Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 805. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Anna Odrobina Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych. Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego 1. Wprowadzenie Zmiany gospodarcze i instytucjonalne, które zachodzą w świecie od ponad ćwierćwiecza, spowodowały wyłonienie się terytorium tworzącego nową kategorię rozważań nad problematyką rozwoju. W dobie globalizacji problematyka rozwoju regionalnego nabrała szczególnego znaczenia ze względu na zainteresowanie nią uznanych ekonomistów (P. Krugman, M. Porter) oraz organizacji międzynarodowych (OECD). Okazało się bowiem, że w obliczu istniejących problemów rozwojowych spojrzenie makroekonomiczne jest niewystarczające, a dla osiągnięcia oczekiwanych rezultatów działaniom podejmowanym w skali makro muszą towarzyszyć również działania w skali lokalnej. Jedną z podstawowych cech rozwoju lokalnego i regionalnego jest jego „terytorialność”, a więc jego ścisły związek z konkretną przestrzenią geograficzną, ekonomiczną oraz społeczną. Podejście terytorialne do rozwoju gospodarczego nakreśla wspomniany już M. Porter, który w swych pracach nad nową ekonomią konkurencji1 postuluje zmianę podejścia do procesów rozwojowych w sześciu aspektach, a mianowicie przejście: ––od makroekonomii do mikroekonomii, ––od bieżącej wydajności do innowacji, ––od gospodarki jako całości do clusters, ––od wewnętrznych do zewnętrznych źródeł sukcesu przedsiębiorstwa, ––od odrębnej do zintegrowanej polityki gospodarczej i społecznej oraz ––od podejścia narodowego i międzynarodowego do regionalnego i lokalnego. M. Porter, Regions and the New Economics of Competition [w:] Global City-regions. Trends, Theory, Policy, ed. by A. Scott, Oxford University Press, Oxford 2001, s. 139–141. 1.

(2) 36. Anna Odrobina. Warto pokrótce przytoczyć argumenty tego znanego ekonomisty, który z dużą skutecznością popularyzował regionalne aspekty ekonomii, zwłaszcza w środowisku anglosaskich naukowców. Polityka makroekonomiczna, która przedstawiona jest jako tablica wyznaczonych celów (zresztą bardzo podobnych w większości krajów), nie wystarcza już do osiągnięcia wzrostu gospodarczego. Bez zwrócenia uwagi na szczebel mikroekonomiczny, a więc umiejętności i zachowania poszczególnych jednostek, tj. osób, firm, branż czy klastrów, polityka makroekonomiczna nie przynosi sukcesu. M. Porter daje przykład Nowej Zelandii, Australii czy Wielkiej Brytanii, krajów o bardzo solidnej polityce makroekonomicznej, w których słabości mikroekonomiczne powodują zaskakująco niski wzrost gospodarczy. Zdolność do innowacji, wspieranie powstawania oraz komercjalizacji nowych pomysłów stają się obecnie jedyną drogą zapewnienia rozwoju. Jako niezwykle skuteczną formę realizacji tego celu M. Porter wymienia klastry (grona), czyli grupy powiązanych firm i gałęzi z tej samej branży, działające na szczególnym obszarze. Kluczem do sukcesu takiej formy organizacji są, jego zdaniem, różnorodne zewnętrzne lokalne korzyści z bliskości różnych rodzajów transakcji między przedsiębiorstwami, zwłaszcza w zakresie technologii i innowacji. Ekonomista ten podważa tradycyjne myślenie o lokalizacji przemysłu uzależnionej od kosztów działalności czy stopy użyteczności, a podkreśla znaczenie walorów otoczenia. Inną niezwykle istotną zmianą wydaje się połączenie oddzielnej jak dotąd polityki gospodarczej i społecznej w jedną zintegrowaną politykę, co stanowi wielkie wyzwanie. W tym duchu należy także traktować, wydawałoby się oparty na sprzeczności, postulat globalnego i regionalnego zarazem spojrzenia na rozwój. Jest to swoisty paradoks, że w dobie globalizacji wiele rodzajów polityki nabiera wymiaru ponadnarodowego i musi być formułowanych na szczeblu międzynarodowym, podczas gdy rozwój gospodarczy i dobrobyt wymagają bezwzględnie działań i polityki ustalonych z punktu widzenia miasta czy regionu. 2. Terytorium jako aktor rozwoju We współczesnym podejściu do rozwoju regionalnego terytorium rozumiane jest na ogół jako system lokalnych aktorów społecznych i gospodarczych powiązanych sieciami wzajemnych relacji, które determinują jego rozwój2. Tak definiując terytorium, zrywa się z tradycyjnym pojmowaniem go w kategorii przestrzeni 2 Na temat różnorodnych podejść do koncepcji terytorium pisze A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 64–66..

