Władyka, Wiesław
Wstęp
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 30/3-4, 5-7
K w a rta ln ik H isto rii P rasy P o lsk iej X X X 3—4 P L IS S N 0137-2998
W S T Ę P
Procesy upow szechniania czasopiśm iennictw a, rozw ój ilościow y i ja ko ściow y gazet są oczyw iście p rzeja w e m szerszy m , c y w iliza c y jn y m i k u l tu ro w y c h przem ian, któ re w y stą p iły w X I X i X X w. bez m ała w ca łym świecie. L ecz prasa — w w aru n ka ch polskich — to przede w s z y s tk im specyficzn e, h isto ryczn e m ed iu m , którego rola jest złożona i tru d n a do przerzucenia. Z pow o dzeniem zastępow ała nie istniejące p a rla m en ty, szk o ły i u n iw e r sy te ty , kształtow ała now e za stęp y polskich in telig en tó w ow ładniętych społeczną i narodową gorączką, „dla lu d u ” niosła kaganek ośw ia ty, organizowała m asow ą w yobraźnię. W spraw ach pu b liczn ych b y ła gorąca, pielęgnow ała trad ycję, u czyła nowoczesności, szerzyła róż norodne, często sprzeczne ze sobą idee i hasła. B yw a ła p r y m ity w n a i eli tarna, chłodna i ckliw a, banalna i oryginalna, potrafiła kochać i niena- widzieć.
Te różnorodne fu n k c je prasa polska m ogła pełnić i dlatego, że tw o r z y li ją w y b itn i w y d a w cy , red a kto rzy, d zienn ikarze i publicyści. W św ie tle polskiej p o lityk i, n a u ki, lite ra tu ry i s z tu k i trud no b y ło b y znaleźć postać, k tó re j n a zw isko nie było — ta k czy inaczej — zw iązane z cza sopiśm iennictw em . Z y c ie duchow e w okresie zaborów i II R zeczypospo lite j w spółtw orzone było p rzez w yp o w ied zi prasowe p o lityk ó w , ideolo gów, działaczy społecznych, pisarzy i d zien n ika rzy. T a ki b ył ry s epoki i ta kie w ów czas w y m o g i kariery publicznej. Do ru d y m e n tó w te j kariery należała u m iejętno ść posługiw ania się piórem , pisania a rty k u łó w , argu m entow an ia i polem izow ania, w ten sposób p rzeko n yw a n ia i p o zy sk i wania zw olenników .
pra-6 W IE S Ł A W W Ł A D Y K A
sie szukając sa ty sfa kc ji, pow odzenia i tw órczego spełnienia. T rudno w ięc czasam i oddzielić nakładające się d zie d zin y a k ty w n o śc i pisarza i d zien nikarza czy jednoznacznie określić, co je st jeszcze p u b lic y sty k ą , a co ju ż nauką. W życiorysach w ielkich tw órców p o lity k i i k u ltu r y natrafia się na okresy, k ie d y odgryw ali oni rolę redaktorów , ż y li z p en sji d zien n ika rskich bądź próbow ali szczęścia jako w y d a w c y gazet. I nie należało to do rzadkości.
K ształtow a n ie się zaw odu dziennikarskiego trw ało k ilk a dziesią tkó w lat i zakończyło w łaściw ie w II R zeczypospolitej. Po drodze w iele było lu d zkich w ęd ró w ek, p rzyp a d kó w , p ierw o tn ej am a to rszczyzn y, w iele eks p e ry m e n tó w i prób. A i w czasach g d y p rofesja żu rn a listy ju ż się w y o d rębniła, w prasie nadal przecież w ystęp o w a li — i to nieraz na bardzo ekspono w a n ych m iejscach — a u to rzy „z z e w n ą trz”, spoza zaw odu. Oni często kszta łto w a li opinię publiczną w sposób bardziej w y ra zisty niż n iek tó rzy , m n ie j u ta lentow ani członkow ie u kszta łto w a n yc h z czasem s y n d y k a tó w dziennikarskich.
Ideą przedstaw ionego zbioru biogram ów jest ukazanie kilku dziesięciu n a jw y b itn ie jszy c h d zie n n ik a rzy , p u b licystó w , w yd a w có w i redaktorów prasy po lskiej, tw orzących i działających w X V I I I, X I X i w począ tku X X w. P rzede w s z y s tk im zwrócono uw agę na n a jw y b itn ie jszy c h tw ó r ców prasy, k tó ry c h życie z tą dziedziną było najściślej zw iązane, k tó r z y id e n ty fik o w a li się ze sw oją dzien n ika rską i reda kto rską rolą i ta k b yli postrzegani p rzez in n yc h — k tó r z y w nieśli do prasy coś now ego, pozo sta w ili po sobie trw a ły spadek. W zbiorze rep rezen tow ane są ta kże w iel kie postaci historii P olski X I X w., k tó ry c h obecność m oże tu dziw ić — znane są z dokonań na in n y c h polach, np. M. M ochnacki, A. G ille t czy W . K alinka. A le w łaśnie, ja k ju ż pisałem , ich pisarska i polityczna a k tyw n o ść łączyła się ściśle z działalnością żu rn a listyczn ą i w arto ze zw ią z
k i zauw ażyć. . . ■■ ■ .
