Zróżnicowania regionalne w turystyce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 681. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Barbara Ostrowska Katedra Gospodarki Regionalnej. Zró˝nicowania regionalne w turystyce 1. Region jako system ekonomiczno-przestrzenny Region jako system ekonomiczno-przestrzenny obejmuje pewien względnie wyodrębniony z otoczenia fragment przestrzeni ekonomicznej trwale zamieszkany, zagospodarowany i kontrolowany przez określoną społeczność. Jest on wypełniony różnorodnymi, wzajemnie powiązanymi podmiotami gospodarującymi, które stanowią jednostki (elementy) regionu traktowanego jako system. Region ekonomiczny to: „ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i współzależności, a z otoczeniem zewnętrznym – relacjami współzależności o dużym nasileniu”1. Regiony jako systemy ekonomiczno-przestrzenne charakteryzują się zróżnicowanym poziomem i tempem rozwoju. W Polsce od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje nowy trójszczeblowy podział administracyjny kraju na gminy, powiaty, województwa. Kraj podzielono wówczas na 16 województw. Termin „region” przyjęto odnosić tylko do województw. Zatem, politykę regionalną prowadzi państwo w stosunku do wszystkich regionów-województw – jest to tzw. polityka interregionalna – oraz województwo w stosunku do swojego terytorium – jest to tzw. polityka intraregionalna. Rozwój regionalny jest w dużej mierze procesem o charakterze ekonomicznym, polegającym na transformacji czynników i zasobów regionalnych (wewnętrznych i zewnętrznych) w dobra i usługi. Jego główną cechą jest wzrost gospodarczy regionu, czyli zwiększenie produkcji dóbr i usług wskutek ilościowego zwiększenia wykorzystywania czynników produkcji (rzeczowych i osobowych) oraz poprawy ich efektywności. 1 A. Potoczek, Polityka regionalna i gospodarka przestrzenna, Agencja TNOiK, Centrum Kształcenia i Doskonalenia Kujawscy, Toruń 2003, s. 12..

(2) Barbara Ostrowska. 46. Ilościowym zmianom produkcji powinny towarzyszyć zmiany jakościowe i strukturalne. Zwiększenie ilości oraz poprawa jakości produkowanych dóbr i usług stanowi podstawę zmian w sposobie, poziomie i jakości życia mieszkańców regionu. Wzrost gospodarczy wpływa tym samym na rozwój społeczny. Proces rozwoju społecznego, jego poziom i dynamikę charakteryzują zmiany w poziomie i strukturze konsumpcji oraz dostępności do urządzeń i instytucji świadczących usługi na rzecz zaspokojenia potrzeb społecznych i rozwoju osobowości człowieka. Istotnym aspektem rozwoju regionalnego jest także postęp techniczny i technologiczny, wyrażający się w jakości i nowoczesności produkowanych w regionie dóbr i usług, we wzbogacaniu asortymentu, w zmianach rzeczowej struktury produkcji aparatu wytwórczego, pozwalających na coraz pełniejsze, bardziej racjonalne wykorzystanie czynników i zasobów regionalnych. Rozwój regionalny jest także procesem wzajemnej wymiany między człowiekiem a otaczającym go środowiskiem przyrodniczym. W tym aspekcie rozwój regionalny to rozwój ekologiczny nawiązujący do idei ekorozwoju. Specyfika regionu jako systemu ekonomiczno-przestrzennego wymaga podejścia kompleksowego w powiązaniu z zasadą ładu przestrzennego. Ład przestrzenny jest to sposób wykorzystania przestrzeni i rozmieszczenia w niej obiektów społecznych i gospodarczych w powiązaniu z przyjętymi celami rozwoju regionalnego. Współczesna polityka regionalna ma na celu wspieranie poszczególnych obszarów kraju i podnoszenie ich konkurencyjności, a także poprawę warunków życia mieszkańców i poziomu zaspokojenia zbiorowych potrzeb lokalnych i regionalnych wspólnot samorządowych. Wspieranie rozwoju regionalnego w myśl założeń unijnej polityki regionalnej powinno sprzyjać tworzeniu spójności społeczno-ekonomicznej i obejmuje trzy zasadnicze segmenty: społeczny, ekonomiczny i przestrzenny. Realizowana w województwie polityka regionalna powinna pozwolić na2: – tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, – utrzymanie i rozbudowę infrastruktury społecznej i technicznej, – pozyskiwanie i łączenie środków finansowych publicznych i prywatnych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej, – racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, – wspieranie rozwoju kultury oraz jej ochronę poprzez racjonalne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego, – promocję walorów i możliwości rozwojowych województwa. Prowadzenie takiej polityki regionalnej wymaga: 2. Ibidem, s. 17..

