197
Prawno‑psychiatryczne refleksje nad książką Artura Katoli
Eugenika i eutanazja. Doświadczenia hitlerowskie
Legal and psychiatric reflections on the Arthur Katolo book: Eugenics and Euthanasia. Nazi Experience
Zakład Prawa Medycznego, Katedra Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi. Kierownik: dr hab. Rafał Kubiak Correspondence to: Zakład Prawa Medycznego, Katedra Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Lindleya 6, 90-131 Łódź, e-mail: bkmieciak@o2.pl
Source of financing: Deparment own sources
Część prezentowanego teksu w wersji publicystycznej została opublikowana przez autora na stronie internetowej tygodnika „Najwyższy Czas”.
Streszczenie
Książka Artura Katoli jest kolejnym studium przedstawiającym działania lekarzy niemieckich w okresie II wojny świa‑ towej. Zagadnienie naruszania praw człowieka przez medyków nazistowskich zostało już dość obszernie opisane w polskiej literaturze przedmiotu. Badania Kępińskiego, Półtawskiej oraz najnowsze refleksje Bomby są cennym źró‑ dłem ukazującym mechanizmy funkcjonowania ,,medycznej patologii władzy”. Dokładnie opisano pseudoekspery‑ menty wykonywane na więźniach obozów koncentracyjnych przez nazistowskich chirurgów, genetyków, stomatolo‑ gów oraz psychiatrów. Dużo uwagi literatura poświęciła także zbrodniczym praktykom, które prowadziły do śmierci wielu pacjentów szpitali psychiatrycznych. Wydaje się jednak, że temat jest wciąż aktualny – doświadczenia wojenne powinny być cały czas podstawą refleksji nad zagrożeniami wynikającymi z zatracenia pamięci o fundamentalnych zasadach etycznych zawodu lekarza. Książka Eugenika i eutanazja. Doświadczenia hitlerowskie zasługuje na większą uwagę ze względu na podjętą przez autora próbę ukazania mechanizmów prowadzących do akceptacji przez społe‑ czeństwo III Rzeszy takich działań, jak przymusowe sterylizacje osób upośledzonych umysłowo czy też ,,zabiegi wy‑ gaszania życia” osób niepełnosprawnych, w tym szczególnie pacjentów szpitali psychiatrycznych. W niniejszym ar‑ tykule poddano analizie przedstawione przez Katolę mechanizmy prawne oraz społeczne, które doprowadziły do akceptacji działań naruszających nie tylko fundamentalne prawa człowieka, ale także elementarne prawa pacjenta.
Słowa kluczowe: eutanazja, eugenika, II wojna światowa, prawa człowieka, historia medycyny
Summary
The issue of human rights violations by Nazi doctors has already been extensively described in the Polish literature. A study of Kępiński, Poltawska and the latest reflections of Bomba are a valuable source that presenting mechanisms of functioning the power of medical pathology. Historians of law and medicine have tried to show the practice taken by surgeons, geneticists, dentists and psychiatrists. Scientists described accurately pseudo‑experiments performed on concentration camp prisoners. A lot of attention was also devoted to criminal practices that led to the death of many patients in psychiatric hospitals. It seems, however, that the subject has never lost its relevance. It should be a base for reflection on the dangers of forgetting the fundamental principles of ethical practice in medicine. The book by Arthur Katolo is another study showing the action of German doctors during World War II. This book, however, deserves more attention because of the author’s attempt to show the mechanisms leading to acceptance by the Third Reich society of such activities as forced sterilization of mentally impaired people or “life extinguishing procedures” applied to people with disabilities, in particular mental patients. This study analyses legal and social mechanisms, presented by Katola, which lead to acceptance of activities infringing not only the fundamental human rights, but also the basic rights of patients.