P roponow any zestaw n a zw isk w yw o ła na pew no w iele uwagi u k ła dane mogą być ze sta w y k o n k u re n c y jn e . Z biór traktow ać n a leży jako pierw szą próbę przyb liżen ia c zy te ln ik o w i k ilku d ziesięciu życiorysów lu d zi bezsprzecznie należących do n a jw y b itn ie jszy c h tw órców prasy polskiej X I X w.; proponow ana lista n a zw isk oczyw iście tego nie w yczerp u je.
Drogi życiow e b y n a jm n ie j nie b y ły proste i nie p row adziły ty lk o do powodzenia. B iogram y u ka zu ją su kcesy, ale pokazu ją też klę sk i, nieraz tragiczne. W y b itn e postaci najm o cn iej ogniskują na sobie — ta ka ich dola historyczna — św iatło epoki, w k tó re j ży ją , a ich losy są n a jw ier n ie js z y m odbiciem historii: je j biegu i jej logiki.
J e d n yc h pchała do przodu am bicja tw órcza, literacka, dziennikarska ciekaw ość św iata, inn i oddaw ali ta le n ty w służbę idei, partii p o lityc z nych. J ed n i nade w szy stk o pragnęli popularności, m a rzy li o karierze p o lityc zn e j i o rządzie dusz, in n i zaś o wartościach bardziej p rzy zie m n ych , o pieniądzach i zaszczytach. Jed n i i d ru d zy grali w ażne role w
W S T Ę P 7 tea trze dziejów . Ocena ich działań i tw órczości jest niełatw a. Często w prezen to w a n ych szkicach c z y te ln ik spotka się z opiniam i, w k tó ry c h cechy p o zy ty w n e będą się m iesza ły z n e g a ty w n y m i. P r z y p o m n ijm y so bie w ów czas, że fa k ty historyczne są takie, jakie są, a nie takie, ja kim i chcem y je w idzieć, i że historię tw orzą ż y w i ludzie, a nie pom niki. P rzed staw ione ży c io ry sy są k o le jn y m p r z y c z y n k ie m do poznania d ziejów pol sk ie j in telig en cji i tw orzenia je j etosu, postaw i m o ra ln ych powinności. P okazują n iep oko rn ych obok p okornych, św iadom ych obok zagubionych, d zieln ych obok m n ie j dzielnych...
W zbiorze znaleźli się obok siebie protoplaści, pierw si polscy d zien nika rze (J. N aum a ński, ks. S t. Ł uskina), kla syczn i społecznicy (W y sło u chowie, K. P ró szyń ski „ P ro m yk”), pub licyści rep re ze n tu ją c y k s zta łtu ją ce się w łaśnie polskie obozy p olityczn e p rzeło m u X I X i X X w. (E. P iltz, B. L im a no w ski, M. M alinow ski, Z. W asilew ski) i oczyw iście ci, k tó r z y chyba najlepiej w y c zu w a li sens i potrzebę zaw odu dziennikarskiego i re d aktorskiego (L esznow scy, Szczepańscy, F. Fryzę).
N a to m ten złożyło się kilka d ziesią t szkicó w biograficznych k ilk u n a stu autorów , w ty m M ariana T yro w icza i Jerzego Ł ojka, zm a rłyc h k ilk a lat tem u.
Nic dziw nego, że dostrzegalne są autorskie preferencje, różnice w spo sobie w idzenia tem a tu i prow adzenia narracji. W szy sc y jedn ako w oż pró bowali p rzedstaw ić szersze tło działalności o pisyw anych postaci. Nie w szy sc y zapuszczali się ch ętn ie w życie p ry w a tn e sw oich bohaterów. M ożna to zozum ieć.
S zkice zostały opracowane na podstaw ie istniejącej lite ra tu ry n a u k o w e j i p u b lic y sty c zn e j, prasy, n ieraz z w y k o rzy sta n ie m źródeł archi w alnych. P rzy opracow yw aniu r e d a k c y jn y m zrezygnow ano z odniesień, p rzyp isó w do źródeł i sp ecja listyczn ych m onografii i a rtyku łó w . N a k o ń cu biogram ów w ym ien io n o — jeśli ta kie istnieją — odrębne p ub likacje pośw ięcone o p isy w a n ym postaciom , p a m ię tn ik i i w spom nienia, zbiory pism ; zrezygnow ano z odniesień do „Polskiego słow n ika biograficznego”. W Pracow ni H istorii C zasopiśm iennictw a P olskiego X I X i X X w. IB L P A N p rzyg o to w yw a n a je s t książka, która p rzedstaw i — w podobnej k o n w e n c ji — biogram y d zie n n ik a rzy i p u b licystó w polskich X X w.