(3) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 47. – monitorowania zmian w całej sferze gospodarowania oraz aktualizowania informacji o zasobach stanowiących podstawę rozwoju, – diagnozowania przeobrażeń strukturalnych oraz współzależnych z nimi uwarunkowań ekologicznych, kulturalnych oraz przestrzenno-ekologicznych, – ciągłego prognozowania zmiennych w czasie warunków i sytuacji, określenia pola najbardziej prawdopodobnego rozwoju oraz prognozowania i promowania rozwoju na podstawie regularnie aktualizowanego obrazu kształtowanej rzeczywistości, – podejmowania decyzji kształtującej rozwój przez podmioty całego systemu funkcjonowania regionu, – ciągłego badania przestrzeni społeczno-gospodarczej i zachodzących w niej procesów rozwoju i przestrzennego zagospodarowania. Realizacja polityki regionalnej powinna uwzględniać zarówno pewne doświadczenia międzynarodowe, jak i specyfikę polskich procesów transformacji. Polityka regionalna państwa ma wspierać wykorzystanie regionalnych wartości. Podstawę rozwoju regionu stanowi bowiem to, co dany obszar ma specyficznego do zaoferowania, a więc to, w czym może być konkurencyjny w stosunku do innych. 2. AtrakcyjnoÊç turystyczna regionów Polski Turystyka jest dziedziną aktywności ludzkiej, formą spędzania wolnego czasu i gałęzią gospodarki narodowej najsilniej związaną ze środowiskiem geograficznym i od niego uzależnioną. Turystyka może stanowić bardzo istotny czynnik aktywizacji oraz ekonomicznego rozwoju obszarów i regionów o szczególnie wysokich walorach turystycznych. Rozmieszczenie obiektów turystycznych i ruchu turystycznego jest do pewnego stopnia odbiciem atrakcyjności środowiska geograficznego. Polska jest krajem o dużej atrakcyjności turystycznej, o czym decyduje zarówno znaczna różnorodność środowiska przyrodniczego, jak i bogactwo kultury materialnej, przy względnie wysokim poziomie zagospodarowania turystycznego. Do najbardziej atrakcyjnych regionów ze względu na walory przyrodnicze należą w części północnej regiony Pobrzeża Południowobałtyckiego, Pojezierza Zachodniopomorskiego i Pojezierza Mazurskiego, a na południu Wyżyna Małopolska oraz pasma górskie Sudetów i Karpat. Charakteryzują się one najwyższymi w skali kraju walorami wypoczynkowymi, bioklimatycznymi oraz leczniczymi, co znajduje wyraz w koncentracji ruchu turystycznego. Polska szczyci się ogromnym bogactwem dziedzictwa historyczno-kulturowego. Jego świadectwem są liczne obiekty i zespoły architektoniczne o najwyższych walorach kulturowych i artystycznych oraz muzea gromadzące unikatowe zbiory rodzimego i światowego malarstwa, rzemiosła artystycznego itp. Wyjątkowo.

(4) Barbara Ostrowska. 48. wysoką atrakcyjnością charakteryzuje się 10 obiektów-zespołów, wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO, o najwyższych, uniwersalnych wartościach w skali świata. Są one rokrocznie odwiedzane przez setki tysięcy turystów. Jedne z najliczniej odwiedzanych obiektów to Zamek Królewski na Wawelu (ok. 800 tys. turystów) i Kopalnia Soli Wieliczka (ponad 776 tys. osób w 2002 r.)3. Zjawiskiem godnym podkreślenia jest bardzo dynamiczny rozwój turystyki pielgrzymkowej. Najważniejsze ośrodki kultu maryjnego to: Jasna Góra w Częstochowie, Kalwaria Zebrzydowska, Święta Lipka, Licheń. Od 1978 r., od czasu wyboru papieża Jana Pawła II notuje się wyraźny wzrost zainteresowania wśród krajowych i zagranicznych turystów miejscami związanymi z życiem oraz działalnością duszpasterską kardynała Karola Wojtyły. Obok walorów przyrodniczych oraz kulturowych ogromny wpływ na atrakcyjność turystyczną kraju i regionów ma odpowiedni poziom zagospodarowania turystycznego. Jeden z jego najważniejszych elementów składowych stanowi wielkość i struktura rodzajowa bazy noclegowej turystyki. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie w układach regionalnych zmian, jakie dokonały się w turystycznej bazie noclegowej na przestrzeni lat 1997–2002. W Polsce w 1997 r. było 12 tys. obiektów noclegowych turystyki, w tym 844 stanowiły obiekty hotelowe. Obiekty noclegowe według województw w 1997 r. przedstawia tabela 1. W 1997 r. 19,2% obiektów noclegowych znajdowało się w województwie małopolskim, 14,0% w zachodniopomorskim, 13,3% w pomorskim, 8,4% w dolnośląskim, 7,9% w warmińsko-mazurskim. W 1997 r. dla turystów w obiektach noclegowych przygotowano 757 792 miejsca noclegowe. Najwięcej miejsc noclegowych – 18,9% – było w województwie zachodniopomorskim, 14,5% w województwie pomorskim, 11,7% w województwie małopolskim, 8,9% w województwie warmińsko-mazurskim. W 1997 r. w Polsce z noclegów skorzystało 12 438 970 osób. Liczba osób korzystających z noclegów wskazuje na rangę województwa w ruchu turystycznym. Największy udział w ruchu turystycznym w Polsce w 1997 r. miało województwo małopolskie, gdzie z noclegów skorzystało 15% ogółu osób korzystających z noclegów w Polsce. Województwo mazowieckie przyjęło 11,7% korzystających z noclegów, województwo dolnośląskie – 8,9%, śląskie – 8,8%, pomorskie – 8,6%, wielkopolskie – 6,9%. Porównanie liczby miejsc noclegowych z liczbą osób korzystających z noclegów w 1997 r. wskazuje, że w województwach zachodniopomorskim i pomorskim istniejąca baza noclegowa wykorzystywana była w dużym stopniu jedynie w letnim sezonie turystycznym, co powoduje, że wskaźnik wykorzystania miejsc noclego3. Atlas Polski, t. 3, Turystyka i rekreacja, red. R. Mydel, Fogra, Kraków 2003, s. 11..