198
WSTĘP
H
istorycy medycyny od dawna starają się poznać mechanizmy, które doprowadziły do zaakcepto‑ wania przez wielu niemieckich lekarzy działań nazistowskich w okresie II wojny światowej. Dotychczas opisano nie tylko pseudoeksperymenty dr. Mengele’a, ale także charakter nieludzkich metod podejmowanych przez medyków nazistowskich, niejednokrotnie pracujących w obozach koncentracyjnych. Jak podkreśla Półtawska, skazanie około 80 lekarzy w procesie norymberskim było bezpośrednią konsekwencją zbrodni, jakiej dopuścili się oni, negując wszelkie zasady wykonywania tego zawodu(1).Oczywiście, powstały także opracowania poświęcone psy‑ chiatrii, w tym szczególnie zbrodniom dokonywanym na pacjentach – zarówno polskich, jak i niemieckich – szpita‑ li psychiatrycznych(2,3). Książka Katoli Eutanazja i eugeni
ka. Doświadczenia hitlerowskie zasługuje jednak na odrębną refleksję. Autor proponuje bowiem spojrzeć na omawia‑ ne wydarzenia z szerszej perspektywy. Głównym zagad‑ nieniem swojej publikacji uczynił eutanazję dokonywaną przez psychiatrów na pacjentach. Zdaniem Katoli była ona konsekwencją precyzyjnego planu antywychowaw‑ czego. Określenie mianem eutanazji działań lekarzy nazi‑ stowskich wydaje się jednak nie w pełni przystawać do ich charakteru. Z tego względu warto publikację Katoli od‑ czytywać nie tylko z perspektywy psychiatrycznej, ale także prawno-społecznej, naświetlającej kluczowe – jak się wy‑ daje – czynniki decydujące o akceptacji masowych zbrodni wykonywanych na osobach chorych oraz niepełnospraw‑ nych w czasie II wojny światowej.
Analiza zaproponowana w niniejszym artykule będzie się skupiać na czterech obszarach: określeniu, w jakim stop‑ niu publikacja wnosi istotne novum do dyskursu naukowe‑ go, jaki ma charakter – czy wyłącznie historyczny czy także bioetyczny, jakie porusza kontrowersje oraz czy opisywany problem został ukazany całościowo.
BIOETYKA PSYCHIATRYCZNA
Artur Katolo w swojej pracy odnosi się do szeroko opisywa‑ nego – zarówno w literaturze psychiatrycznej, jak i prawno‑ -człowieczej – zagadnienia nazistowskiej „eliminacji osób słabszych”. Książka stanowi jedną z pierwszych prób syste‑ matycznego ukazania psychopatologii zła (jak machinę na‑ zistowską określił wybitny psychiatra polski Antoni Kępiń‑ ski). W piśmiennictwie polskim i zagranicznym opisywano już relację pomiędzy psychiatrią a praktyką przeprowadza‑ nia pseudoeksperymentów medycznych przez nazistów – m.in. Kępiński Ryt życia(4), Półtawska I boję się snów czy też
Stare rachunki(5). Monografia Katoli jest jednak wyjątkowa,
ponieważ autor dokonuje w niej swoistego podsumowania wykonanych w tym zakresie badań – głównie polskich, ale odnosi się także do literatury niemieckiej.
W pracach psychiatrycznych od dłuższego już czasu zwra‑ ca się uwagę na destrukcyjne działania podejmowane przez
niemieckich „lekarzy od duszy”. W Eutanazji i eugenice… zaprezentowane zostały sylwetki psychiatrów niemieckich, którzy w nie mniejszym stopniu niż lekarze innych specjal‑ ności przyczyniali się do eksterminacji osób powierzonych ich opiece. Publikacja ukazuje tragiczne „personalne pa‑ radoksy”. Przykładem jest tu postać Heinza, niemieckiego pedopsychiatry, który osobiście dokonywał, jako rzeczo‑ znawca, selekcji chorych psychicznie dzieci kierowanych do eutanazji i przeprowadzał „zabieg wygaszania życia” oraz neurologiczne badania naukowe, wykorzystując ciała swoich byłych pacjentów. Po wojnie Heinz objął kierownic‑ two Kliniki Psychiatrii Dziecięcej w Wustorfie i został uho‑ norowany tytułem „obrońcy praw człowieka”. Pokazanie owej logiki paradoksu to istotny atut książki Katoli. Kolej‑ nym przykładem tego typu są tzw. sądy sterylizacyjne, któ‑ rych celem było orzekanie o konieczności (lub jej braku) wykonania zabiegu sterylizacji w związku z podejrzeniem występowania u jednostki niepokojących, a nade wszystko niebezpiecznych dla społeczeństwa Rzeszy, cech eugenicz‑ nych. Jak podaje literatura, czołowymi eugenikami byli le‑ karze psychiatrzy, którzy na podstawie odpowiednich ba‑ dań decydowali, czy dany przypadek „choroby mentalnej” może mieć charakter genetyczny, a nade wszystko – czy z perspektywy zdrowia społecznego stanowi on zagroże‑ nie dla innych jednostek. Jak podkreśla autor, dla władz III Rzeszy najistotniejsze były nie kompetencje orzekające‑ go, a jego poglądy. Stąd też o cechach psychicznych decy‑ dowali lekarze często nieposiadający istotnej wiedzy w tym zakresie.
