la sa m o rz ąd n o ści czy n n ik ó w : p ań stw o w e g o ze społeczn y m . B ył to n a jtru d n ie js z y , a z a raz em w m oim ro z u m ie n iu n a j isto tn ie js z y p ro b lem , p o w sta ły p rz y n a ro d z in a c h sam o rz ąd n o ści n a zie m iach polsk ich .
In sty tu t H isto rii U n iw e r sy te tu Ł ó d zk ieg o
H e le n a B r o d o w s k a - K u b l c z
A L'ORIGINE DU G O U V E R N E M E N T LOCAL P A Y S A N
En parlant de la n a is s a n c e du g o u v e r n e m en t lo c a l à la c a m p a g n e d an s sa n o u v e lle lorm e il faut m en tio n n er q u 'e lle é ta it lie e à la d isp a ritio n du p rin cip e
p atrim on ial d a n s l'a d m in istra tio n lo c a le (in tro d u ctio n du fa cteu r é ta tiq u e ). Il faut é g a le m e n t d ire qu 'il y a v a it trois trad ition s du p r o c essu s en q u estio n .
La p rem ière c ’e st la p ério d e d e s rélorm es d e la co m m u n e ca m p agn ard e à l'é p o q u e du D u ch é d e V a r so v ie ou l'on o b ser v a it le s d éb u ts du g o u v e r n e m en t lo ca l s e b a sa n t sur la loi n a p o lé o n ie n n e . O n attrib u ait a u x h a b ita n ts de la com m u n e trois lo is qui co n trib u a ien t à la n a iss a n c e du g o u v e r n e m en t lo c a l et notam m ent: le droit de v o te a u x a ss em b le m en ts com m u n au x, la c ré a tio n d e s c o n s e ils et la p a rticip a tio n aux a s s e m b le e s g é n é r a les . „L 'équipem ent" d e s co m m u n es en c o n se ils , b ien q u 'ils a ien t e u le s c o m p é te n c e s lim ité e s et qu 'ils a ien t é té p ratiq u em en t a b sen ts à la c a m p a g n e, sig n ifia it un v ra i p rogrès. C e droit p récéd a it tout de m êm e la créa tio n d e s o rg a n ism e s du g o u v e r n e m e n t lo c a l in d ép en d em m cn t d e s a u to rités é ta tiq u e s. Les o r g a n e s en q u e s tio n au raien t é té é lu s au cou rs d es a s s e m b lé e s g é n é r a le s . C ela en tra în a it a u ssi un p rob lèm e b ien d iffic ile à réso u d re et n otam m en t l'h a rm o n ie d e s fa cteu rs é ta tiq u e s et so c ia u x .
La d e u x iè m e tradition c'e st la réform e d e S ta n isla s S ta szic in tro d u ite d a n s se s b ie n s d e H ru b ieszów . D an s la c o n c e p tio n de S ta szic !e g o u v e r n e m e n t lo c a l aurait dû se b aser sur le s fa cte u r s s o c ia u x so u s form e d e c o n s e il a v e c le s c o m m issio n s r e la tiv e s a u x m issio n s sp éc ifiq u e s. Les p a y sa n s par leu rs d é lé g u é s et le C o n se il é co n o m iq u e au raien t g o u v e r n é la to ta lité d e s p ro b lèm es de l'A sso c ia tio n .
La tr o isiè m e trad ition rem on te a u x m o d è les im p o sé s par le s e n v a h is s e u r s et leu rs lo is r e la tiv e s à la stru ctu re d o m in ia le. Les é ta ts en q u e s tio n n e prirent pas en c o n sid é r a tio n le s a c tio n s du g o u v e r n e m en t lo ca l à l'é p o q u e du D u ch é de V a r so v ie , ils n'ad h èren t pas p lu s à la c o n c e p tio n d e S ta szic d e lier la co m m u n e à l'in stitu tio n s o c ia le et éco n o m iq u e. La co m m u n e d ép en d a it d o n c a v a n t tou t d e s o r g a n e s é t a ti q u es qui c h a r g e a ie n t le s co m m u n es d es m issio n s sp éc ifiq u e s.