(5) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 49. wych jest niższy niż np. w województwie małopolskim, gdzie miejsca noclegowe wykorzystywane są zarówno w sezonie turystycznym letnim, jak i zimowym. Tabela 1. Baza noclegowa turystyki w 1997 r. Regiony Polska 1. Dolnośląskie. Obiekty noclegowe turystyki – stan w dniu 31 lipca ogółem. %. w tym hotele. %. miejsca noclegowe. %. 12 000. 100,0. 844. 100,0. 757 792. 100,0. korzystającya. %. 12 438 970 100,0. 1 010. 8,4. 98. 11,6. 53 989. 7,1. 1 102 744. 8,9. 2. Kujawsko-pomorskie. 401. 3,3. 56. 6,6. 27 265. 3,6. 460 001. 3,7. 3. Lubelskie. 456. 3,8. 23. 2,7. 27 868. 3,7. 475 586. 3,8. 4. Lubuskie. 348. 2,9. 33. 3,9. 21 851. 2,9. 427 491. 3,4. 5. Łódzkie. 256. 2,1. 44. 5,2. 19 514. 2,6. 402 754. 3,2. 6. Małopolskie. 2 302. 19,2. 86. 10,2. 88 492. 11,7. 1 862 910. 15,0. 7. Mazowieckie. 403. 3,4. 56. 6,6. 36 952. 4,9. 1 453 043. 11,7. 8. Opolskie. 165. 1,4. 28. 3,3. 11 137. 1,4. 144 283. 1,2. 9. Podkarpackie. 542. 4,4. 44. 5,2. 26 954. 3,6. 589 175. 4,7. 10. Podlaskie. 299. 2,5. 18. 2,2. 18 761. 2,5. 370 809. 3,0. 1 595. 13,3. 53. 6,3. 110 023. 14,5. 1 072 659. 8,6. 719. 6,0. 98. 11,6. 46 903. 6,2. 1 094 901. 8,8. 13. Świętokrzyskie. 139. 1,2. 14. 1,7. 10 160. 1,3. 197 942. 1,6. 14. Warmińsko-mazurskie. 950. 7,9. 54. 6,4. 67 435. 8,9. 667 739. 5,4. 11. Pomorskie 12. Śląskie. 15. Wielkopolskie. 748. 6,2. 69. 8,2. 46 682. 6,2. 860 693. 6,9. 16. Zachodniopomorskie. 1 685. 14,0. 70. 8,3. 143 806. 18,9. 1 256 240. 10,1. a. w okresie styczeń–wrzesień Źródło: Polska w nowym podziale terytorialnym, GUS, Warszawa 1998; oraz obliczenia własne.. W 2002 r. było w Polsce 7050 obiektów noclegowych turystyki. W stosunku do 1997 r. liczba obiektów noclegowych zmniejszyła się o 4950. Tak duża zmiana w liczbie obiektów wynika zarówno z faktu, że od 2000 r. w ewidencji prowadzonej przez GUS nie uwzględnia się kwater prywatnych, oraz z przekształceń własnościowych i likwidacji bazy zdekapitalizowanej. W 2002 r. 14% wszystkich obiektów noclegowych było w województwie zachodniopomorskim, po 12% w województwie małopolskim i dolnośląskim, 11% w pomorskim, 8% w wielkopolskim. W 2002 r. w obiektach noclegowych turystyki było 601 357 miejsc noclegowych, czyli o 156 435 miejsc noclegowych mniej niż w 1997 r. Zmniejszenie.