Opisane przez Katolę postawy psychiatrów niemieckich, dokonujących w polskich szpitalach „obchodów” mają‑ cych na celu wyselekcjonowanie osób niezdolnych do eg‑ zystencji, charakteryzują ich niepojętą mentalność (opisy‑ waną wcześniej przez Kępińskiego). Ruchem jednej ręki, stojąc na rampie obozowej, decydowali oni o życiu lub śmierci drugiego człowieka. Autor unika analizy psycho‑ logicznej owego zjawiska, której dokonał Frankl w pracy Psycholog w obozie koncentracyjnym(6). Katolo proponu‑
je czytelnikowi zapoznanie się z bardzo dokładnymi re‑ lacjami działań nazistowskich, m.in. szczegółowo opisuje program noszący kryptonim T4 i dotyczący eksterminacji osób chorych psychicznie. Przedstawiając założenia owej akcji, autor ukazuje postawy psychiatrów niemieckich, któ‑ rzy obejmując np. stanowisko dyrektora w polskim szpi‑ talu psychiatrycznym, potrafili jednocześnie współpraco‑ wać z oddziałami SS, w celu jak „najszybszej” eliminacji osób chorych. Z kolei fragmenty książki opisujące mniej znaną Akcję Brandta zwracają uwagę na inny paradoks. W istocie lekarze niemieccy, w szczególności psychiatrzy, z jednej strony z oddaniem leczyli obywateli niemieckich, z drugiej – w znacznej większości na podstawie orzecze‑ nia komisji, a następnie indywidualnej „decyzji medycz‑ nej” – gotowi byli do wprowadzenia głodówki chorych, wstrzyknięcia im śmiercionośnego zastrzyku czy wspoma‑ gania esesmanów w umieszczaniu pacjentów w ciężarów‑ kach wiozących ich na śmierć.
