Paczkowski, Andrzej
Badania nad prasą polską za granicą
w latach 1960-1980 : (materiały
publikowane)
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 20/4, 59-64
PL ISSN 0137-2998
ANDRZEJ PACZKOW SK I
BADANIA NAD PR A SĄ PO LSK Ą Z A GRANICĄ W LATACH 1960— 1980
(Materiały publikowane)
Mimo iż w ciągu ostatnich dwóch dekad uległy wyraźnemu przyspie szeniu zarówno badania nad historią prasy polskiej, jak i nad dziejami polskich emigracji i wychodźstwa, aktywność prasowa skupisk polonij nych i grup em igracyjnych wciąż jeszcze jest przedmiotem rzadko i z re guły niekonsekwentnie prowadzonych poszukiwań. Być może opinia ta jest zbyt jednostronna, co jednak uznać można za rzecz naturalną u kogoś, kto poświęcił sporo pracy i uwagi tej właśnie problematyce, a więc w jakimś stopniu przez jej pryzmat patrzy na całość badań zarówno histo- ryczno-prasowych, jak i polonijnych. Zwraca np. uwagę, że w większości ogólnych publikacji na tematy z dziejów Polonii sprawy prasy, choć bar dzo często i prawie przez wszystkich autorów uwzględniane, traktowane są nie tylko pobieżnie — co ostatecznie można uznać za normalne — ale przedstawiane są z reguły w oparciu o dawne wydawnictwa, cenne jako informatory, ale nie będące syntezami o wymaganym dziś poziomie. Zjawisko to widoczne jest wyraźnie we wszystkich niemal opracowaniach historii większych grup polonijnych (np. A. Brożek, K. Murzynowska, A. Janowska).
Ani w zespołach badawczych zajm ujących się dziejami prasy nie ma wyodrębnionej grupy specjalizującej się w sprawach Polonii, ani też w instytucjach obejm ujących całość problematyki polonijnej nie ma zespo łów, które uczyniłyby z prasy zasadniczy przedmiot swych poszukiwań1. W rezultacie historia prasy polskiej za granicą uprawiana jest przez izo lowanych badaczy, tematy poszukiwań dobierane są nieraz zupełnie przy padkowo, brakuje dyskusji metodologicznych tek ważnych w tym przed miocie. Brak też zainteresowania d la , działalności prasowo-wydawniczej innych grup etnicznych i emigracyjnych, w wyniku czego utrwala się
1 Utworzony niedawno w Instytucie Badań P olonijnych UJ zespółs kierowany przez Grzegorza Babińskiego (temat „Dynamika funkcji i orientacji ideow ych prasy polon ijnej” ) nie ogłosił jeszcze w yników swych prac, poza przeglądowym artykułem M.M. W a w r y k i e w i c z Stan badań nad prasą polonijną w Stanach Z jednoczo nych, „Przegląd Polonijny” , 1980, nr 3.
60 A N D R Z E J P A C Z K O W S K I
przekonanie o wyjątkowości prasy polonijnej i częste jest odrywanie jej od naturalnych kierunków przekształceń społeczno-kulturowych, którym podlegają wszystkie „grupy etniczne” .
Mimo posiadania przez polskie instytucje naukowe rozbudowanych i wcale sprawnych służb bibliograficznych nie są prowadzone w kraju systematyczne prace nad ogarnięciem całości produkcji prasowo-wydaw- niczej. Dla okresu do 1939 r. jedynym całościowym ujęciem jest publikacja Stanisława Zielińskiego, wydana przed 45 laty2, mało dokładna i obejm u jąca nie więcej niż 75% rzeczywiście istniejących tytułów. Liczne braki posiada też — podstawowa dla Polonii amerykańskiej — bibliografia Jana Wepsięcia3, oparta głównie na źródłach bibliotecznych i wykonana zasadniczo bez autopsji. Znacznie pełniejsza, choć operująca niezbyt szczęśliwym kryterium terytorialnym dla okresu II w ojn y światowej, jest obejmująca okres 1939— 1972 praca Jana Kowalika4, imponujący przy kład pracowitości i bibliograficznego kunsztu jednej osoby. Z warsztatu bibliograficznego Chojnackich, jednego z najlepszych w kraju, wyszło już kilka opracowań dotyczących poszczególnych tylko grup polonijnych (Ar gentyna, Niemcy Zachodnie), ale opartych na najnowocześniejszych wzo rach i wzorcowych pod względem wierzytelności. Raczej spisy niż biblio grafie lub też przeglądy o charakterze bibliograficznym opublikowano dla prasy polonijnej w Brazylii, w Rosji i na niektórych terenach ZSRR. Najpilniejszym postulatem badawczym wydaje się być opracowanie peł nej bibliografii okresu 1865— 19 395.
