Do dziejów "Kuriera Warszawskiego"

Do dziejów "Kuriera Warszawskiego"

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 26/4, 131-134

K w a rta ln ik H istorii P rasy P o lsk iej X X V I 4 P L IS S N 0137-2998

DO D ZIEJÓ W „K U R IER A W A R SZ A W SK IE G O ” O pracow ał Z b ig n iew A n cu lew icz

W yrok S ądu A p ela cy jn eg o K ró lestw a P o lsk ieg o z 1(13) m arca 1876 r. w spra­ w ie przek roczen ia art. 17 U sta w y o cen zurze p rzez red ak cję „K uriera W arszaw ­ sk ie g o ” n ie jest szerzej z n a n y 1. S ta n o w i c ie k a w y m a teria ł n ie ty lk o do d ziejów „K uriera W a rsza w sk ieg o ”, a le ta k że rzuca św ia tło n a d ziałaln ość red a k cji, pracę red a k to ró w i dziennikarzy, ich p o ty czk i z cenzoram i czy sąd am i w w y n ik u n a ru sze­ nia ob o w ią zu ją ceg o praw a. D ok u m en t ten to sw o iste św ia d ectw o życia p rasow ego W arszaw y la t sied em d ziesią ty c h X IX w .

„K urier W a rsza w sk i”, założon y 1 sty c z n ia 1821 r. przez B runona hr. K iciń sk iego, w la ta ch 1822— 1868 b ył w ła sn o ścią L u d w ik a A dam a D m u szew sk ieg o i jego n a j­ b liższej rodziny. R ed a g o w a n y b y ł p rzez sam ego w ła śc ic ie la , a po jego śm ierci k o ­ le jn o p rzez L u d w ik a de V idal, K arola K ucza, Z ygm u n ta Z ab orow sk iego, A n ton iego E dw arda O dyńca i S ta n isła w a B o g u s ła w s k ie g o 2. W 1868 r. sp ad k ob iercy D m u szew ­ skiego, d o ty ch cza so w i w ła śc ic ie le , w y d z ie r ż a w ili „K urier W a rsza w sk i” sp ółce G e­ b eth n er— W olf—M ich a u x „M iron”— S zym an ow sk i; ten o sta tn i został tak że red a k to ­ rem o d p ow ied zialn ym i k iero w a ł pism em . W 1871 r. S zy m a n o w sk i został zm uszony do rezy g n a cji ze sta n o w isk a red ak tora o d p o w ied zia ln eg o , na k tóre p o w ró cił do­ piero w roku 1876 8. W latach 1871— 1876 fu n k cję tę p ełn ił fo rm a ln ie J u lian S ia t­ k o w sk i, a po n im H erm an B e n n i4. W o k resie red a k to rstw a S ta tk o w sk ie g o w n u ­ m erze 241 p ism a z 1872 r., w d ziale „P rzegląd p o lity c z n y ”, uk azało się k ilk a fra g ­ m en tó w bez ak cep ta cji cen zu ry 5. K o m itet C enzury p rzekazał sp raw ę do S ądu K ry ­ m in aln ego, który sk azał w in n y c h „ p rzestęp stw a ” na kary p ien iężn e, ci zaś o d w o ła li się od w y ro k u do Sądu A p ela cy jn eg o K ró lestw a P olsk iego. S p raw ę tę w ra z z argu ­ m en ta cją prokuratora, o b w in io n y ch i sądu m ożem y p rześled zić, czy ta ją c ó w d o­ k um en t.

1 D ok u m en t ó w p rzech o w y w a n y jest w zbiorach B ib lio tek i J a g iello ń sk iej — P ap iery o sob iste W acław a S zy m a n o w sk ieg o (1821— 1886), n a czeln eg o red ak tora K u rie­ ra W arszaw sk iego, z la t 1855— 1886, rk p s 6575 III, k. 22— 25, m ik ro film P-246/4. D ok u m en t te n n ie został o p u b lik o w a n y p rzez a u torów K s i ę g i j u b i l e u s z o w e j „K u r ie r a W a r s z a w s k i e g o ” 1821— 1896, W arszaw a 1896, s. 144— 145, 186— 187. N ie w y zy sk a n o go w a rty k u le Z. K m i e c i k a „K u r i e r W a r s z a w s k i ” z a c z a s ó w r e d a k t o r s t w a W a c ­ ł a w a S z y m a n o w s k i e g o , „R ocznik H isto rii C zasop iśm ien n itw a P o lsk ie g o ”, t. 3: 1963,

z. 2, s. 75— 85. .