199
WSZECHOBECNE PRAWO
Działanie sądów sterylizacyjnych i ich fasadowość zosta‑ ły opisane przez Katolę ze szczególną wnikliwością. Try‑ bunały te oficjalnie działały na podstawie aktu prawnego, w randze ustawy miały stanowić podstawę gwarantują‑ cą (zwłaszcza z perspektywy opinii publicznej) poszano‑ wanie fundamentalnych praw osoby występującej przed urzędem. Tymczasem w publikacji opisano przypadki, w których to lekarz kierujący daną osobę do sterylizacji (prokurator) był jednocześnie sędzią orzekającym w da‑ nej sprawie. Podobny fasadowy charakter miało odwo‑ łanie do sądu wyższej instancji. Na kartach książki poka‑ zano, że sformułowana w ostatniej dekadzie przez Scalię, sędzię Sądu Najwyższego USA, koncepcja „mułłów zacho‑ du” w istocie ma dłuższą tradycję(7). Scalia zwraca w swo‑
ich pracach uwagę, że aktualnie obserwujemy zjawisko niepokojącej automatycznej akceptacji wszelkich decyzji sędziowskich, także tych, które odnoszą się do problemów natury etycznej. Katolo zwraca uwagę na podobny pro‑ blem – choć nazistowskim sądom sterylizacyjnym zawsze przewodniczyli zawodowi sędziowie, nie uchroniło to ty‑ sięcy ofiar od dramatu okaleczenia ciała w myśl idei gło‑ szonej oraz akceptowanej przez prawników niemieckich. Krótka analiza socjologiczno-prawna dokonana na ba‑ zie omawianej publikacji zwraca uwagę na kilka istotnych elementów. Większość osób orzekających i wykonują‑ cych „zabiegi eugeniczne lub eutanazyjne” to konformi‑ ści lub legaliści(8). Zamieszczone w książce treści spra‑
wozdań z zebrań NSDAP, wypowiedzi Liebenshelschela – generalnego inspektora obozów koncentracyjnych oraz Bormana – osobistego sekretarza Hitlera jasno wskazu‑ ją, że prawo w działaniach eksterminacyjnych było waż‑ nym elementem. Publikacja pod tym względem zaskaku‑ je dokładnością. Przywołane informacje o komentowaniu ustaw eugenicznych przez autorytety naukowe, przedsta‑ wianie treści formularzy medycznych, motywowanie pod‑ władnych do raportowania zmian w liczbie osób wyselek‑ cjonowanych czy też zwracanie uwagi na prawne dyskusje, jakie toczyły się w obszarze legalizacji omawianych dzia‑ łań, zwracają uwagę na to, że zbrodnicze praktyki posia‑ dały oficjalne umocowanie oraz były akceptowane przez prawno-medyczne środowisko naukowe.
Problemy orzecznictwa sądowego, wydawania decyzji ad‑ ministracyjnych oraz wcześniej poruszony temat ogólnej akceptacji dla „wyciszania niepotrzebnego życia” przez rzesze lekarzy kierują nas w stronę zagadnienia, które Ma‑ zurek trafnie określił mianem „wychowania do praw czło‑ wieka”(9). Katolo, przedstawiając bardzo dokładnie rela‑
cje przedstawicieli profesji prawno‑medycznych, zwraca uwagę, że osoby te zostały ukształtowane w sposób, który miał na celu stworzenie standardu braku szacunku dla lu‑ dzi posiadających jakąkolwiek cechę o charakterze niepeł‑ nosprawności. Przytoczone w publikacji życiorysy lekarzy i prawników każą postawić pytanie: jak to się stało, że oso‑ by, które można byłoby określić mianem „oświeconych”,
jednocześnie ulegały prawdzie pseudonaukowej, klasyfiku‑ jącej jednostki ludzkie według arbitralnie stworzonych kry‑ teriów rasowych czy zdrowotnych? Podążając tropem my‑ śli Mazurka, można stwierdzić, że jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy w Niemczech panował klimat, w któ‑ rym – być może ze względu na szeroko pojęte cele naro‑ dowo-polityczne – kształtowano kult doskonałości fizycz‑ nej. W takiej atmosferze, po przejęciu w Niemczech władzy przez nazistów, proces prawnego wychowania kolejnych pokoleń wtłaczał „standardy pedagogiczne”, w których to silniejsi mieli prawo eliminować słabszych. Prawo, co po‑ kazuje wyraźnie praca Katoli, miało być narzędziem, któ‑ re – parafrazując słowa Bormana – będzie zaledwie „pod‑ kładką” do konkretnych działań.