(3) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 37. fizycznej na rzecz różnego typu więzi, relacji i interakcji międzyludzkich, społecznych i rynkowych, zachodzących w jego społeczności3. Wytwarza ono przy tym swój dialekt lokalny, język zwyczajowego porozumiewania się mieszkańców. Jest to jednak coś więcej niż tylko sam język, to raczej specyficzny sposób myślenia, reagowania, bycia, określany jako szeroko rozumiana kultura4. Jednocześnie należy podkreślić, że terytorium powinno być kojarzone z istnieniem logiki zbiorowego działania opartego na normach tworzonych przez instytucje społeczne i powinno być utożsamiane ze zbiorową konstrukcją (strukturą), która jest zarazem produktem i warunkiem uruchomienia procesu tworzenia specyficznych zasobów5. Uznaje się za nie wszystkie zasoby regionu prowadzące do jego identyfikacji i odróżnienia od innych regionów6. Takie szerokie ujęcie zasobów specyficznych, odmienne od pojmowania ich w teorii firmy, dzieli zasoby (pozarynkowe, niewykorzystany potencjał) i aktywa (rynkowe, oferowane na rynku) na generyczne i specyficzne. Generyczność zasobów i aktywów związana jest z ich występowaniem niezależnie od dynamiki regionu, stąd traktuje się ją jako czynnik egzogeniczny. Z kolei w wypadku zasobów i aktywów specyficznych mamy do czynienia z bezpośrednim związkiem pomiędzy ich istnieniem a strategią aktorów regionu7. Jeśli przedsiębiorstwa budują swoją strategię z wykorzystaniem aktywów generycznych (strategia niska), nie dochodzi do wytworzenia więzi z regionem, a opierając się na niskich kosztach, firmy łatwo zmieniają lokalizację działalności. Odmienna sytuacja ma miejsce w wypadku uruchomienia procesu kreacji specyficznych zasobów, wynikających z budowania przez przedsiębiorstwo relacji oraz sieci współpracy rynkowych i pozarynkowych. Mamy wówczas do czynienia z tzw. wysoką strategią, która angażuje przedsiębiorstwo, włączając je w lokalny system kreowania zasobów specyficznych.. 3 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2002, s. 34 i 57; A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy…, s. 64.. 4 B. Guesnier, Ch. Lemaignan, L’émergence des territoires créatifs, „Revue d’Économie Régionale et Urbaine” 2004, nr 1, s. 136.. 5 C. Courlet, Territoires et régions. Les grands oubliés du développement économique, L’Harmattan, Paris 2001, s. 34.. Podział na zasoby specyficzne i generyczne wywodzi się z analizy ekonomicznej innowacji M. Amendoli i J.L. Gaffarda. Szerzej na temat istoty zasobów specyficznych, zob. I. Pietrzyk, Zasoby specyficzne jako determinanta konkurencyjności regionów [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, red. A. Klasik, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2001, s. 11–24. 6. Jak zauważa I. Pietrzyk (Zasoby…, s. 13), w praktyce zazwyczaj nie występują zasoby i aktywa czysto generyczne lub czysto specyficzne. 7.

(4) Anna Odrobina. 38. Jeśli wyjść od koncepcji zasobów specyficznych, terytorium może zostać zdefiniowane jako pewne ramy lokalizacji działalności, w której swoje miejsce mają procesy tworzenia zasobów ludzkich, finansowych i technologicznych niezbędnych dla innowacji. Postrzegane jest więc tutaj jako proces tworzenia zdolności produkcyjnych i zdolności innowacyjnych przez zasoby specyficzne wykreowane przez lokalnych aktorów. W konsekwencji nie każda przestrzeń geograficzna będzie stanowić terytorium, gdyż nie ma gwarancji istnienia sieci współpracujących ze sobą aktorów gospodarczych i publicznych dla wspólnego celu rozwijania gospodarki terytorium. W takim ujęciu terytorium staje się zmienną strategiczną w decyzjach lokalizacyjnych przedsiębiorstw, a jego specyficzne cechy stanowią o przewadze konkurencyjnej i determinują jego rozwój8. Wobec tego obok terytoriów o wysokiej dynamice rozwoju, zdolnych do tworzenia lokalnych systemów produkcyjnych, występować będą terytoria o niskiej dynamice rozwoju, słabych relacjach wewnętrznych, dla których bazą będzie fordowski model organizacji produkcji wraz z nisko wykwalifikowaną siłą roboczą. Nie można wskazać wzorcowego typu terytorium, który gwarantowałby rozwój, niemniej jednak występowanie pewnych cech (w formie i kombinacji właściwej i niepowtarzalnej dla każdego przypadku) można uznać za symptomy terytorium „wygrywającego”. Zasadniczą kwestią jest tutaj istnienie silnych handlowych oraz niehandlowych zależności pomiędzy różnorodnymi organizacjami terytorium (przedsiębiorstwami, instytucjami). Nie można przy tym rozdzielać relacji terytorium i przedsiębiorstw, gdyż to właśnie interakcje organizacji przemysłowej i przestrzennej stanowią istotę terytorium. Relacje firma → terytorium pokazują oddziaływanie przedsiębiorstw na strukturę przestrzeni, podczas gdy relacje terytorium → firma wskazują na przyczyny wyboru miejsca lokalizacji przedsiębiorstwa9. Rozbudowany system instytucjonalny terytorium także determinuje jego rozwój. W tym momencie należy zwrócić uwagę, że szerokie ujęcie instytucji wykracza poza instytucje formalne w tradycyjnym podejściu. Obecnie znaczenia nabierają przede wszystkim instytucje nieformalne, obejmujące swoim zasięgiem zwyczaje, normy, system wartości, niepisane procedury współpracy czy tradycje. Rozwój danego terytorium związany jest ponadto z pewną logiką, metodą, strategią postępowania, natomiast sama wielkość przestrzeni terytorium nie ma większego znaczenia. Prawdą jest jednak, że do uruchomienia trwałego rozwoju niezbędna jest pewna „masa krytyczna” terytorium związana z istnieniem odpo O tym, że terytorium jest elementem rozwoju, przekonywał fakt, że spektakularne sukcesy osiągnięte w rozwoju niektórych obszarów nie znalazły wytłumaczenia opartego na tradycyjnych koncepcjach. Stąd też płynął silny impuls do prowadzenia badań w zakresie terytorialnych uwarunkowań rozwoju (I. Pietrzyk, Zasoby…, s. 58). 8. A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy…, s. 70–71.. 9.