(6) Barbara Ostrowska. 50. liczby miejsc noclegowych wynika głównie ze zmniejszenia się liczby obiektów noclegowych. Bazę noclegową turystyki w 2002 r. przedstawia tabela 2. Najwięcej miejsc noclegowych – 19% posiada województwo zachodniopomorskie, 15% – pomorskie, 11% – małopolskie, 9% – dolnośląskie, 7% – wielkopolskie. W 2002 r. z miejsc noclegowych skorzystało 14 174 159 turystów, czyli o 1 735 189 osób więcej niż w 1997 r. Świadczy to o lepszym wykorzystaniu istniejących miejsc noclegowych. Największy udział w ruchu turystycznym w 2002 r., podobnie jak w 1997 r., miało województwo małopolskie, w którym z noclegów skorzystało 14% ogółu turystów korzystających z bazy noclegowej w Polsce. Województwo mazowieckie obsłużyło 13% korzystających z noclegów, województwo dolnośląskie – 11%, zachodniopomorskie – 10%, pomorskie – 9%, a wielkopolskie – 8%. Tabela 2. Baza noclegowa turystyki w 2002 r. Regiony Polska. Obiekty noclegowe turystyki ogółem. %. w tym hotele. %. miejsca noclegowe. %. korzystający. %. 7050. 100. 1071. 100. 601 357. 100. 14 174 159. 100. 1. Dolnośląskie. 819. 12. 147. 14. 53 016. 9. 1 572 579. 11. 2. Kujawsko-pomorskie. 333. 5. 54. 5. 24 728. 4. 530 659. 4. 3. Lubelskie. 348. 5. 30. 3. 22 128. 4. 490 312. 3. 4. Lubuskie. 299. 4. 46. 4. 17 952. 3. 501 184. 4. 5. Łódzkie. 245. 3. 58. 5. 17 954. 3. 539 029. 4. 6. Małopolskie. 820. 12. 114. 11. 68 991. 11. 1 935 959. 14. 7. Mazowieckie. 334. 5. 108. 10. 35 308. 6. 1 854 894. 13. 8. Opolskie. 88. 1. 19. 2. 6 035. 1. 144 496. 1. 326. 5. 45. 4. 23 047. 4. 525 411. 4. 10. Podlaskie. 201. 3. 20. 2. 14 047. 2. 351 521. 2. 11. Pomorskie. 793. 11. 89. 8. 88 043. 15. 1 221 306. 9. 12. Śląskie. 378. 5. 75. 7. 30 198. 5. 1 054 836. 7. 13. Świętokrzyskie. 149. 2. 26. 2. 9 614. 2. 290 336. 2. 14. Warmińsko-mazurskie. 349. 5. 75. 7. 34 012. 6. 709 282. 5. 15. Wielkopolskie. 595. 8. 109. 10. 39 354. 7. 1 089 824. 8. 16. Zachodniopomorskie. 973. 14. 56. 5. 116 930. 19. 1 362 531. 10. 9. Podkarpackie. Źródło: Turystyka w 2002 roku. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003; oraz obliczenia własne..

(7) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 51. 3. Analiza porównawcza bazy noclegowej województw w latach 1997 i 2002 Syntetyczna ocena przestrzennych jednostek społeczno-gospodarczych, jakimi są województwa, wymaga stosowania specjalnych metod statystycznych, klasyfikacji, grupowania i rangowania. Użycie tych metod pozwala na przeprowadzenie analiz porównawczych w ujęciu przestrzenno-czasowym. Porównania te stanowią podstawę do diagnozy stanu rozwoju turystyki w województwach. Nowy podział administracji publicznej obowiązujący od 1 stycznia 1999 r. wydzielił 16 województw o bardzo zróżnicowanym stopniu rozwoju infrastruktury społeczno-gospodarczej, w tym także turystycznej. Obiekty noclegowe podlegają rozmaitym uwarunkowaniom przestrzennym i czasowym. Baza noclegowa oceniana jest na podstawie liczby obiektów, liczby miejsc noclegowych, liczby korzystających z noclegów, liczby udzielonych noclegów, stopnia wykorzystania. Przestrzenna lokalizacja obiektów noclegowych w istniejących województwach wskazuje na rozwój infrastruktury społeczno-gospodarczej. Występujące różnice pomiędzy regionami są wynikiem prowadzonej polityki intraregionalnej, w wyniku której powstają nowe obiekty turystyczne, nowe miejsca noclegowe. Analizę porównawczą rozwoju bazy noclegowej przeprowadzono w przekroju województw za lata 1997 i 2002. W analizie wykorzystano dane odnośnie do obiektów noclegowych ogółem, obiektów hotelowych, miejsc noclegowych oraz korzystających z noclegów. Opierając się na powyższych wskaźnikach obliczono rangi oraz różnice rang dla lat 1997 i 2002, a także średnie rangi, które pozwoliły uszeregować województwa pod względem ich wartości. Rangi dla województw przedstawia tabela 3. W 1997 r. największą liczbą miejsc noclegowych dysponowało województwo małopolskie, najwięcej hoteli było w województwie dolnośląskim i śląskim, pod względem liczby miejsc noclegowych pierwsze miejsce zajmowało województwo zachodniopomorskie, natomiast najwięcej osób korzystało z noclegów w województwie małopolskim. Średnie rang bazy noclegowej województw w 1997 r. przedstawia rys. 1. W 2002 r. pod względem liczby obiektów noclegowych na pierwszym miejscu, wskazującym na posiadanie największej liczby obiektów, było województwo zachodniopomorskie, a za nim kolejno: małopolskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie, wielkopolskie. Na pierwszym miejscu pod względem posiadania liczby obiektów hotelowych znalazło się województwo dolnośląskie, a za nim małopolskie, wielkopolskie, mazowieckie i pomorskie. Biorąc pod uwagę liczbę miejsc noclegowych, kolejność województw była następująca: zachodniopomorskie, pomorskie, małopolskie, dolnośląskie..