Fenomenem polskiej historiografii (chyba w ogóle społecznej świado mości historycznej) jest zainteresowanie dla dziejów Wielkiej Emigracji i późniejszych X IX -w iecznych emigracji politycznych. W wyniku tego działalność prasowo-wydawnicza wygnańców z r. 1831, z lat 1846— 1848 i 1863— 1865 jest bodaj czy nie najlepiej opracowanym tematem w historii prasy polskiej. Liczne przyczynki koronuje praca Sławomira Kalembki6 oraz seria artykułów Jerzego W. Borejszy, obejm ujących lata 1863— 1870, a pomieszczonych na łamach „Rocznika Historii Czasopiśmiennictwa Pol skiego” . I tu jednak brak odniesień oraz porównań z wydawnictwami in nych grup wychodźców, a nade wszystko opracowania (poza prasą zwią zaną z nurtami socjalistycznymi) wydawnictw z lat 1870— 1914.
Z innych, ale zupełnie zrozumiałych, powodów drugim tematem prze
2 S. Z i e l i ń s k i , Czasopisma polskie za granicą 1832— 1934, Warszawa 1935. 3 J. W e p s i e ć, Polish-Am erican Serial Publications 1842— 1966. An Annotated Bibliography, Chicago 1968.
4 J. K o w a l i k , Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami kraju od września 1939 roku, t. 1— 4, Lublin 1976.
5 Bibliografia okresu W ielkiej Emigracji pomieszczona jest w Bibliografii hi storii Polski X IX wieku, t. 2: 1832— 1864, cz. 1, W rocław 1968, s. 86— 100.
G S. K a 1 e m b k a, Prasa demokratyczna W ielkiej Emigracji. Dzieje i główne koncepcje polityczne (1832— 1863), Toruń 1977.
badanym i opracowanym już stosunkowo szczegółowo, choć nie całkiem jeszcze wszechstronnie, są dzieje prasy na tych ziemiach etnicznie pol skich, które w latach 1918— 1939 wchodziły w skład Niemiec. Opubliko wane przed kilku laty monografie Jana Chłosty7 i Leonarda Smółki8 sta nowią coś więcej niż zamknięcie początkowego etapu badań. Towarzyszą im mniej szczegółowe opracowania dotyczące działalności prasowej Po laków w głębi Niemiec (m.in. Wojciecha Wrzesińskiego, L. Smółki, wspo mniane już opracowania bibliograficzne Wojciecha Chojnackiego i tegoż maszynopis pracy doktorskiej o prasie polskiej w Nadrenii i Westfalii oraz prace Jerzego Ratajewskiego, poprzedzające publikacje L. Smółki)9. Mają one także zaplecze w opracowaniach dotyczących historii prasy ślą -; skiej — znacznie mniej zaawansowanych — pomorskiej oraz warmińsko-' -mazurskiej w okresie zaborów.
Jeśli nie liczyć małych skupisk polskich (np. w Danii, Szwecji, Ru munii), dla których przyczynkowa monografia lub informacje i oceny roz siane w opracowaniu o charakterze ogólnym są wystarczającym chyba sposobem prezentacji ich działalności prasowej, w ciągu ostatnich 20 lat powstały nieliczne tylko monografie obejm ujące większe odcinki chro nologiczne lub znaczne skupiska polonijne. Najstarszą z nich jest praca Wiktora Turka o Polonii kanadyjskiej10, traktująca o okresie od początku istnienia prasy polonijnej w Kanadzie do 1960 r., ale pozostająca pod znacznym naciskiem bibliograficznych zainteresowań autora, a więc ra czej otwierająca pole badawcze niż sumująca dzieje tej niezbyt licznej, ale ciekawej socjologicznie i kulturowo prasy. Wsparciem dla książki W. Turka jest monografia „ Związkowca” , autorstwa Benedykta Heyden- korna11 — który chyba z racji swej profesji (był znanym dziennikarzem jeszcze w m iędzywojennej Warszawie) wykazuje predylekcje dla prasy — oraz kilka artykułów i broszur12.