(5) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 39. wiednich zasobów ludzkich czy fizycznych10. Niemniej każde terytorium wyposażone jest w zdolności kreowania i stymulowania własnego rozwoju, a największy problem tkwi raczej w umiejętności ich wykorzystania oraz umiejętności mobilizacji wszystkich zasobów i podmiotów do działania. Interesujące podejście do ewolucji terytorium przedstawiają B. Guesnier i C. Lemaignan11. Ich obserwacje dotyczące znaczenia terytorium doprowadziły do klasyfikacji terytoriów w zależności od sposobu postępowania i zaangażowania aktorów. W zaproponowanym podziale została wprowadzona periodyzacja, która pozwala na wyznaczenie drogi każdego terytorium od postawy pasywnej do aktywnej. Z tego punktu widzenia autorzy wyróżniają: ––terytoria podporządkowane (soumis) – lata 50., ––terytoria zasobniki (réceptacles) – lata 70., ––terytoria projektowe (de projet) – lata 90., ––terytoria kreatywne (créatifs) – druga dekada XX w. Charakterystyczne dla lat 50. terytorium podporządkowane cechuje bierna postawa, wyrażająca się bądź w odrzucaniu (logika autyzmu), bądź w akceptowaniu (logika feudalna) wszystkiego, co przychodzi z zewnątrz12. W takim układzie przedsiębiorstwo zmuszone jest rozwijać się samo. Drugi etap ewolucji terytorium, przypadający na czas kryzysu, społeczeństwa konsumpcji i indywidualizmu lat 70., daje wprawdzie początek działaniu terytorium, niemniej jednak pasywność tego rozwiązania jest jeszcze bardzo widoczna. Z uwagi na brak przygotowania terytorium działa zgodnie z logiką wycofywania się (de retrait)13, w której manifestowana jest niechęć do komunikowania się tak wewnątrz, jak i na zewnątrz terytorium. Z kolei w latach 90., wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego, e-gospodarki i giełdy, pojawia się terytorium projektowe oparte na nowej logice, odwołującej się do zasobów terytorium. Pozwala to na długoterminowe tworzenie, przekształcanie i unowocześnianie kultury technicznej, społecznej i gospodarczej w terytorium, z jednoczesnym uwzględnieniem człowieka. Charakterystyczną cechą terytorium projektowego jest także logika instytucjonalnej współpracy, która rozszerza się na inne terytoria, oraz logika sieci, która skraca czas i odległość, zapewniając natychmiastową dostępność. 10 A. Jewtuchowicz, Terytorium i lokalne systemy produkcyjne a globalizacja [w:] Gospodarka i polityka regionalna okresu transformacji, red. W. Kosiedowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2001, s. 40. 11. B. Guesnier, C. Lemaignan, op. cit., s. 135–146.. Chodzi tu zarówno o inwestycje, jak i szeroko pojęte nowości, a także sposób życia itp. (ibidem, s. 137). 12. Autorzy rozróżniają różne formy tej logiki, a mianowicie logika sekretu (ciszy), logika marginalna, logika oczekiwania, logika podziałów i logika konfluencji (ibidem, s. 137–138). 13.

(6) Anna Odrobina. 40. Czwarty rodzaj, usytuowany przez B. Guesniera i Ch. Lemaignana14 w najbliższym dziesięcioleciu, to terytorium kreatywne potrafiące połączyć rozwój innowacji wspierający kreację działalności z koordynacją sił nakierowanych na animację i współpracę w projektach, które sprzyjają dynamice terytorium. Idei terytorium kreatywnego towarzyszy logika pozytywnej turbulencji gospodarczej (de turbulences économique), hybrydyzacji (d’hybridation) i logika między tkankowa (interstitielle). Pierwsza z nich, uwarunkowana zaufaniem, współpracą i partnerstwem między instytucjami, polega na wspieraniu tylko takich przedsiębiorstw i rozwoju takich nowych działalności, które przynoszą korzyści wszystkim, głównie jednak terytorium. Z kolei hybrydyzacja będzie się sprowadzać do podejmowania przez terytorium działalności komplementarnych do już istniejących lub je łączących (krzyżujących). Logika międzytkankowa odnosi się do sprzyjania powstawaniu innowacyjnych projektów, opierających się na niszach technologicznych czy handlowych. Terytorium kreatywne potrafi nie tylko modyfikować sposób myślenia czy reagowania, ale także zarządza ryzykiem i unika rutyny. Trzeba zaznaczyć, że dane terytorium nie przechodzi automatycznie przez kolejne przedstawione etapy; przypisane do każdego typu okresy odzwierciedlają raczej dominujące w danym czasie teoretyczne podejście do terytorium. Oczywiste wydaje się więc, że niektóre terytoria kontynuują postawę charakterystyczną dla poprzednich etapów. Sukces bowiem, a więc tworzenie terytorium kreatywnego, wymaga od niego mobilizacji inteligencji gospodarczej i społecznej oraz waloryzacji materialnych i niematerialnych zasobów, a także kapitału ludzkiego. Kreatywność, obecna przecież już w terytorium projektowym, ma tutaj jednak charakter niezwykle emocjonalny, staje się również imperatywem. Efektem wynalazczości jest to, że dochodzi do stworzenia w terytorium kreatywnym środowiska (milieu), a innowacja każdorazowo powoduje zburzenie dotychczasowych podstaw poszczególnych układów i konieczność redefiniowania wymiaru praktycznego i teoretycznego przestrzeni15. Szczególne znaczenie podejściu terytorialnemu nadaje globalizacja. Niewłaściwe jest myślenie, że rozwój w skali globalnej powoduje wyeliminowanie aspektów geograficznych. Zjawisko globalizacji niesie ze sobą wyraźne oddziaływanie na rozwój regionalny, zwłaszcza w sferze przestrzennych dysproporcji efektów globalizacji oraz w związku z tym, że terytorium odgrywa wyjątkową rolę w budowaniu przewagi konkurencyjnej. Globalizacja bowiem powoduje nasilenie zjawiska konkurencji, tak że zasadniczym wyzwaniem polityki regionalnej staje się podnoszenie konkurencyjności regionów. Globalizacja jest bowiem przy14. Ibidem, s. 139–140. Ibidem, s. 141–142.. 15.