(8) 14. 12. 10,5. 3. 6,5. 13. 10,5. 15. 9. 1,5. 16. 11. 9. 12. 14. 1. 10. 15. 8. 13. 3. 7. 16. 5. 6. 2. Kujawsko-pomorskie. Lubelskie. Lubuskie. Łódzkie. Małopolskie. Mazowieckie. Opolskie. Podkarpackie. Podlaskie. Pomorskie. Śląskie. Świętokrzyskie. Warmińsko-mazurskie. Wielkopolskie. Zachodniopomorskie. 1. 7. 4. 16. 6. 2. 14. 11. 15. 8. 3. 13. 12. 9. 10. 5. 3. 3. 7. 8. 15. 5. 6. 14. 9. 16. 2. 1. 13. 12. 10. 11. 4. 4. 1. 5. 7. 15. 6. 4. 14. 11. 16. 9. 2. 13. 12. 8. 10. 3. 5. 9. 3. 6,5. 14. 6,5. 5. 15. 12. 16. 4. 2. 8. 11. 13. 10. 1. 6. 1. 5. 7. 15. 8. 2. 14. 10. 16. 6. 3. 12. 13. 11. 9. 4. 7. Rangi 2002. 4. 6. 8. 15. 7. 5. 14. 11. 16. 2. 1. 9. 12. 13. 10. 3. 8. 1. 1. –2. 1. 1. –1. –1. –3. –1. 1. –1. 1. 0. 1. 1. 1. 9. 10. –5. 2. 1,5. 2. –5. 4. 0. –1,5. –3. 2,5. 1. 2,5. 1. 1. –3,5. 0,5. 0. 2. –3. 1. –2. 0. 0. 1. –1. 2. 0. 1. –1. –2. 1. 1. 11. –1. 1. 0. 0. –2. 1. 0. –2. 0. 0. 0. 4. 0. –3. 1. 1. 12. –5,0. 6,0. –3,5. 4,0. –8,0. 4,0. –1. –5,5. –5,0. 5,5. 0,0. 8,5. 0,0. –3,0. –0,5. 3,5. 13. Różnice rang 14. 2,50. 6,25. 6,25. 15,75. 4,88. 5,00. 14,00. 9,63. 14,75. 6,63. 2,00. 12,63. 12,00. 10,5. 9,63. 3,63. 15. 3,75. 4,75. 7,125. 14,75. 6,875. 4. 14,25. 11. 16. 5,25. 2. 10,5. 12. 11,25. 9,75. 2,75. 16. –1,25. 1,5. –0,875. 1. –2. 1. 0,25. –1,375. –1,25. 1,375. 0. 2,125. 0. –0,75. –0,125. 0,875. 1 – rangi obiektów 1997; 2 – rangi hoteli 1997; 3 – rangi miejsc noclegowych 1997; 4 – rangi korzystających 1997; 5 – rangi obiektów 2002; 6 – rangi hoteli 2002; 7 – rangi miejsc noclegowych 2002; 8 – rangi korzystających 2002; 9 – obiekty – różnica rang 1997–2002; 10 – hotele – różnica rang 1997–2002; 11 – miejsca noclegowe – różnica rang 1997–2002; 12 – korzystający – różnica rang 1997–2002; 13 – suma różnic rang 1997–2002; 14 – średnia rang w 1997; 15 – średnia rang w 2002; 16 – różnica średnich rang 1997–2002 Źródło: jak w tabelach 1 i 2; oraz obliczenia własne.. 4. 5. 8. 6,5. 2. 1,5. 1. 4. Rangi 1997. Dolnośląskie. Województwa. Tabela 3. Rangi dla województw. 52. Barbara Ostrowska.

(9) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 53. 10,5–16,0 5,25–10,0 0,0–5,0. Rys. 1. Średnia rang bazy noclegowej województw w 1997 r. Źródło: dane z tabeli 3.. Wskaźnik osób korzystających z noclegów często utożsamiany jest z liczbą turystów odwiedzających dany region. W 2002 r. na pierwszym miejscu było województwo małopolskie, a w dalszej kolejności mazowieckie, dolnośląskie i zachodniopomorskie. Średnią rang bazy noclegowej województw w 2002 r. przedstawia rys. 2.. 10,5–16,0 5,25–10,0 0,0–5,0. Rys. 2. Średnia rang bazy noclegowej województw w 2002 r. Źródło: dane z tabeli 3..

(10) Barbara Ostrowska. 54. Analiza różnic rang pomiędzy rokiem 1997 i 2002 pozwala na następujące stwierdzenia: – w zakresie liczby obiektów bardziej widoczne są zmiany na niekorzyść pozycji poszczególnych województw, zwłaszcza w podkarpackim – w tym okresie przesunęło się o 3 miejsca – i warmińsko-mazurskim – cofnęło się o dwa miejsca. W pozostałych województwach zmiany nie przekraczają jednej rangi; – bardziej zróżnicowane są zmiany w obrębie liczby hoteli. Niekorzystne zmiany dotyczą województw: kujawsko-pomorskiego i podkarpackiego, a szczególnie opolskiego (cofnięcie o trzy rangi) i zachodniopomorskiego, które spadło aż o 5 miejsc w 2002 r. W górę w rankingu przesunęło się wiele województw (mazowieckie, wielkopolskie, łódzkie, świętokrzyskie), a szczególnie pomorskie; – jeśli chodzi o liczbę miejsc noclegowych, to zmiany są mniejsze niż w rankingu hoteli. Najbardziej widoczny jest regres w zachodniopomorskim; – liczba korzystających także uległa zmianie. Pod tym względem w rankingu w górę wyraźnie przesunęło się województwo łódzkie, a cofnęły się: lubelskie, podkarpackie i śląskie.. 1,1–2,125 (–0,9)–1,0 (–2,0)–(–1,0). Rys. 3. Różnice średnich rang bazy noclegowej województw w latach 1997–2002 Źródło: dane z tabeli 3.. Interesująco wyglądają porównania sumy zmiany rang ze średnimi czterech wybranych wskaźników. Wynika z nich, że relatywnie, w stosunku do innych województw, zmiany pozytywne w zakresie bazy noclegowej wystąpiły w województwie łódzkim, które ma również największą różnicę rang średnich in plus. Łódzkie nadal nie zajmuje czołowej pozycji w rankingu, ale tutaj zmiany pozy-.