Dla dziejów Polonii w Rosji (i ZSRR) dysponujemy pokaźną i opartą na szeroko zakrojonej kwerendzie monografią Andrzeja Slisza13, która jednak obejm uje stosunkowo krótki — choć bardzo ważny — okres, a
7 J. C h ł o s t a , W ydawnictwo „Gazety Olsztyńskiej” w latach 1918— 1939, O l sztyn 1977.
8 L. S m ó ł k a , Prasa polska na Śląsku Opolskim 1922— 1939, Warszawa 1976. 9 J. R a t a j e w s k i , Opolskie „N ow iny” w latach 1911-^1939, Opole 1973 oraz artykuły o „K atoliku” w „Roczniku Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” (dalej: RHCP).
10 V. T u r e k , The Polish-Language Press in Canada, Toronto 1962.
11 B. H e y d e n k o r n , „Zw iązkow iec” . Monografia pisma polonijnego, Toronto 1963.
12 M.in. K. M a z u r k i e w i c z , W. T u r e k , A. S. S t a n i e w s k i, Przyczy nek do historii prasy polskiej w Kanadzie (1879— 1941), Toronto 1961.
13 A. S 1 i s z, Prasa polska w Rosji w dobie w ojny i rew olucji (1915— 1919), Warszawa 1968.
62 A N D R Z E J P A C Z K O W S K I
nadto lata 1918— 1919 opisane są pod zbyt wyraźnym wpływem czyn ników, mówiąc eufemistycznie, pozamerytorycznych. Obudowują książkę A. Slisza szkice na poły bibliograficzne J. Myślińskiego i J. Daszkiewicza, przyczynki I. Spustek i Z. Kmiecika oraz ujmujące także sprawy czaso- piśmiennicze prace K rystyny Sierockiej14. Ma swoją obszerną i dobrze udokumentowaną monografię petersburski „K ra j” 15, jedyne polskie pismo w Rosji w okresie 1882— 1906, kierujące się jednak w znacznym stopniu na teren Królestwa Polskiego i tzw. ziem zabranych. Można sądzić, że mimo licznych braków dotychczasowe badania nad historią prasy Polonii rosyjskiej i radzieckiej dojrzały już do opracowania syntetycznego, które jednak — ze względów cenzuralnych — nie będzie .bynajmniej zadaniem łatwym ani wdzięcznym.
Ma poświęconą sobie monografię Polonia francuska, jedno z najwięk szych skupisk polonijnych okresu międzywojennego. Praca ta16 obejm uje całość polskiej produkcji prasowej wymienionego okresu, ale wydaje się niezbędne uzupełnienie jej o lata 1871-—1919.
Poza przyczynkami lub szkicami bibliograficznymi i wspomnieniowy mi nie posiadają nowszych i odrębnych opracowań pisanych z punktu widzenia historii prasy takie dawne skupiska polonijne, jak Brazylia, Argentyna czy Mandżuria. Jednak najbardziej dotkliwą luką jest bez wątpienia brak nowoczesnej monografii — czy raczej: serii monografii — prasy polonijnej w USA. Dwa artykuły Józefa Skrzypka17 są w istocie kompilacją, powstałą w oparciu o dawniejsze — ważne informacyjnie, ale raczej archaiczne już — opracowania Henryka Nagła, ks. Wacława Krusz ki, Stanisława Osady. Na tych samych źródłach opierają się odpowiednie fragmenty prac J. Miąsy i A. Brożka18. Ukazało się ponadto kilka różnej
14 J. M y ś l i ń s k i , Prasa w języku polskim, na Białorusi Radzieckiej (1921— 1941), RHCP, t. IX : 1970, nr 3; J. D a s z k i e w i c z , Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej, tamże, t. V: 1966, nr 2; I. S p u s t e k , „Dziennik Petersburski’’ w prze dedniu w ojny światowej, tamże, t. II: 1963; Z. K m i e c i k , Prasa polonijna w Odes sie w latach 1906— 1919, „Przegląd Humanistyczny” , 1973, nr 3; K. S i e r o c k a : 1) Z dziejów czasopiśmiennictwa polskiego w ZSRR („Kultura Mas’’ 1929— 1937), W ar szawa 1963; 2) Polonia radziecka 1917— 1939. Z działalności kulturalnej i literackiej, Warszawa 1968.