(7) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 41. czyną niezwykle silnej polaryzacji rozwoju gospodarczego w skali globalnej oraz regionalnej i lokalnej, a zasadniczym czynnikiem determinującym polaryzację jest dostęp do wiedzy. Globalizacja często jest kojarzona z nasilającym się problemem marginalizacji i wykluczenia społecznego oraz marginalizacji i peryferyzacji regionów16. Współistnienie jak by się mogło wydawać przeciwstawnych tendencji zostało nazwane lokalną globalizacją (local globalization) lub glokalizacją (glocalisation17). Działalność gospodarcza organizuje się w sieci globalne i zarazem wspólnoty lokalne18. Natomiast terytorium zdolne do rozwijania i tworzenia specyficznych zasobów ma dwojaką naturę w procesie globalizacji, a mianowicie jest otwarte na informacje, technologię i wiedzę z zewnątrz oraz jednocześnie zamknięte dzięki zdolności do autonomicznego ewoluowania i odnawiania swoich zasobów19. Ta „specyficzność terytorialna” przez unikatową wartość dodaną pozwala terytorium skutecznie funkcjonować w warunkach wzmożonej konkurencji tworzonej przez proces globalizacji. Regionalne implikacje globalizacji są jednak różnie postrzegane. Trzeba przyznać, że w niektórych przypadkach mamy do czynienia ze zniszczeniem spójności regionów oraz z zakwestionowaniem ich pozycji. Z drugiej jednak strony, poprzez uznanie rangi kompetencji, zasobów i organizacji innych regionów, globalizacja daje im szanse rozwojowe. Proces globalizacji działalności gospodarczej jawi się jako transformacja w stronę nowych struktur gospodarczych i przestrzennych. Z pewnością nie jest to proces łatwy do zrozumienia choćby ze względu na jego skomplikowany charakter i wieloaspektowe oddziaływanie, czasami w przeciwnych kierunkach. Nie można zapominać, że duża liczba regionów została wskutek globalizacji wykluczona z gry, a obecnie ich peryferyzacja i odłączenie od obiegu międzynarodowego spowodowały niezdolność do spójnej mobilizacji zasobów. Przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, niepewności i wzrastającej konkurencji są zmuszone do ustawicznego odnawiania przewagi konkurencyjnej, która powinna opierać się na zdolności przedsiębiorstw do tworzenia własnych zasobów I. Pietrzyk, Regiony w gospodarce globalnej – szanse i wyzwania [w:] Transformacja – Integracja – Globalizacja, red. S. Miklaszewski, ISS, Kraków 2003, s. 100; T. Markowski, Procesy globalizacji w gospodarce a trendy w badaniach regionalnych [w:] Nowe kierunki badawcze w regionalistyce. Nowe doświadczenia polityki regionalnej, red. R. Domański, KPZK PAN, Warszawa 2003, s. 9–10. 16. 17. Francuski neologizm powstał z połączenia słów global oraz local.. Przykładem może być globalna sieć dystryktów przemysłowych czy ich znaczne otwarcie na rynek międzynarodowy (C. Courlet, op. cit., s. 31). 18. Territoires et développement économique, M.U. Proulx (dir.), L’Harmattan, Paris 1998, s. 36–37. 19.

(8) Anna Odrobina. 42. z wykorzystaniem zmobilizowanych przez siebie zasobów zewnętrznych. Proces ten nazywany „dynamiką zdolności” (dynamique d’aptitude) jest rozumiany jako umiejętność przedsiębiorstw i organizacji do zwiększania swoich zdolności kreowania zasobów i kompetencji organizacyjnych. Trzeba interpretować ten proces jako strategię permanentnej innowacji, polegającej z jednej strony na organizacyjnym uczeniu się w relacjach technologia–rynek–produkcja–kompetencje, a z drugiej na zdefiniowaniu przestrzeni relacji w przedsiębiorstwie i między przedsiębiorstwami. Wobec konieczności koordynacji działań firma zostaje zmuszona do zawierania nowych aliansów, co w rezultacie doprowadzi do powstania sieci przedsiębiorstw20. Od połowy lat 80. można zaobserwować tendencję powracania działalności do metropolii i koncentrowania w nich centrów usługowych i decyzyjnych. Proces ten, silnie skorelowany z globalizacją we współczesnej gospodarce światowej, określa się mianem metropolizacji. U podstaw tego procesu, o charakterze z pewnością urbanistycznym, leży zmiana modelu ekonomicznego opartego na elastycznej akumulacji. Skala tego zjawiska skutkuje powstaniem sieci miast z równoczesnym redukowaniem więzi z bliską przestrzenią ich regionu oraz zanikaniem granic narodowych. Okazuje się bowiem, że metropolia w sieci utrzymuje z miejscami oddalonymi od siebie relacje o wiele intensywniejsze niż z najbliższym otoczeniem. Dynamiczny rozwój dużych metropolii jest jednym z obserwowanych współcześnie zjawisk. Podobnie jak w przypadku globalizacji, metropolizacja jest bezpośrednio związana z dematerializacją gospodarki, wzrostem znaczenia sektora usług, zwłaszcza wyższego rzędu, oraz licznymi atutami metropolii, takimi jak wysoka jakość infrastruktury, szeroko pojęta dostępność komunikacyjna, wysoko wykwalifikowane zasoby ludzkie, bliskość politycznych, finansowych i biznesowych ośrodków decyzyjnych, a także dostęp do wysokiej kultury21. Wyraźne oddziaływanie procesu globalizacji powoduje przerywanie ciągłości przestrzeni i tworzenie tzw. ekonomii archipelagowej (économie d’archipels) zorganizowanych w globalnej sieci miejsc. Podstawę tego procesu stanowi wyraźny rozdźwięk pomiędzy dystansem przestrzennym i czasowym, wynikający bezpośrednio z rozwoju komunikacji, a co za tym idzie, ze wzrostu szybkości przepływu dóbr, osób czy informacji22. W rezultacie następuje bardzo silna hierarchizacja terytorium oraz wzrost dysproporcji między centrum a peryferiami. Na podstawie obserwacji coraz częstszego braku ciągłości terytorium P. Veltz podaje 20 21. C. Courlet, op. cit., s. 24.. I. Pietrzyk, Regiony…, s. 102.. P. Veltz, Mondialisation, villes et territoires. L’économie d’archipel, PUF, Paris 1996, s. 53–54. 22.