(11) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 55. tywne zaszły w największym stopniu. Podobnie w górę znacząco przesunęły się województwo wielkopolskie i mazowieckie. Natomiast wyraźny regres jest widoczny w województwie śląskim, podkarpackim, opolskim i zachodniopomorskim. Na uwagę zasługuje województwo małopolskie, gdzie nie widać żadnego rozwoju względem innych województw, ale zachowuje ono drugą pozycję w ogólnym rankingu. Różnicę średnich rang bazy noclegowej województw w latach 1997–2002 przedstawia rys. 3. 4. Ogólna diagnoza sytuacji na polskim rynku turystycznym W wielu oficjalnych dokumentach rządu RP podkreśla się, że gospodarka turystyczna jest obecnie i będzie w przyszłości jedną z najdynamiczniej rozwijających się gałęzi gospodarki narodowej. W opiniach Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego turystyka w naszym kraju uważana jest za dziedzinę gospodarki, która może zdecydowanie przyczynić się do restrukturyzacji gospodarki i wzrostu gospodarczego regionów4. Potencjał turystyczny naszego kraju jest w stanie skutecznie konkurować z innymi regionami na rynku międzynarodowym. Strategiczne cele rozwoju polskiej gospodarki turystycznej zgodne są z celami i zadaniami całej gospodarki narodowej i dotyczą m.in. takich problemów, jak5: – podnoszenie poziomu ekonomicznego gmin i regionów w celu poprawy sytuacji materialnej społeczeństwa oraz wspieranie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju gospodarczego kraju; – rozwiązywanie problemów związanych ze zjawiskiem bezrobocia, tworzenie nowych miejsc pracy poprzez rozwój sektora usług; – aktywizowanie gospodarcze terenów wiejskich i wspomaganie zmian cywilizacyjnych na wsi. Cele strategiczne polskiej gospodarki turystycznej należy rozpatrywać w kontekście zmieniającego się otoczenia zewnętrznego, w sytuacji postępujących procesów globalizacji światowej gospodarki. Konsekwencją globalizacji jest zunifikowany rynek usług turystycznych, na którym jest w zasadzie nieograniczona swoboda przepływu ludzi, kapitałów i technologii. Należy również, w ramach wspólnego rynku, liczyć się ze swobodą działania międzynarodowych koncernów turystycznych. 4. S. Bosiacki, Gospodarka turystyczna w Polsce – stan obecny i perspektywy rozwoju [w:] Gospodarka turystyczna w XXI wieku – stan obecny i perspektywy rozwoju, red. S. Bosiacki, AWF, Poznań 2002, s. 9. 5 Por. Rozwój turystyki i zagospodarowania turystycznego w polityce przestrzennego zagospodarowania kraju, Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, Warszawa 1997, s. 5..

(12) Barbara Ostrowska. 56. Na początku lat 90. nastąpił bardzo dynamiczny rozwój turystyki przyjazdowej do Polski, który był potwierdzeniem wcześniejszych prognoz zapowiadających, że turystyka będzie dla Polski jedną z ważniejszych „lokomotyw” rozwoju społeczno-gospodarczego. Optymistyczne trendy rozwoju turystyki w Polsce nie potwierdziły się w latach 2000–2003. Dynamicznie wzrastająca w latach 1989–1999 liczba cudzoziemców odwiedzających Polskę uległa zahamowaniu. Od 2000 r. obserwuje się wyraźne załamanie koniunktury na polskim rynku turystycznym. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać po stronie zarówno podaży, jak i popytu na rynku turystycznym. Sytuację na polskim rynku turystycznym po stronie popytu kształtują następujące zjawiska i tendencje rynkowe6: – obserwuje się wyraźną stagnację popytu na usługi turystyki krajowej, co wynika ze wzrostu bezrobocia i pogarszającej się sytuacji ekonomicznej większości gospodarstw domowych. Według danych Instytutu Turystyki w 2002 r. w wyjazdach urlopowo-wakacyjnych pięciodniowych i dłuższych uczestniczyło 34% dorosłych mieszkańców kraju. W krajowych wyjazdach urlopowo-wakacyjnych uczestniczyło 33% Polaków, zaś 14% rodaków podróżowało za granicę; – zmieniają się preferencje turystyczne Polaków, którzy coraz częściej poszukują atrakcyjnych, aktywnych form wypoczynku, bardzo często poza granicami kraju. Wyniki badań ankiety przeprowadzonej wśród turystów wskazują, że 44% uczestników wyjazdów urlopowo-wakacyjnych i 67% uczestników wyjazdów rekreacyjnych korzysta z noclegów i wyżywienia u rodziny i znajomych. Sytuacja ta automatycznie rzutuje na niską efektywność ekonomiczną działalności hoteli i placówek gastronomicznych; – dominują wyjazdy organizowane samodzielnie, bez pośrednictwa biur podróży, głównie w okresie lipiec–wrzesień, których podstawowym celem jest odpoczynek połączony z odwiedzinami krewnych lub znajomych; – z roku na rok wzrasta popyt na zagraniczne wyjazdy wypoczynkowe do państw europejskich i pozaeuropejskich. Rosną wydatki dewizowe związane z wyjazdami zagranicznymi Polaków, co przy malejących wpływach z turystyki zagranicznej powoduje zmniejszanie się nadwyżki dewizowej w obrotach turystycznych w Polsce; – istotnym problemem w zagranicznej turystyce przyjazdowej do Polski jest relatywnie niewielki koszyk rodzajowy dóbr i usług nabywanych przez turystów zagranicznych. W 2002 r. średni dzienny wydatek turysty zagranicznego kształtował się na poziomie 29 USD, zaś przeciętny wydatek odwiedzającego jednodniowego – 46 USD. Aż 53% wydatków turystów zagranicznych stanowią wydatki na usługi noclegowe i żywieniowe, a 27% zakupy różnorodnych towarów (pamiątek, 6. S. Bosiacki, op. cit., s. 11..