15 Z. K m i e c i k , „K ra j” za czasów redaktorstwa Erazma Piltza, Warszawa 1069.
16 A. P a c z k o w s k i , Prasa i społeczność polska we Francji 1920—1940, W roc ław 1979 (poprzednio i równolegle kilka artykułów na ten temat).
11 J. S k r z y p e k , Początki czasopiśmiennictwa polskiego v> Stanach Z jedn o czonych 1841— 1884, „P roblem y Polonii Zagranicznej” , 1960; Czasopiśmiennictwo p ol skie w Stanach Zjednoczonych 1886— 1900, RHCP, t. III: 1964, nr 1.
18 J. M i ą s o, Dzieje oświaty polonijnej w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 1970, s. 59—96; A. B r o ż e k , Polonia amerykańska 1854— 1939, Warszawa 1977, ?. 153— 159.
wartości przyczynków, nie wychodzących poza niektóre ustalenia biblio graficzne czy pewne dane ilościowe19.
Całość okresu 1870— 1939 spróbował podsumować autor niniejszych uwag najpierw w II i III tomie zarysu Historii prasy polskiej, później — w rozszerzonej i zmienionej wersji — w osobnym wydaniu20.
W ybuch II w ojny światowej stanowi istotną cezurę w dziejach Polo nii: po 1939 r. następuje nie tylko przesunięcie geograficzne migracji i skupisk polskich za granicą, ale także nie znane od 1870 r. stopienie emigracji zarobkowej (w istocie tzw. starej Polonii) z emigracją całkowi cie lub quasi-polityczną. Ponadto nasilające się procesy asymilacyjne w starej Polonii — szczególnie widoczne we Francji i Stanach Zjednoczo nych —• poważnie zmieniają charakter prasy polonijnej, zwłaszcza od drugiej połow y lat pięćdziesiątych. Penetracja historycznoprasowa nad tym okresem jest główną — nieomal że wyłączną! — zasługą wymienia nego tu już Jana Kowalika, wspieranego przez niewielkie grono badaczy em igracyjnych i jeszcze mniejsze krajowych. Poza wspomnianą biblio grafią ogłosił J. Kowalik serię artykułów, mających wszakże charakter raczej inform acyjno-bibliograficzny niż monograficzny, dotyczących po szczególnych skupisk polskich po 1939 r.21, zaś ich syntetycznym omówie niem jest obszerny fragment (pióra również J. Kowalika) Literatury pol
skiej na obczyźnie22. Publikacje te, jakkolwiek dużej wagi, nie są niczym
więcej, jak tylko wstępnym etapem badań, których drugiego — jak do tej pory — nie podjęto jeszcze na szerszą skalę. W istocie prasa żadnego z istniejących po II wojnie światowej skupisk polonijnych nie ma pełnej monografii. Najbliższe zadowalającego stanu są opracowania dotyczące skupisk w Kanadzie (dzięki wymienionej już pracy W. Turka) i w Austra lii23. Jeden z najwybitniejszych socjologów zajm ujących się grupami et nicznymi, Jerzy Zubrzycki, poświęcił prasie fragment swej pracy o P o lonii brytyjskiej, ale praca ta pochodzi sprzed opisywanego tu okresu
18 M.in. J. F i e b i g, Lew icow a prasa polonijna w Ameryce. Próba oceny, „Z e szyty Prasoznawcze” , I960, nr 4; B. G e b e r t , Polska prasa robotnicza w USA, „Przegląd P olonijny” , 1977, nr 2; W. M. D r z e w i e n i e c k i, Prasa polska w B uf falo i okolicy, „Przegląd Polonijny” , 1979, nr 1; A. P a c z k o w s k i , Nakłady prasy polskiej w Stanach Zjednoczonych w latach 1919— 1937, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” , 1978, nr 4; A. U r b a ń s k i , Immigration Restriction and the Polish-Am e- rican Press: The Response o f „W iadom ości Codzienne” 1921— 1924, „Polish-Am erican Studies” , 1971, nr 2.