2 Por. K s ię g a ju bileu szow a..., s. 9— 128; S. S z e n i c, C m e n t a r z P o w ą z k o w s k i 1851— 1890, W arszaw a 1982, s. 131— 132.

s Por. P ism o G łów n ego Z arządu do S p raw P rasy za tw ierd za ją ce W acław a S z y ­ m a n o w sk ieg o na red ak tora od p o w ied zia ln eg o „K uriera W a rsza w sk ieg o ” z 26 k w ie t­ nia 1876 r. P a p iery osobiste..., BJ, rkps 6575 III, k. 26, m ik ro film P-246/4; K s ię g a ju bileu szow a..., s. 144— 145, 161.

4 J u lia n S ia tk o w s k i p ełn ił fu n k cję red ak tora od p ow ied zialn ego „K uriera W ar­ sz a w sk ie g o ” od 14 III 1871 do 21 X I 1872 r., H erm an B en n i w « k r e sie od 14 I 1873 do 14 V 1876 r. Por. P o l s k i s ł o w n i k b io g r a ficz n y, pod red. W. K on op czyń ­ skiego, t. 1, K ra k ó w 1935, s. 436; K s i ę g a ju bile uszow a..., s. 144— 146.

5 „P rzegląd p o lity c z n y ”, zam ieszczon y w nr. 241 „K uriera W a rsza w sk ieg o ” z 30 X 1872 r., s. 3, za w iera ł osiem ak ap itów . B y ły to: p olem ik i d zien n ik arzy a n ­ g ielsk ich w sp ra w ie w yrok u cesarza n iem ieck ieg o , jako sęd ziego p olu b ow n ego, w sporze o g ran icę San Juan; k o n tro w ersje na lin ii W łochy— W atykan co do w y

-132

W yrok S ądu A p ela cy jn eg o K ró lestw a P o lsk ieg o w sp raw ie p rzeciw k o p rzek ro­ czen iu A rt. 17 U sta w y o C enzurze p rzez red a k cję „K uriera W a rsza w sk ieg o ”. P ap iery o so b iste W acław a S zy m a n o w sk ieg o (1821— 1886), n a czeln eg o red ak tora „K uriera W ar­ sz a w sk ie g o ”, z la t 1855— 1886, BJ, rkps 6575 III, k. 22— 25.

L. 35000

M y

A lek sa n d er I l- g i C esarz W szech R osji K ról P o lsk i etc. etc. etc.

W iadom o czyn im y, iż: Sąd A p p e lla c y jn y K ró lestw a P o lsk ieg o w Im ien iu N aszem w y d a l w y ro k n a stęp u ją cy

W ydział I X D zia ło się w W arszaw ie n a p o sied ze-A. de Joh n ę P rezy d u ją cy niu Sądu A p p ella cy jn eg o K ról[estw a] Ł azow sk i P olsfk iego]

W erner D: 1.13 M arca 1876 roku. M a ry jew sk i I. Z ieliń sk i S ę d z io w ie ’ J a n isz e w sk i pokurator (podpisano) A. de Johnę (podpisano) L. R u d n ick i p od p isan o w sp raw ie p rzeciw k o

1. J u lia n o w i S ta tk o w sk iem u — la t 58. K a to lik o w i — R adcy Stan u . E m erytow i. 2. G u sta w o w i G eb eth n er — la t 42. E w a n g elik o w i. K sięg a rzo w i i w y d a w c y K uriera

W arszaw skiego.

3. S ta n isła w o w i C zern iejew sk iem u — la t 42. K a to lik o w i. S tarszem u Z ecerow i D ru ­ k arni K uriera W arszaw skiego.

W szystk im żonatym , d zietn ym , w W arszaw ie zam ieszk ałym .