(9) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 43. w wątpliwość skuteczność analizy makroróżnic międzyregionalnych. Okazuje się bowiem, że najistotniejsze zróżnicowanie występuje w mikronierównościach wewnątrz regionu, gdzie zazwyczaj wielkie bogactwo sąsiaduje ze skrajnym ubóstwem23. W ten sposób terytorium społeczne i ekonomiczne staje się homogeniczne w szerszej skali i zarazem bardziej rozwarstwione w skali małej. 3. Terytorialne systemy produkcyjne Większość prac poświęconych problematyce przedsiębiorstw prezentuje podejście aterytorialne, ignorując ich osadzenie w środowisku lokalnym. Tymczasem terytorium – rozumiane jako całość instytucji formalnych i nieformalnych oraz relacji rynkowych i społecznych – „urasta do rangi zmiennej strategicznej […] i staje się źródłem wartości dodanej” zarówno dla dużych, jak i małych przedsiębiorstw24. Dla tych ostatnich ma ono jednak wyjątkowe znaczenie z uwagi na ich słabości (ograniczone zasoby finansowe, trudności w dostępie do kapitału, informacji itp.) przesądzające o szczególnie silnym uzależnieniu małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) od najbliższego otoczenia, w którym funkcjonują. To właśnie logika terytorialna implikuje silne więzi pomiędzy przedsiębiorstwami a terytorium ich lokalizacji, zmierzając tym samym do „uterytorialnienia” przedsiębiorstwa poprzez włączenie go w terytorialny system produkcyjny25. Należy mieć świadomość, że z jednej strony terytorium może stymulować powstawanie i rozwój przedsiębiorstw, z drugiej zaś przedsiębiorstwa z nim związane przyczyniają się do jego wzbogacenia. Przejawem owych dwustronnych więzi między firmami i ich lokalnym otoczeniem są nowe koncepcje rozwijane w polityce regionalnej (włoskich dystryktów przemysłowych, lokalnych systemów produkcyjnych – SPL czy klastrów), w których najważniejszą rolę odgrywają małe i średnie przedsiębiorstwa. Można zidentyfikować także wiele modeli rozwoju endogenicznego opierających się na dużym przedsiębiorstwie osadzonym w lokalnym systemie innowacyjnym biegunów technologicznych (np. Tuluza, Grenoble) czy środowisk innowacyjnych (np. Dolina Krzemowa, droga 128)26. W opozycji do opisywanego zjawiska P. Veltz przedstawia sytuację z lat 50. i 60., kiedy sektorowa struktura działalności gospodarczej w regionie tworzyła wyjątkową konwergencję wewnątrz regionu. 23. 24. I. Pietrzyk, Polityka regionalna…, s. 34.. D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowisko innowacyjne, Rector’s Lectures No. 52, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002, s. 5. 25. 26 O różnorodności lokalnych systemów rozwoju świadczy choćby fakt wyróżnienia przez B. Harrisona i M. Storpera aż 24 typów systemów terytorialnych (C. Courlet, B. Pecqueur, Les systèmes industriels localisés en France: Un nouveau modèle de développement [w:] Les régions qui gagnent, G. Benko, A. Lipietz (dir.), PUF, Paris 1996, s. 94)..

(10) Anna Odrobina. 44. Jednak cechą wspólną wszystkich terytorialnych modeli rozwoju jest szczególne znaczenie terytorium aktywnie uczestniczącego w procesie rozwoju. Znaczny wkład w propagowanie terytorialnej logiki rozwoju miały liczne opracowania i analizy zjawiska „trzeciej Italii” (Troisième Italie, Third Italy) szeroko opisanego przez A. Bagnasco, G. Garofolego, C. Trigilię, S. Brusca czy G. Becattiniego. Wyjątkowo dynamiczny rozwój zaobserwowany w środkowych i północno‑wschodnich Włoszech27 opierał się na skupiskach małych, często rodzinnych, przedsiębiorstw, których badania doprowadziły do powstania koncepcji tzw. nowych włoskich dystryktów przemysłowych, bezpośrednio odwołującej się do teorii Marshalla28. Podobnie zresztą jak u A. Marshalla, podstawę włoskiego dystryktu stanowi grupa zazwyczaj komplementarnych, małych i średnich firm powiązanych relacjami współpracy i konkurencji29. Dzięki wysokiej elastyczności produkcji30 oraz specjalizacji firm najwyżej w kilku fazach procesu produkcyjnego przedsiębiorstwa dystryktu charakteryzują się bardzo szybką adaptacją do zmian warunków rynkowych, gustów konsumenckich czy nowości technologicznych. Doskonale odnajdują się ponadto w zajmowanej przez siebie niszy rynkowej, osiągając wysoką pozycję konkurencyjną dzięki swym specyficznym walorom. Podstawę sukcesu dystryktu włoskiego stanowi wspólny system wartości, a także silne więzi wewnątrz społeczności dystryktu, w tym także rodzinne31. W ich tworzeniu udział ma działalność polityczna oraz różnorodne instytucje społeczne, tj. Kościół, szkoła, władze lokalne. Relacje międzyludzkie, zarówno w działalności produkcyjnej, jak i poza nią, stanowią całość, a między przedsiębiorcami i społecznością lokalną zachodzi doskonała osmoza32. Takie uterytorialnienie przedsiębiorstw wewnątrz społeczności dystryktu owocuje nie tylko wzrostem zaufania, lojalności, partnerstwa i współpracy, ale także wyzwala aktywność G. Garofoli nazwał ten proces industrializacją rozproszoną.. 27. 28. A. Marshall, Zasady ekonomiki, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1925.. Włochy, jak pokazuje A. Jewtuchowicz (Terytorium i lokalne systemy…, s. 42), stanowią swoisty przypadek sukcesu implementacji wysokich technologii w tradycyjnych branżach przemysłu. Proces ten jest oparty w zasadniczej mierze na niewielkich, zatrudniających do 10 osób, zakładach rzemieślniczych, tzw. artigiano. O ich znaczeniu świadczy choćby fakt, że w 1985 r. stanowiły ok. 80% przemysłu wytwórczego w niektórych regionach włoskich, a także oferowały bardzo atrakcyjne zarobki. Nie sposób pominąć też roli dystryktów w całej gospodarce włoskiej, zwłaszcza ich udziału w eksporcie, sięgającego w niektórych przypadkach 70% eksportu ogółem. 29. 30 Tak wysoka elastyczność produkcji możliwa jest dzięki specjalizacji w ramach szerszej grupy asortymentowej. Przedsiębiorstwo obsługuje wówczas kilku odbiorców, dostarczając im tych samych lub podobnych towarów.. C. Courlet, B. Pecqueur, Les systèmes industriels…, s. 95.. 31. 32. I. Pietrzyk, Polityka regionalna…, s. 45–46..