Analiza Eugeniki i eutanazji… pod kątem „prawniczej nar‑ racji” byłaby niepełna bez zwrócenia uwagi na niezwykle ciekawy aspekt głosu sprzeciwu wobec działań nazistów ze strony niemieckiego kościoła rzymskokatolickiego. Au‑ tor przytacza często pomijany, a istotny, głos papieża Piu‑ sa XI, który w ogłaszanych przez siebie encyklikach jasno zwracał uwagę, że metody hitlerowców stoją w całkowi‑ tej opozycji do prawa naturalnego, gwarantującego każde‑ mu prawną ochronę życia. Ponadto Katolo podaje rzad‑ ko spotykane w polskiej literaturze bioetycznej konkretne przykłady działania biskupów niemieckich przeciwstawia‑ jących się m.in. akcji mordowania osób niepełnospraw‑ nych, głównie chorych psychicznie. Przykładem może być tutaj aktywność bpa Galena z Munsteru oraz bpa Hilfri‑ cha z Limburga, którzy – opierając się na zapisach kodek‑ su karnego III Rzeszy – starali się uświadomić władzy, że zbrodnicze mechanizmy stanowią jawne naruszenie niemieckich norm ustawowych. Nie ograniczali się oni je‑ dynie do zwrócenia uwagi na to, że prawo, jakby to okre‑ ślił Fuller, posiada charakter niemoralny(10). Hierarchowie,
działając w jego granicach, starali się bronić praw osób słabszych, praw jawnie łamanych, i to na terenie urzędów, które nigdy nie odpowiedziały na wnioski biskupów. W III Rzeszy udało się zatem stworzyć, według określenia We‑ bera, „urzędniczą machinę biurokratyczną”, która kieru‑ je się efektywnością instrumentalną oraz bezosobową(11).
CZY NA PEWNO EUTANAZJA?
Książka Katoli bardzo dokładnie odtwarza działania na‑ zistów podejmowane wobec osób dotkniętych rozliczny‑ mi schorzeniami psychicznymi. Zarówno autor, jak i przy‑ woływani przez niego urzędnicy Rzeszy oraz hierarchowie kościelni zwracają uwagę, że działania te należy określać mianem eutanazji, w tekście często nazywanej „wygasza‑ niem życia”.
Niemniej jednak w debacie naukowej coraz częściej formu‑ łowana jest teza, że metod stosowanych przez nazistowskie Niemcy nie powinno się nazywać eutanazją. Zaznacza się przy tym, że Hitler nie postulował podejmowania w sto‑ sunku do osób skazanych, np. chorych psychicznie, dzia‑ łań, które w jakikolwiek sposób nosiły znamiona „dobrej
200
śmierci” (dobrowolnego oraz świadomego zadecydowania o zakończeniu życia własnego). Była to raczej zaplanowa‑ na forma eksterminacji narodów podległych. Pogląd ten jest w pewnym sensie uzasadniony. Działania nazistów z całą pewnością nie wynikały ze współczucia. Nie były także związane z autonomiczną decyzją osoby długotrwale cho‑ rej, proszącej o zadanie jej śmierci(12). Wiązano je z realiza‑
cją niektórych założeń filozofii Nietzschego, według których osoby chore, ułomne oraz niepełnosprawne należy uznać za gatunek „niższy”(13). W starożytnej Grecji Kratonios oraz
Posejdippos, używając słowa eutanazja, odnosili się do po‑ jęcia dobrej, łagodnej śmierci. Obecnie, abstrahując od słusznych wątpliwości etycznych, prawo holenderskie ze‑ zwala na eutanazję czynną (wykonaną przez lekarza), ale dopiero w chwili tzw. beznadziejnej sytuacji medycznej, kiedy poprosi o nią sam pacjent. Podobnie w literaturze prawno-medycznej odnoszącej się do tzw. eutanazji bier‑ nej (niepodejmowanie wobec chorego leczenia w celu bez‑ pośredniego doprowadzenia do śmierci pacjenta) zaznacza się, że musi o nią poprosić sam pacjent, a motywacją leka‑ rza wstrzymującego się od leczenia musi być współczucie dla chorego(14). W tym miejscu można postawić tezę, iż po‑