O w y k ro czen ie p rzeciw k o A rty k u ło w i 17« U sta w y C ezuralnej o b w in io n y m e.

sok ości p en sji pap ieża; w zm ia n k a o d ek recie króla w ło sk ieg o , p od w yższającym liczb ę ok ręg ó w w o jsk o w y c h w e W łoszech; in fo rm a cje o p ro jek cie reorgan izacji arm ii b elg ijsk iej; p o w o ła n ie k o m isji p arlam en tarn ej w H iszp an ii dla rozpatrzenia p raw a o zn iesien iu k ary śm ierci za p rzestęp stw a p olityczn e; e w e n tu a ln e zm iany k o n sty tu cji szw a jca rsk iej. „K u rier” za m ieścił fra g m en ty w y p o w ied zi d zien n ik ów a n g ielsk ich , zarzu cające cesarzow i n iem ieck iem u stron n iczość w sp ra w ie S an Juan, k tó re p rzyd zielon o U SA , p om ijając h istoryczn e p raw a A n g lii. Z am ieszczono także g łó w n e tezy a rty k u łu z g a zety w ło sk iej, gd zie stw ierd zon o, że je ż e li p ap ież n ie w y ra zi zgody na p rop on ow an ą m u p rzez rząd p en sję i corocznie b ęd zie o d m a w ia ł jej p rzyjęcia, to po u p ły w ie 10 lat n ie b ęd zie m ógł in te r w e n io w a ć o w y p ła c e n ie c a ło ści tej k w o ty p rzez rząd w ło sk i, p o n iew a ż uzna się sp raw ę za n ieb y łą . W d o­ n ie sie n ia c h ze S zw a jca rii om ów iono m. in. deb atę nad p op raw k am i do k o n sty tu cji w zak resie reorgan izacji arm ii i o stosu n k a ch n a lin ii pań stw o— K ościół. D ziś trudno jest u sta lić , jak ie u stęp y z o sta ły z a k w estio n o w a n e przez cen zu rę, a le w y ­ daje się n ie m a l p ew n e, że chodziło o o p in ie d zien n ik ó w a n g ielsk ich w sp raw ie w y ­ roku sęd ziego p olu b ow n ego w sporze m ięd zy U S A i A n g lią o San Juan, gd yż w m y śl u sta w y o cenzurze n ie w o ln o było w yrażać k ry ty czn y ch u w a g o g ło w a ch p a ń stw i ich decyzjach. M ogło to rów n ież dotyczyć sp raw y p en sji rządu w ło sk ieg o dla p ap ieża lu b zm ian w k o n sty tu cji szw ajcarsk iej.

6 25 V 1843 r. car M ikołaj I p od p isał p rzep isy u sta w y cen zu raln ej dla K ró ­ lestw a P olsk iego. U sta w a ta w y ty c z a ła g łó w n y k ieru n ek cen zu rze aż do la t o sie m ­ d ziesią ty ch . Jej p oszczególn e p aragrafy u zu p ełn ia n e b y ły lu b ro zw ija n e i n o w e ­ lizo w a n e p rzez p ó źn iejsze zarząd zen ia i ta jn e in stru k cje d y k to w a n e p otrzeb am i

O d w ołu jącym się od w y ro k u Sądu K ry m in a ln eg o w W arszaw ie z d. 11/23 G rud­ nia 1873 r., k tórym p od sąd n i z A rt. 1024 K od[eksu] Kar dla C esarstw a z r[oku] 1866 przy dodaniu do S ta tk o w sk ieg o A rt. 1044 K. Pr. na karę p ien iężn ą po R u b li sr. pięć sk azan i zostali — p ierw szem u przy ob ron ie M uszalsk iego, in n y m przy ob ron ie N a - im sk ieg o A d w o k a tó w — w sz y stk im bez ustn ego p rzy m ó w ien ia pod w y ro k 2ej In ­ stan cji przychodzącym .

Po p rzy w o ła n iu sp raw y, p rzed sta w ien iu jej stanu p rzez S ęd ziego R eferen ta, w y słu c h a n iu obron i w n io sk ó w P rok u ratora tej treści.

P rokurator

przy S ąd zie A p p ella cy jn y m K r ó le s tw a ] P ols[k iego] z o d ezw y K om itetu C e n z u r y 7 oraz w y ja śn ie ń R edaktora od p o w ied zia ln eg o S ta tk o w sk ieg o , W yd aw cy G ebeth n era i D ysp ozytora D ru k arn i C zern iejew sk ieg o i ch łop ca D rukarni B a czy ń sk ieg o , o sią ­ g n ięto p ew n o ść, że b ez p o zw o len ia C enzora w y d ru k o w a n o w N 241 K u riera W ar­ szaw sk iego k ilk a u s t ę p ó w s, stało' się to zaś z w in y S ta tk o w sk ieg o , który zam iast na p rzesła n ej m u do podpisu od b itce w y k r e ślić o w e u stęp y , zaznaczyć, że ich n ie a k cep tu je, od ciął je tylk o, n ie za w ia d a m ia ją c posłań ca, sk u tk iem czego n ieu w a g a p o zo sta ły ch n a stą p iła ; n ie m ogą się jed n a k n ią zasłan iać, skoro — w e d łu g C zer­ n ie je w sk ie g o — sp o strzeg li się w trak cie od b ijan ia złożon ych do o d b itk i czcionek na n u m ery p ism a, a jed n a k n ie z y sk a li d ozw olen ia C enzora, bo teg o n ie dow odzą.