(13) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 57. odzieży itp.). Powyższa struktura wydatków wskazuje, że aktualna oferta tzw. usług towarzyszących w obiektach noclegowych jest w naszym kraju bardzo uboga i niewystarczająca; – nowym zjawiskiem na polskim rynku turystycznym są przyjazdy turystów zagranicznych, łączone z podejmowaniem sezonowej pracy zarobkowej. W 2000 r. około 3% turystów przybywających do Polski deklarowało jako główny cel przyjazdu pracę dorywczą. W Polsce w ciągu ostatnich kilku lat niezwykle szybko wzrosły ceny usług turystycznych, przekraczając wyraźnie wskaźnik poziomu inflacji. W wielu wypadkach ceny usług turystycznych osiągnęły, a czasem nawet przekroczyły, poziom cen podobnych usług na rynku międzynarodowym. Sytuacja ta sprawia, że coraz liczniejsza grupa obywateli polskich wyjeżdża w celach turystycznych do krajów atrakcyjnych turystycznie, o dobrym standardzie usług i stosunkowo niskich cenach. Wypowiedzi cudzoziemców odwiedzających Polskę również wskazują, że koszty pobytu turystów zagranicznych w Polsce są zbyt wysokie. W 2000 r. aż 28% turystów zagranicznych ankietowanych przez Instytut Turystyki wskazało na pierwszym miejscu wśród negatywnych aspektów pobytu w Polsce zbyt wysokie ceny i koszty pobytu. Stosowana na rynku turystycznym polityka cenowa oraz poziom popytu turystycznego ma bezpośrednie odzwierciedlenie w podaży usług turystycznych, czyli w ilości i jakości produktów turystycznych oferowanych turystom. Wraz z procesem transformacji, jaki rozpoczął się w Polsce od 1989 r., nastąpiło wiele zmian w podaży usług turystycznych. Nowe zjawiska i procesy gospodarcze dotyczące podaży usług turystycznych wskazują na następujące zmiany: – w latach 90. dokonano szybkiej prywatyzacji branży turystycznej. Obecnie na polskim rynku turystycznym działają przede wszystkim prywatne podmioty gospodarcze. Kolejne etapy przekształceń własnościowych dokonują się w największych firmach turystycznych, które dążą do pełnej prywatyzacji i dostosowania podaży do standardów międzynarodowych; – nastąpił niezwykle dynamiczny wzrost liczby podmiotów turystycznych działających na polskim rynku turystycznym w warunkach gospodarki rynkowej. W 1990 r. działały w Polsce 732 prywatne biura podróży, a w 2002 r. zarejestrowanych było ok. 3300 tego rodzaju firm; – wyraźnie zmniejszyła się liczba gestorów bazy noclegowej wynikająca z przekształceń własnościowych zachodzących głównie w tzw. sferze turystyki socjalnej. Wraz ze zmianą właścicieli następują zmiany funkcji wielu obiektów, a często nawet całkowita likwidacja bazy sezonowej, najczęściej zdekapitalizowanej. Tylko niewielka część gestorów turystycznej bazy noclegowej przewiduje funkcjonowanie obiektów na dotychczasowych warunkach; większość dąży do.