(11) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 45. i zaangażowanie społeczności lokalnej dla dobra wspólnego. Rozwój dystryktu włoskiego opiera się zatem na uwarunkowaniach społecznych. Dystrykty włoskie uznano ponadto za przestrzenną formę następującej po fordyzmie elastycznej specjalizacji33, opartej z jednej strony na wysoko wykwalifikowanej sile roboczej, a z drugiej na zdecentralizowanej innowacji i koordynacji przedsiębiorstw. Włoskie dystrykty przemysłowe, mimo że uważano je za bardzo skuteczną formę organizacji produkcji, zaczęły tracić na znaczeniu wobec narastających efektów globalizacji już w latach 80. Ich chwilowy sukces zaczęto traktować nawet jako przypadek. Nieporozumieniem okazało się bowiem założenie, że model elastycznej specjalizacji jest sprzeczny z efektem skali, wskutek czego również duże przedsiębiorstwa mogą uzyskiwać korzyści zewnętrzne, a zasadniczą determinantą w tej kwestii jest struktura przedsiębiorstwa, nie zaś jego wielkość. Niemal równocześnie badania prowadzone we Francji przez C. Courleta i B. Pecqueura doprowadziły do powstania koncepcji lokalnych systemów produkcyjnych (systèmes productifs localisés – SPL)34. SPL oznaczają szczególną organizację produkcji w formie sieci współzależności między jednostkami produkcyjnymi o podobnej lub komplementarnej działalności, które dzielą między siebie poszczególne prace35. O wyjątkowych walorach SPL przesądzają trzy czynniki, a mianowicie: ––przestrzenna koncentracja przedsiębiorstw, głównie małych i średnich, ––wąska specjalizacja w obrębie jednego etapu produkcji lub jednego produktu oraz ––współpraca polegająca na wzajemnym udostępnianiu środków produkcji, narzędzi i wiedzy przez zlokalizowane w systemie produkcyjnym firmy. Taki sposób funkcjonowania wynika z rzeczywistej i trwałej współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami opartej na intensywnych powiązaniach formalnych i nieformalnych, materialnych i niematerialnych, rynkowych i nierynkowych, a relacje te wychodzą poza przedsiębiorstwa także do ich otoczenia społeczno-. Elastyczna specjalizacja powstała na gruncie przekonania, że w rozwoju przestał dominować model produkcji masowej na korzyść produkcji zorganizowanej na bazie sieci przedsiębiorstw współpracujących ze sobą w kwestii wprowadzania innowacji i szybkiej adaptacji do zmieniających się wymagań ze strony popytu. 33. 34 Przy okazji wypada wspomnieć o różnorodnym nazewnictwie używanym w literaturze francuskiej, a mianowicie spotkać można zarówno sformułowanie „przemysłowe systemy zlokalizowane” (C. Courlet, B. Pecqueur, Les systèmes industriels…, s. 81–102), jak i „zlokalizowane systemy produkcyjne” (P. Pommier, Les systèmes productifs locaux, La documentation française, Paris 2002) lub terytorialne (D. Maillat, op. cit.).. P. Pommier, op. cit., s. 5.. 35.

(12) Anna Odrobina. 46. ‑kulturowego. Pojawia się tu zatem marshallowska „atmosfera przemysłowa” wyrastająca z czynników natury historycznej, kulturalnej i społecznej36. Istota lokalnych systemów produkcyjnych polega jednak przede wszystkim na wspólnym sposobie życia, myślenia, systemie wartości, produkcji specyficznych dla danej społeczności i jej terytorium. Warunkiem podstawowym istnienia SPL jest jednolita społeczna formacja terytorialna, zdolna zagwarantować elastyczność społeczno-produkcyjną systemu, akumulację umiejętności, krążenie informacji oraz upowszechnienie się profesjonalizmu37. W związku z tym warto zaznaczyć, ze SPL nie rozwijają się wszędzie, a dla ich wykształcenia się niezbędne jest istnienie konfiguracji odpowiednich warunków ekonomicznych, instytucjonalnych oraz społeczno-kulturowych. Do ukształtowania lokalnego systemu produkcyjnego niezbędne są wola i umiejętność współpracy, w której każdy podmiot systemu musi dostrzegać atrakcyjność i korzyści, dlatego nie mogą dać oczekiwanych rezultatów odgórnie czy sztucznie tworzone tego typu formy organizacji produkcji. Warto podkreślić, że lokalne systemy produkcyjne są otwarte. Charakteryzują się powiązaniami zewnętrznymi rozwiniętymi przez sprzedaż swoich produktów, przez kontrolę części rynku czy w końcu przez relacje partnerskie z firmami i instytucjami spoza systemu. W koncepcji terytorialnych systemów produkcyjnych ważne miejsce zajmuje problematyka innowacji i zbiorowego uczenia się, zwłaszcza wobec zmiany charakteru postępu technologicznego. Procesy innowacyjne utraciły charakter liniowy i wynikają obecnie z interakcji poszczególnych faz procesu produkcyjnego opierającego się na kumulacji wiedzy technicznej. Związki między bliskością geograficzną i procesem kognitywnym wydają się bardzo wyraźne w SPL. Niemniej jednak rola, którą odgrywa terytorium, nie przekłada się automatycznie na występowanie zbiorowego procesu uczenia się. Jak stwierdza B. Pecqueur38, warunki powodujące uruchomienie tego procesu są często przypadkowe lub stwarzane prowizorycznie. Terytorium zaś samoorganizuje się, zaczynając od procesu uczenia się. G. Garofoli39 obok lokalnych systemów produkcyjnych wymienia także inne typy systemów zorganizowania przedsiębiorstw, a mianowicie obszary specjalizacji produkcyjnej (aire de spécialisation productive) oraz obszary systemy (aire G. Garofoli, Les systèmes de petites entreprises: Un cas paradigmatique de développement endogène [w:] Les régions qui gagnent…, s. 58. 36. Ibidem, s. 60–61.. 37. B. Pecqueur, Processus cognitifs et construction des territoires économiques [w:] Économie de la connaissance et organisations, B. Guilhon, P. Huard, M. Orillard (dir.), L’Harmattan, Paris 1997, s. 165. 38. 39. Ibidem, s. 64–66..