W edług p rzep isów ob o w ią zu ją cy ch , R edaktor i w y d a w ca o d p ow iad ają, ty ch też ob w in ia K o m itet C enzury. D ysp ozytor w ię c D ru k arn i w o ln y m być m u si od kary.

W noszę: aby Sąd A p p ella cy jn y w ak tach a p p ella cji C zern iejew sk ieg o w yrok za a p p ello w a n y co do n ie g o u c h y lił i on ego z Art. 97 i 98 Kj[odeksu] K [ar] C es(ar- stw a ] od o d p o w ied zia ln o ści u w o ln ił, w y ro k zaś co do S ta tk o w sk ieg o i G ebeth n era p o tw ierd ził, k oszta na u k aran ych w ło ży ł w II In sta n cji ostateczn ie.

(podpisano) P ią tk o w sk i P odprokurator

Sąd A p p ella cy jn y K ró lestw a P o lsk ieg o Z w a ży w szy : że w N 241 K uriera W ar­ sza w sk ieg o z r. 1872 w części pod ty tu łe m „P rzegląd p o lity c z n y ” w y d ru k o w a n o p ięć u stęp ó w b ez poprzed n iego p rzed sta w ien ia W ładzy C en zuralnej, sk u tk iem czego K o m itet C enzury zażądał p o cią g n ięcia w in n y c h do o d p ow ied zialn ości, z n a d m ie n ie ­ n iem że podobny fa k t zagrożony jest karą w K o d ek sie K arnym , ch ociażb y sam a treść a rty k u łu w y d ru k o w a n eg o n ie b yła p rzeciw n ą praw u.

Z w ażyw szy: że R edaktor o d p o w ied zia ln y K u riera J u lian S ta tk o w sk i w tłu m a ­ czen iu sw em p rzyw od zi, iż m a ją c sob ie za k o m u n ik o w a n ą do p rzejrzen ia o d b itk ę K uriera, w z m ia n k o w a n e pięć u stęp ó w n ie p rzeszłych p rzez C enzurę odciął, d la ­ tego aby je n ie d rukow ano, ty m cza sem gd y n ie zw rócono n a to u w a g i, o d cięte p ięć u stę p ó w w yd ru k o w a n o w K urierze, i że tem u są w in n i w y d a w c a G eb eth n er i C zern iejew sk i S ta rszy Zecer.

c h w ili, § 17 tej u sta w y sta n o w ił, że n ie w o ln o dru k ow ać żad n ych m a te r ia ło w i ,,a) gdy w n ich za w iera ło się co k o lw iek dążącego do z a ch w ia n ia p ra w a i d ogm a­ tó w w ia ry ch rześcija ń sk iej, jej tra d y cji i obrządków ; b) g d y w n ich zn a jd o w a ło się co bądź u w ła cza ją ceg o n a jw y ższej sa m o d zierża w n ej w ła d zy lu b d om ow i cesa r­ sk o -k ró lew sk iem u i co bądź p rzeciw n eg o zasad n iczym u sta w o m p ań stw a; c) gd y ob rażały dobre ob yczaje i przystojn ość; d) gd y w n ich u b liżan o h on orow i jak iej osob y bądź p rzez w y ra zy n iep rzy sto jn e, bądź p rzez zło śliw e o g ła sza n ie tego, co się ty czy jej m oraln ości lu b d om ow ego życia, n a d e w szy stk o zaś p o tw a r z y ”. Cyt. za: F. R a m o t o w s k a , W a r s z a w s k i e K o m i t e t y C e n z u r y 1832— 1915, [w:] W a r s z a w a X I X w ., t. 2, W arszaw a 1971, s. 274— 275.