20 A. P a c z k o w s k i , Prasa polonijna w latach 1870— 1939. Zarys problem a tyki, Warszawa 1977.
21 Drukowane były w latach 1957— 1966 na łamach „Dodatku T ygodniow ego” do mannheimskich „Ostatnich W iadomości” .
22 Polskie czasopiśmiennictwo emigracyjne po roku 1939. Zarys historyczno-bi- bliograficzny, [w:] Literatura polska na obczyźnie 1940— 1960, t. 2, Londyn 1965, s. 373— 548.
28 Fragmenty nowoczesnej m onografii M. G i l s o n i J. Z u b r z y c k i e g o The Foreign-Language Press in Australia 1848— 1964, Canberra 1967.
64 A N D R Z E J P A C Z K O W S K I
(wydana została w 1956 r.). Prace przygotowywane i wydawane w kra ju — zresztą nieliczne — skażone są najczęściej politycznymi implikacja mi, co szczególnie widoczne jest w monografii Klaudiusza Hrabyka24, a każe stawiać pod znakiem zapytania jako pracę naukową znaczne frag menty ogólnego zarysu Z. Kacpury i A. Kowalskiego25.
Pewnym uporządkowaniem problematyki są artykuły Joanny Raczkow skiej o Stanach Zjednoczonych i Romana Guły o Wielkiej Brytanii, zaś jedynym rzetelnym — ale opartym na dość skąpym materiale — studium zawartości opracowane przez E. Obidzińskiego26. Nowsze, ale zawsze po bieżne, są zarysy ostatnio opublikowane przez niezmordowanego J. K o walika27. Krótkimi, ale szczegółowymi monografiami prasy Polonii (w szerokim tego słowa znaczeniu) radzieckiej są artykuły Jerzego Myśliń- skiego28, który przygotował także zarys bibliograficzny prasy polskiej u naszych południowych sąsiadów29. W sumie spora garść interesujących nieraz przyczynków, ogromna przewaga strony dokumentacyjnej nad in terpretacyjną, brak szerzej zakrojonych perspektyw badawczych.
Jeśli więc dla okresu 1870— 1939 wskazywać można na wiele — bar dzo wiele — luk, o tyle dla lat po wybuchu II w ojny światowej mamy niemal wyłącznie opracowania typu opisowo-bibliograficznego.
Można chyba stwierdzić, że dzieje (także współczesne) prasy polskiej za granicą dysponują już pewną porcją dobrze nieraz postawionych ba dań dokumentacyjnych i stosunkowo niewielką ilością nowoczesnych, w y korzystujących bogate możliwości warsztatu historyka prasy, opracowań monograficznych. Pole badawcze zostało już w znacznym stopniu w ygro dzone, choć brak jeszcze wielu ustaleń metodologicznych, a główne szla ki wydają się być przetarte. W dużym stopniu jest to zasługą prac pod jętych i zrealizowanych w omawianym dwudziestoleciu.
24 K. H r a b y k, Emigracyjny „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza’’ . Studium monograficzne, Warszawa 1972.
25 Z. K a c p u r a , A. K o w a l s k i , Prasa Polonii i polskiej em igracji p oli tycznej. (Zarys monograficzny), Warszawa 1975.
26 J. R a c z k o w s k a , Prasa polonijna w Stanach Zjednoczonych po II wojnie św iatow ej, „Problem y Polonii Zagranicznej” , 1975; R. G u ł a , Emigracyjna prasa polska w W ielkiej Brytanii 1940— 1948, „Zeszyty Prasoznawcze” , 1977, nr 4; E. O b i- d z i ń s k i, The P olish-American Press: Survival through Adaptation, „Polish A m e rican Studies” , 1977, nr 2.
27 J. K o w a l i k , Współczesna prasa polskiej diaspory w Europie, „Migrant Echo” , 1978, nr 2; The Polish Press in America, San Francisco 1978; The Polish-Am e- rican Press, „M igrant Echo” , 1978, nr 2.
28 Prasa w języku polskim na Litwie Radzieckiej 1940— 1966, RHCP, t. V II: 1968, nr 2; Prasa terenowa Związku Patriotów Polskich w ZSRR, „Z pola w alki” , 1972, nr 2.
20 Prasa polska w Czechosłowacji vj latach 1935— 1966. Przegląd bibliograficzny, RHCP, t. IX : 1970, nr 3.