wielanie przez Katolę terminu eutanazja w odniesieniu do nazistów w pewnym sensie łagodzi charakter ich zbrodni. Pojęcie to sugeruje bowiem, że niemieccy lekarze kierowa‑ li się jakąś formą współczucia. W związku z tym warto się zastanowić, czy zasadne jest formułowanie tezy, że naziści podejmowali działania eutanatystyczne.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Książka Eugenika i eutanazja. Doświadczenia hitlerowskie nie jest pozycją ukazującą obszar nieeksponowany dotąd naukowo. Wydaje się, że autor zdawał sobie z tego spra‑ wę, obficie bowiem przytacza literaturę przedmiotu. Trzeba jednak zauważyć, że książka Katoli jest jedną z pierwszych prac, które porządkują problematykę nazistowskich zbrodni medycznych. Autor dokładnie przedstawił ewolucję podej‑ ścia do eutanazji i „filozofii eugeniki” na terenie Niemiec. Tym samym praca stanowi cenny wkład do nauki – ukazuje źródło mentalności osób orzekających i wykonujących wy‑ roki nazistowskich Niemiec. Z tej perspektywy jest to pozy‑ cja cenna zarówno dla historyków badających zasady dzia‑ łania państwa totalitarnego, jak i dla bioetyków, socjologów medycyny czy też prawników medycznych szukających istotnego w badaniach skrajnego odniesienia, które miało miejsce w historii. Monografia może wydać się szczególnie interesująca badaczom zajmującym się tematem eutanazji. Niemniej jednak pojawia się też pewien niedosyt. Katolo stara się unikać analizowania tego zagadnienia w kontek‑ ście współczesności, co należy uznać za cechę pozytyw‑ ną publikacji. Jej tytuł, podtytuł, a nawet okładka wyraź‑ nie sugerują, iż mamy do czynienia z pracą, która niejako przeniesie nas w czasy II wojny światowej, a więc do okre‑ su niepojętego „uprzedmiotowienia medycyny”. Autor jedy‑ nie na końcu książki zwraca uwagę na istotny w dzisiejszych
czasach paradoks. Jego zdaniem w większości społeczeństw funkcjonuje obecnie bardzo dużo mechanizmów wła‑ ściwych nazizmowi. Co więcej, występują one na terenie państw szczycących się utrwalonym systemem demokra‑ tycznym. W krajach tych aborcja, aborcja eugeniczna, stery‑ lizacja, antykoncepcja oraz eutanazja uznawane są za uko‑ ronowanie powojennej idei praw człowieka(15). Choć teza ta
może wydawać się szokująca, trudno nie zgodzić się z au‑ torem Eutanazji i eugeniki…, że także dziś obserwuje się zjawisko swoistego wychowywania społeczeństwa do ak‑ ceptacji eutanazji czynnej oraz biernej. Van Dalemon, euro‑ deputowany holenderski, zwrócił uwagę, że w ciągu około 30 lat w jego kraju nastąpiła całkowita zmiana podejścia do omawianej problematyki. Obecnie w Holandii na studiach medycznych dużą wagę przywiązuje się do ukazania praw‑ nych aspektów eutanazji, nie poświęcając przy tym w zasa‑ dzie wcale czasu na omówienie wartości medycyny palia‑ tywnej(16). Zdaniem ekspertów na tę sytuację miały wpływ
przede wszystkim kolejne orzeczenia sądowe, w których de‑ cydowano się na odstąpienie od wymierzenia kary bądź też nałożenie jej w najniższym możliwym wymiarze w przypad‑ ku, w którym lekarz kierowany współczuciem na wniosek pacjenta odebrał mu życie lub też wspomógł go w działa‑ niach samobójczych. Warto zwrócić uwagę, że podobnie odnoszono się do lekarzy psychiatrów, którzy dokonywa‑ li eutanazji na pacjentach np. zmagających się z depresją lub też znajdujących się od dłuższego czasu w stanie otę‑ pienia(14). Oczywiste jest, że w Holandii nie obserwujemy
obecnie przymusowych działań w tym zakresie. Wszelkie aktywności o podobnym charakterze podejmuje się zgod‑ nie z prawem. Faktem jest jednak, że to właśnie w Holandii co pewien czas powracają dyskusje związane z możliwością nota bene wygaszania życia osób niepełnoletnich, niepeł‑ nosprawnych, upośledzonych umysłowo oraz chorych psy‑ chicznie. Pozostaje zatem mieć nadzieję, iż doświadczenia II wojny światowej sprawią, że łatwiej nam będzie dostrzec granicę, poza którą działania medyczne stają się czynno‑ ścią destrukcyjną dla człowieka. Niemniej jednak obserwu‑ jąc mapę Europy z perspektywy prawno-medycznej, trudno nie zgodzić się z Katolą, iż obecnie w części krajów granica ta została, niestety, przekroczona.