7 W arszaw sk i K o m itet C enzury p o w o ła n y 17 w rześn ia 1869 r. D o jego ob o w ią z­ k ó w n a leża ło sp ra w o w a n ie k on troli nad za w a rto ścią w sz y stk ic h w y d a w n ic tw , w ty m i prasy, ja k ie u k a z y w a ły się w W arszaw ie. R a m o t o w s k a , op. cit., s. 285— 292.

134

Z w ażyw szy: że w y d a w ca K uriera W arszaw sk iego G u staw G eb eth n er tłu m a czy ł się, iż on o w y d ru k o w a n iu artykułów ' n ie p od p isan ych p rzez C enzurę n ie w ie ­ dział, gd yż D ru k arn ią zarządza C zern iejew sk i S tarszy Z ecer, k tó ry zn ó w zeznał, iż o d b itk ę N 241 K uriera p rzesła ł S ta tk o w sk iem u , k tóry o b cią w szy całą szpaltę zam iast p rzek reślić, jak z w y k ł b y ł czyn ić, i n ic o tem p o sła ń co w i, który do n ieg o n o sił od b itk ę, n ie p o w ied zia w szy , ta k o w ą od esłał, sk u tk iem czego w y d ru k o w a n o o w e p ięć ustępów 7 n ie p o d p isan ych przez C enzurę.

Z w ażyw szy: że G u staw G eb eth n er, jako w y d a w ca K uriera, zajm u je się jed y ­ n ie częścią a d m in istra cy jn ą i w red a k cji teg o D zien n ik a żadnego n ie m a u działu, zaś C zern iejew sk i Z ecer sp ełn ia ty lk o to, co m u p o leci redak tor, o n i w ię c za u ch y b ien ie p o w y żej op isan e o d p o w ied zia ln y m i n ie są i dla zu p ełn ego b rak u d o ­ w o d ó w w m y śl § 413 Ord. K rym . Pr. u w o ln ie n i od kary być w in n i.

Z w ażyw szy: że J u lia n S ta tk o w sk i sam p rzyzn aje, iż z n a d esła n ej m u odbitki n ie w y k r e ślił p ięciu u stęp ó w , lecz ty lk o szp a ltę od ciął, jest w ię c w in n y m w y k r o ­ czenia do Art. 1024, 1044 K o d ek su K ar dla C esa rstw a z r. 1866 od n oszącego się, zasad n ie w ię c Sąd K ry m in a ln y karę Rsr. 5 n a S ta tk o w sk ieg o w y m ierzy ł.

Z ty ch p rzyczyn Sąd A p p ełla cy jn y K rólfestw a] Po-ls[kiego] o d w o ła n ie się Ju lian a S ta tk o w sk ieg o od w y ro k u S ądu K ry m in a ln eg o w W arszaw ie z dnia 11/23 G rudnia 1873 roku jako b ezzasad n e oddala. N a sk u tek zaś o d w o ła n ia się G u sta w a G eb eth n e­ ra i S ta n isła w a C zern iejew sk ieg o w y ro k p o w o ła n y c o do n ich u ch y la i ty ch że z § 413 Ord. K ról|[estw a] Pols,[kiego] d la zu p ełn ego braku d o w o d ó w od o d p o w ie ­ d zialn ości u w a ln ia . K w ota w p isu na R u b li sr. d w a n a ście, stem p la na R ubel jed en k o p iejek p ięćd ziesią t u sta n a w ia i ta k o w e n a S ta tk o w sk ieg o w k ła d a . W yrokiem O statn iej In stan cji.

(podpisano) A. de Johnę (podpisano) L. R u d n ick i

Z a leca m y i rozk azu jem y W szystk im W ładzom S ąd ow ym , ab y w y ro k ten w y ­ k on ały, P rokuratorom , aby tego d o p iln o w a li, K om en d an tom i U rzęd n ik om siły zbrojnej, aby d odali pom ocy w o jsk o w e j, gdy o ta k o w ą p ra w n ie w e z w a n i będą. (podpisano) A . de Johnę

(podpisano) L. R u d n ick i

Za zgodność w y p isu g łó w n eg o w y ro k u z o ry g in a łem na p a p ierze b ez stem p la z u rzęd u sp isa n y m św ia d c z y i ta k o w y dla G u sta w a G eb eth n era w y d a ję w W ar­ sza w ie d. 6/18 M arca 1876 r.

P o d p isa rz S ądu A p p ella cy jn eg o K ró lestw a P o lsk ieg o (podpis n ieczy teln y )