(13) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 47. ‑système). Pierwsze z nich, przy dominacji firm z danego sektora produkcyjnego, charakteryzują się brakiem relacji produkcyjnych między przedsiębiorstwami konkurentami. W związku z tym system przybiera postać horyzontalną, a jego wykształcenie się tłumaczy obecność korzystnych dla lokalizacji przemysłowej warunków (np. dostępność siły roboczej, tanich budynków produkcyjnych). Obszary te nie są w stanie zarządzać procesem własnego rozwoju i transformacji, a w najlepszym przypadku ograniczają się do stosowania prostej strategii adaptacji opartej na niskich kosztach pracy i elastyczności. Natomiast obszary systemy, jako pewną formę ewolucji poprzedniego typu, cechuje obecność intensywnego podziału pracy między przedsiębiorstwami, który stopniowo dywersyfikuje system poprzez wprowadzenie wzrastającej złożoności. Pojawiają się między firmami interakcje, zarówno wewnątrz- jak i międzysektorowe, a dobra niezbędne do produkcji dóbr finalnych systemu dostarczane są przez wykształcony odpowiednio w obszarze sektor produkcji. Trzeba zaznaczyć, że rozwój takiego systemu jest całkowicie autocentryczny, a więc opiera się na wykorzystaniu lokalnych zasobów przy absencji przedsiębiorstw zewnętrznych. Rozwój obszaru systemu, autonomiczny i samowystarczalny, zależy w pełni od samego systemu. W odróżnieniu od tych dwóch rodzajów lokalny system produkcyjny ma swoją osobliwą strukturę, wykształconą dzięki dziedzictwu historycznemu kultury techniczno-profesjonalnej, która umożliwia kontrolę przemian technicznych. Podkreślana jest tutaj nie tylko szczególna rola identyfikacji społeczno-kulturalnej w procesach produkcyjnych, politycznych i decyzyjnych, ale także presji społecznej na prowadzenie lokalnej polityki gospodarczej skierowanej na ochronę i wzmocnienie specyfiki lokalnego systemu produkcyjnego. Niezależne badania prowadzone przez M. Portera doprowadziły do sformułowania koncepcji skupisk przemysłu (gron, klastrów, clusters), wykorzystanej do analizy przewagi konkurencyjnej regionów i krajów oraz przedsiębiorstw. Koncepcja gron40 stanowi rozwinięcie marshallowskiej teorii dystryktu przemysłowego, a korzyści uzyskiwane w klastrach w znacznej mierze przypominają zewnętrzne korzyści aglomeracji. Zgodnie z koncepcją klastrów najbardziej konkurencyjne gałęzie przemysłu koncentrują się w wybranych ośrodkach danego kraju. Dzięki bliskiemu sąsiedztwu przedsiębiorstw i instytucji następuje wzrost konkurencyjności pojedynczych firm oraz uzyskanie efektu synergii całego układu terytorialnego. W rozważaniach M. Portera grona zostały uznane za jeden z czynników diamentu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, regionów i krajów bądź za efekt spraw40 Grono jest definiowane jako system powiązanych ze sobą przedsiębiorstw i instytucji o wartości wyższej niż suma wartości poszczególnych jego elementów. Poza bliskością geograficzną charakterystyczna dla klastrów jest ponadto określona branża działalności (M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 248)..

(14) Anna Odrobina. 48. nego funkcjonowania całego systemu diamentu opartego na czterech czynnikach41. Jakkolwiek by nie interpretować roli gron w diamencie, trzeba podkreślić ich wysoką konkurencyjność, która dodatkowo podnosi konkurencyjność regionu czy kraju42. W trojaki sposób klaster bowiem oddziałuje na konkurencję, a mianowicie przez wzrost wydajności stanowiących go firm lub branż, przez zwiększanie zdolności do innowacji oraz przez stymulowanie i dynamizowanie tworzenia nowych przedsiębiorstw w gronie. Lokalizacja gron jest uwarunkowana tradycyjnymi czynnikami, ale sam proces powstania i tworzenia klastrów ma charakter długotrwały i niezwykle złożony43. Praktycznie niemożliwe jest stworzenie grona od zera, chociaż można ułatwić lub wspomóc jego rozwój. Niezwykle istotne czynniki z pewnością sprzyjające rozwojowi gron to: rozwinięta infrastruktura, bogate otoczenie instytucjonalne, współpraca między jednostkami badawczo-rozwojowymi i przedsiębiorstwami, dostęp do zasobów, sprawny system przepływu informacji i wiedzy itp. Niezwykła popularność koncepcji M. Portera stała się podstawą formułowania zaleceń dotyczących różnych aspektów polityki wspierania rozwoju gron. Omawiając istotne działania podejmowane na rzecz stymulowania klastrów, wypada wspomnieć także o ich słabościach. W pewnych wypadkach nawet działania podejmowane z największą starannością nie będą w stanie zainicjować gron z uwagi na zbyt mały potencjał gospodarczy czy silne rozproszenie przedsiębiorstw. Konkurencyjność ponadto może być determinowana czynnikami spoza diamentu przewagi konkurencyjnej, wobec czego działania w ramach polityki opartej na gronach (cluster-based policy) okażą się bezużyteczne i nietrafione44.. Jako podstawę budowania i utrzymania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw i narodów M. Porter skonstruował diament przewagi konkurencyjnej, którego poszczególne wierzchołki stanowią: strategia, struktura i rywalizacja firm, warunki czynników produkcji, sektory pokrewne i wspomagające oraz warunki popytu. Elementy te powiązane ze sobą tworzą pewną konstrukcję, strukturę, system, którego sukces zapewnia niezakłócone funkcjonowanie całego układu. Szerzej na temat koncepcji M. Portera: ibidem, s. 191–434. 41. Ibidem, s. 227–229, 265–281.. 42. Należy wspomnieć o różnych typach klastrów, obok klasycznych – pionowo zintegrowanych łańcuchów wartości wymienia się także horyzontalnie zintegrowane grupy gałęzi przemysłu o wspólnej bazie zasobów oraz klastry wschodzące o wyraźnych powiązaniach i wspólnych zasobach, ale jeszcze nieokreślonych (D. Sadler, Cluster Evolution, the Transformation of Old Industrial Regions and the Steel Industry Supply Chain in North East England, „Regional Studies” 2004, vol. 38, nr 1, s. 55–66. 43. W. Olejniczak, Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 2, s. 73. 44.