PIŚMIENNICTWO:
BIBLIOGRAPHY:
1. Półtawska W.: Samo życie. Edycja Św. Pawła, Częstochowa 2008: 100–101.
2. Jarosiński D.: Eksperymenty medyczne na ludziach w niemiec‑ kich nazistowskich obozach koncentracyjnych. Studenckie Zeszyty Naukowe 2008; 17: 20–27.
3. Chelouche T.: Doctors, pregnancy, childbirth and abortion dur‑ ing the Third Reich. Isr. Med. Assoc. J. 2007; 9: 202–206. 4. Kępiński A.: Rytm życia. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001. 5. Półtawska W.: I boję się snów. Edycja Św. Pawła, Częstochowa
1998. Także: Półtawska W.: Stare rachunki. Edycja Św. Pawła, Częstochowa 2001.
201
6. Frankl V.: Psycholog w obozie koncentracyjnym. Wydawnictwo„PAX”, Warszawa 1962.
7. Scalia A.: Mułłowie zachodu: sędziowie jako arbitrzy moralni. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2009: 28. 8. Pieniążek A., Stefaniuk M.: Socjologia prawa – zarys wykładu.
Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2003: 210.
9. Mazurek F.: Prawa człowieka w nauczaniu społecznym kościoła. Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Medycznego, Lublin 1991: 245.
10. Kmieciak B.: Rządy genetyki, rządy prawa. Wywiad z dr Martą Soniewicką, filozofem prawa z Katedry Teorii Prawa i Etyki Praw‑ niczej UJ. Adres: http://biotechnologia.pl/bioetyka/aktualnosci/ rzady‑genetyki‑rzady‑prawa‑wywiad‑z‑dr‑marta‑soniewicka‑ filozofem-prawa-z-uj,9377 (cytowany 21 czerwca 2013 r.).
11. Bitner I.: Homo Oeconomicus. Społeczna Akademia Nauk, Łódź 2009: 11.
12. Malczewski J.: Eutanazja. Z dziejów pojęcia. Diametros 2004; 1: 35–37.
13. Ibidem. Ostatni akapit zaczerpnięty został z pracy doktorskiej autora prezentowanych rozważań – Kmieciak B.: Prawa pacjen‑ ta i ich ochrona. Studium socjologiczne.
14. Wach B.: Eutanazja w Europie. Głos dla Życia 2013; 4: 16–17. 15. Soniewicka M.: Prokreacja medycznie wspomagana. W: Stel‑ mach J., Brożek B., Soniewicka M., Załuski W. (red.): Paradok‑ sy bioetyki prawniczej. Warszawa 2010: 103–110.
16. Brachowicz M.: Nie idźcie naszym przykładem. Wywiad z Pete‑ rem van Dalenem. Głos dla Życia 2013; 4: 10–11.
Rules of subscription to the quarterly
“Psychiatria i Psychologia Kliniczna”
1. Subscription may begin at any time. Subscribers will receive ordered volumes of the journal to the address provided. 2. A single volume of the quarterly for foreign subscribers costs 8 EUR. The cost of annual subscription
(4 consecutive volumes) for foreign subscribers is 30 EUR.
3. Archival volumes may be ordered at a price of 8 EUR per volume until the stock lasts.
4. Orders may be placed by making a money transfer from own bank account – payments should be made payable to: Account Name: Medical Communications Sp. z o.o.
Bank Name: Deutsche Bank PBC S.A.
Bank Address: 02-903 Warszawa, ul. Powsińska 42/44 Account number: 15 1910 1048 2215 9954 5473 0002 SWIFT Code/IBAN: DEUTPLPK
Please provide a precise address and nominative data.