(14) 58. Barbara Ostrowska. przekształcenia obiektów w samodzielne podmioty gospodarcze poprzez dzierżawę, sprzedaż lub nowe formy organizacyjno-prawne; – brak dużych rodzimych przedsiębiorstw touroperatorskich powoduje sztuczne podwyższanie cen usług turystycznych przez kolejnych pośredników działających na rynku turystycznym; – funkcjonuje, nie w pełni przystająca do uregulowań międzynarodowych, kategoryzacja bazy noclegowej, jedynie w wypadku obiektów należących do międzynarodowych łańcuchów hotelowych głównie pięcio- i czterogwiazdkowe hotele można uznać za spełniające międzynarodowe normy kategoryzacyjne. Pozostałe obiekty często mają standard niższy, niż wynika to z nadanej im kategorii; – w ostatnim okresie wzrasta liczba podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku turystycznym przy wyraźnym obniżeniu się jakości oferowanych usług. Konieczne jest więc uporządkowanie prawa turystycznego i dostosowanie go do wymogów Unii Europejskiej; – wzrost liczby przedsiębiorstw rożnych branż działających na rynku turystycznym nie powoduje proporcjonalnego wzrostu wielkości kapitałów zaangażowanych w branżę turystyczną. Taki stan rzeczy sprawia, że coraz częściej na rynku turystycznym w Polsce pojawiają się firmy międzynarodowe, które skutecznie wypierają polskie przedsiębiorstwa. Rozdrobniony, słaby kapitałowo polski przemysł turystyczny, z chwilą wejścia Polski do europejskich struktur politycznych i gospodarczych, może łatwo zostać opanowany przez międzynarodowe holdingi i firmy turystyczne; – częste zmiany uregulowań podatkowych w branży turystycznej prowadzą do destabilizacji rynku usług turystycznych; – w turystyce pojawiła się tzw. szara strefa, która jest skutkiem nadmiernych obciążeń finansowych w branży turystycznej i niedoskonałości rozwiązań legislacyjnych, odnośnie do warunków prowadzenia działalności gospodarczej w turystyce; – ważnym problemem jest znalezienie źródeł finansowania rozwoju rynku turystycznego w regionach i miejscowościach turystycznych na obszarach słabo rozwiniętych gospodarczo. W regionach tych konieczne jest wspieranie rozwoju turystyki (rozbudowa infrastruktury turystycznej) ze środków budżetowych państwa. Diagnoza sytuacji na polskim rynku turystycznym zmusza do pewnych refleksji natury ogólnej. 1. Warunki naturalne Polski predysponują kraj do grupy państw atrakcyjnych turystycznie. Trzeba jednak mieć świadomość, że Polska nigdy nie będzie turystyczną potęgą w Europie. 2. W warunkach koncentracji kapitałowej w turystyce światowej i tworzenia międzynarodowych standardów jakości w tym sektorze gospodarki należy skoncentrować się na produktach markowych, które w krótkim czasie będą konku-.

(15) Zróżnicowania regionalne w turystyce. 59. rencyjne na rynku międzynarodowym. Należy wybrać jeden lub dwa produkty i zadbać o ich rozwój, a dopiero w dalszej kolejności podjąć kompleksowe działania rozwijające pozostałe produkty. 3. W programach rozwoju gospodarki turystycznej należy równoprawnie traktować zarówno turystykę krajową – wewnętrzną, jak i turystykę zagraniczną przyjazdową – zewnętrzną. Bardzo często wysiłki polityki turystycznej ukierunkowane są na rozwój zagranicznej turystyki przyjazdowej, przy marginalnym traktowaniu krajowych uczestników ruchu turystycznego. 4. Decydenci oraz podmioty gospodarcze działające w branży turystycznej muszą zwrócić większą uwagę na możliwości rozwoju polskiej turystyki dzięki wymianie turystycznej z krajami leżącymi za wschodnią granicą Polski. 5. Polskie firmy turystyczne winny przygotować się na to, że część spośród nich będzie w stosunkowo krótkim czasie „wypierana” z rynku przez firmy międzynarodowe, posiadające większe zasoby kapitałowe, nowsze technologie obsługi i bardziej elastyczną ofertę rynkową. 6. Na rynku pracy w sektorze turystyki, w wyniku swobodnego przepływu siły roboczej, pojawią się pracownicy z obcych państw, także zza wschodniej granicy, wypierając z miejsc pracy polskich pracowników. Warto zatem przygotować się mentalnie, organizacyjnie i kapitałowo do spodziewanych zmian w polskiej gospodarce turystycznej po to, aby sprostać rysującym się wymaganiom i być równoprawnym uczestnikiem rynku turystycznego. 7. Konieczna jest stabilizacja polityki turystycznej w Polsce i unormowanie organizacyjne oraz personalne organów administracji rządowej sterującej rozwojem turystyki w kraju. Zbyt częste w ostatnich latach zmiany centralnych organów odpowiedzialnych za rozwój sektora turystyki (UKFiT, Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Gospodarki i Spraw Socjalnych) oraz brak na szczeblu centralnym wydzielonej komórki odpowiedzialnej za rozwój turystyki – nie sprzyjają stabilizacji i rozwojowi tego działu gospodarki narodowej, a na rynku międzynarodowym postrzegane są jako przejaw marginalnego traktowania tego sektora i braku zainteresowania państwa sprawami rozwoju turystyki. Regional Differences in Tourism in Poland In the beginning of the 1990s Polandʼs tourism sector experienced dynamic growth, a fact which conﬁrmed an earlier prediction that tourism would become one of the economyʼs driving forces. However, the strong growth in the number of foreigners visiting Poland in the decade between 1989–1999 did not carry over into the new century. Since 2000, a slump in the tourist market, attributable to both supply and demand, has been observed..

(16) 60. Barbara Ostrowska. A comprehensive analysis of Polandʼs voivodshipsʼ accommodations available to tourists demands the use of special statistical methods, classiﬁcations, groupings and rankings. Using these various methods allows for a comprehensive space-time analysis and provides the basis for an analysis of tourist growth by voivodship. A comparative, cross-section analysis of the growth in the number of accommodations in each Polish voivodship was carried out for the years 1997 and 2002. Data on accommodations generally, hotels, the location of accommodations and their proprietors was employed..

(17)