(15) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 49. 4. Podsumowanie Uznanie, że terytorium jest ważnym aktorem życia społeczno-gospodarczego, powoduje, że rozwój musi być pojmowany jako efekt złożonego procesu interakcji pomiędzy aktorami gospodarczymi, instytucjonalnymi i politycznymi w danej przestrzeni. Okazuje się bowiem, że w warunkach globalizacji procesów gospodarczych trwała przewaga konkurencyjna jest kształtowana na poziomie lokalnym i regionalnym, a fundamentem współczesnego rozwoju staje się specjalistyczna wiedza, kwalifikacje i kompetencje skumulowane w obrębie terytorium i określające jego specyfikę. Rozwój uzależniony jest zatem od zdolności regionu do kreacji zasobów specyficznych, istnienia w nim kapitału ludzkiego oraz dostępności czynników niematerialnych, a źródłem dynamiki regionalnej staje się terytorium, w którym zachodzą procesy kumulacji i krążenia wiedzy, kreacji specyficznych zasobów oraz ciągłego zbiorowego uczenia się. W ten sposób terytorium, mobilizując do działania wszystkie podmioty i instytucje w nim zlokalizowane, staje się najważniejszą kategorią współczesnego rozwoju, a jakość relacji pomiędzy przedsiębiorstwami, instytucjami i terytorium determinuje zdolności konkurencyjne i potencjał rozwojowy danego obszaru. Należy podkreślić, że w dzisiejszych czasach rozwój regionalny i lokalny przybiera różnorodne formy, jest jednak znakiem nowej kultury gospodarowania łączącej elementy gospodarczo-społeczne. Czynniki rozwoju występują w zasadzie wszędzie, niemniej jednak zróżnicowana jest ich efektywność. Obecnie gospodarka staje się zbiorem elementów mniejszych, a przy tym powiązanych mniej lub bardziej intensywnymi relacjami w szeroki system. Sieci przepływu ludzi, dóbr i informacji stają się zasadniczym czynnikiem spójności powstałego układu. W wypadku gdy mamy do czynienia z ich przerwaniem lub złym funkcjonowaniem, następuje paraliż całego systemu. Jak pokazano, uterytorialnienie przedsiębiorstw w postaci różnorodnych form terytorialnych systemów produkcyjnych (dystryktów przemysłowych, klastrów czy lokalnych systemów produkcyjnych) jest bardzo skutecznym sposobem zorganizowania produkcji, ale przede wszystkim ma szczególne znaczenie dla osiągnięcia wysokiej dynamiki rozwoju. Trzeba zaznaczyć, że terytorialne formy produkcji są jednym z istotnych komponentów wzrostu gospodarczego wielu regionów, a przy tym odznaczają się wysoką konkurencyjnością nie tylko w skali krajów, ale także na arenie międzynarodowej. Z obecnością terytorialnych systemów produkcyjnych związana jest nierozerwalnie aktywna rola terytorium w procesach rozwojowych, wzmacniająca konkurencyjność przedsiębiorstw oraz umożliwiająca im włączanie się w procesy globalizacyjne. Terytorium staje się bowiem dla przedsiębiorstw w nim zlokalizowanych źródłem informacji, wiedzy, umiejętności, kompetencji,.

(16) 50. Anna Odrobina. kwalifikacji i w efekcie ułatwia im uruchomienie ciągłego procesu innowacyjnego opierającego się na sieci interakcji. Jednak istnienie terytorialnych systemów produkcyjnych wymaga porzucenia postaw przedsiębiorstw nastawionych wyłącznie na konkurowanie na rzecz modelu opartego na trwałej współpracy, wzajemnym zaufaniu i gęstej sieci układów partnerskich pomiędzy przedsiębiorstwami, szeroko rozumianymi instytucjami i władzą lokalną. Literatura Courlet C., Territoires et régions. Les grands oubliés du développement économique, L’Harmattan, Paris 2001. Courlet C., Pecqueur B, Les systèmes industriels localisés en France: Un nouveau modèle de développement [w:] Les régions qui gagnent, G. Benko, A. Lipietz (dir.), PUF, Paris 1992. Garofoli G., Les systèmes de petites entreprises: Un cas paradigmatique de développement endogène [w:] Les régions qui gagnent, G. Benko, A. Lipietz (dir.), PUF, Paris 1992. Guesnier B., Lemaignan Ch., L’émergence des territoires créatifs, „Revue d’Économie Régionale et Urbaine” 2004, nr 1. Jewtuchowicz A., Terytorium i lokalne systemy produkcyjne a globalizacja [w:] Gospodarka i polityka regionalna okresu transformacji, red. W. Kosiedowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2001. Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Maillat D., Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures No. 52, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002. Markowski T., Procesy globalizacji w gospodarce a trendy w badaniach regionalnych [w:] Nowe kierunki badawcze w regionalistyce. Nowe doświadczenia polityki regionalnej, red. R. Domański, KPZK PAN, Warszawa 2003. Marshall A., Zasady ekonomiki, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1925. Olejniczak W., Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 2. Pecqueur B., Processus cognitifs et construction des territoires économiques [w:] Économie de la connaissance et organisations, B. Guilhon, P. Huard, M. Orillard (dir.), L’Harmattan, Paris 1997. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2002. Pietrzyk I., Regiony w gospodarce globalnej – szanse i wyzwania [w:] Transformacja – Integracja – Globalizacja, red. S. Miklaszewski, ISS, Kraków 2003. Pietrzyk I., Zasoby specyficzne jako determinanta konkurencyjności regionów [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, red. A. Klasik, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2001. Pommier P., Les systèmes productifs locaux, La documentation française, Paris 2002..

(17) Terytorium jako źródło rozwoju gospodarczego. 51. Porter M., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. Porter M., Regions and the New Economics of Competition [w:] Global City-regions. Trends, Theory, Policy, ed. by A. Scott, Oxford University Press, Oxford 2001. Sadler D., Cluster Evolution, the Transformation of Old Industrial Regions and the Steel Industry Supply Chain in North East England, „Regional Studies” 2004, vol. 38, nr 1. Territoires et développement économique, M.U. Proulx (dir.), L’Harmattan, Paris 1998. Veltz P., Mondialisation, villes et territoires. L’économie d’archipel, PUF, Paris 1996. Territory as a Source of Economic Development Global economic changes over the past three decades have drawn attention to territory as a new category in the debate on development issues. In the face of emerging development problems, the macroeconomic approach is to a large extent insufficient, and actions at the macroeconomic level must be accompanied by actions at the local level. For this reason, territory understood as a system of local social and economic actors linked by networks of interrelationships is becoming a strategic variable that determines its development. The author presents the modern approach to the category of territory, identifying the many types of territories and their impact on development processes. In addition, she focuses on territorial production systems, which are seen as an effective way of organising production, especially in light of the intensification of globalisation..

(18)