Rola państwa w funkcjonowaniu systemu ubezpieczeń katastroficznych. Doświadczenia zagraniczne

Instytut Bankowości i Ubezpieczeń Gospodarczych Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

ROLA PAŃSTWA W FUNKCJONOWANIU

SYSTEMU UBEZPIECZEŃ KATASTROFICZNYCH.

DOŚWIADCZENIA ZAGRANICZNE

1. Wprowadzenie

Od kilku dziesięcioleci można obserwować coraz częściej występujące w Polsce ekstremalne zjawiska pogodowe, które doprowadzają do katastrof naturalnych na ogromną skalę. W ciągu zaledwie kilkunastu lat nawiedziły nasz kraj dwie powodzie niespotykanych wcześniej rozmiarów oraz kilka powodzi o charakterze lokalnym. Coraz częściej pojawiają się, związane z ulewnymi desz-czami, usuwiska ziemi czy problemy z wykorzystaniem dostępnej infrastruktury przeciwpowodziowej i zarządzaniem nią. Nie trzeba tłumaczyć, jak wielki wpływ mają te wydarzenia zarówno na sytuację ludności zamieszkującej regiony, które zostały nimi dotknięte, jak i na gospodarkę całego kraju.

W związku z zaistniałą sytuacją pojawia się pytanie o sposoby skutecznego zabezpieczenia przed finansowymi skutkami tych katastrof. Jednym z rozwiązań może być utrzymywanie stałych bardzo wysokich rezerw finansowych w budżecie centralnym lub lokalnym, innym – wprowadzenie powszechnych bądź obowiąz-kowych ubezpieczeń katastroficznych, które będą oferować komercyjne zakłady ubezpieczeń. Niezależnie od przyjętego rozwiązania państwo przez swoje wyspe-cjalizowane instytucje powinno dążyć do ograniczania skutków realizacji ryzyka katastroficznego. Działania te mogą przebiegać równocześnie na wielu obszarach i polegać na:

– opracowaniu aktów prawnych regulujących gospodarkę przestrzenną i zarzą-dzanie kryzysowe,

– kształtowaniu świadomości ubezpieczeniowej wśród obywateli,

– upowszechnianiu wiedzy, edukacji społecznej prowadzonej zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych,

– budowaniu i modernizacji infrastruktury powodziowej,

– opracowaniu i bieżącej aktualizacji map ryzyka powodziowego, osuwisko-wego itp.,

– uporządkowaniu zarządzania nieruchomościami komunalnymi i państwo-wymi na szczeblu lokalnym i centralnym.

Celem artykułu jest zbadanie, w jaki sposób państwo przez swoją politykę może skutecznie wspierać zarządzanie ryzykiem związanym ze zjawiskami kata-stroficznymi.

Analizę tego problemu przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy z nich, którego dotyczy niniejsze opracowanie, polegał na dokonaniu przeglądu rozwiązań instytucjonalno-prawnych, jak również rozwiązań o charakterze organizacyjnym, które funkcjonują w wybranych krajach Europy i stanowią skuteczne narzędzie zarządzania ryzykiem katastroficznym. W etapie drugim dokonano przeglądu rozwiązań stosowanych w tym zakresie w Polsce ze zwróceniem szczególnej uwagi na niedostatki w tym obszarze. Zagadnieniom tym poświęcono odrębny artykuł.

2. Mapowanie ryzyka powodziowego w Austrii

Tradycyjne podejście do ubezpieczeń katastroficznych polega na koncentracji ubezpieczycieli na takich zagadnieniach, jak wypłata odszkodowań, likwidacja szkód itp. Nowe narzędzie, w które zostali wyposażeni ubezpieczyciele w Austrii, pozwala skupić się na analizie ryzyka, na podnoszeniu świadomości ryzyka, zmniejszaniu i zapobieganiu realizacji ryzyka. Takie działania przyczyniają się do podniesienia poziomu świadomości oraz gotowości do szybkich działań ratun-kowych w przypadku zaistnienia klęsk żywiołowych i katastrof. Są to wszystko elementy procesu zarządzania ryzykiem.

Najbardziej kosztownym elementem tego procesu było stworzenie odpowied-niej bazy danych. Opracowane dane są własnością państwa i dostęp do nich jest bezpłatny. Na tej podstawie ubezpieczyciele opracowali modele ryzyka, które posłużyły do stworzenia map i systemów ryzyka. System o nazwie Hora anali-zuje 26 tys. km rzek i pokrywa niemalże wszystkie strefy zamieszkane w Austrii. Za jego pomocą można analizować sytuację w danym regionie kraju, jak również – przy odpowiednim powiększeniu – sprawdzić poziom ryzyka dotyczący konkret-nego adresu zamieszkania.

W praktyce polega to na tym, że pod bezpłatnym dla wszystkich zaintereso-wanych adresem internetowym http://www.hochwasserrisiko.at/ sprawdzić można mapy ryzyka powodziowego. O przydatności tego narzędzia świadczy fakt, że jest to obecnie jedna z najpopularniejszych stron internetowych na świecie. System

działa na serwerze, którego właścicielem jest rząd austriacki. O popularności systemu świadczy to, że tuż po jego uruchomieniu tak wiele osób chciało wejść na stronę, że spowodowało to przeciążenie całego systemu informatycznego i awarię pozostałych serwerów obsługujących strony rządowe. Austria liczy tylko ok. 8 mln mieszkańców, a w ciągu pierwszych sześciu miesięcy odnotowano 21 mln wejść na tę stronę, przez pierwsze 1,5 roku było to niemal 50 mln wejść [Stiefelmeyer i Hlatky 2012]. Popularność tego adresu internetowego wskazuje na istnienie olbrzymiej potrzeby społecznej. Świadczy również o wysokiej świadomości ubez-pieczeniowej oraz potrzebie sprawdzenia, na jakim obszarze występuje konkretne ryzyko katastroficzne.

Zastosowanie w praktyce map ryzyka katastroficznego w ramach systemu Hora ma duże znaczenie. Każdy obecny bądź potencjalny właściciel nierucho-mości może dzięki analizie map otrzymać pełną informację na temat poziomu ryzyka na danym terenie. Ma to również istotne znaczenie dla władz lokalnych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo ludzi i mienia oraz planowanie różnych inwestycji infrastrukturalnych. Szczegółowa analiza wybranych fragmentów mapy pozwala na bieżące monitorowanie odczytów stanów wody na stacjach pomiarowych, z których online informacje przekazywane są do odpowiedniego serwera. W systemie Hora można również odczytać informacje o przewidywanych kierunkach nadejścia powodzi i innych zdarzeń naturalnych. Polega to na tym, że system na podstawie bieżących i historycznych danych przewiduje rozwój sytuacji z wyprzedzeniem 48-godzinnym. Specjalny program pozwala odczytać, kiedy nadejdzie fala kulminacyjna lub kiedy woda w zbiorniku wodnym czy rzece osią-gnie konkretny poziom alarmowy. Dzięki temu wiadomo, kiedy najpóźniej należy ogłosić stan alarmowy i rozpocząć działania zapobiegawcze w celu ograniczenia strat materialnych spowodowanych żywiołem.

Zastanawiając się nad możliwością implementacji tego rozwiązania w innych krajach, np. w Polsce, należy przede wszystkim dokonać analizy obecnie funk-cjonujących rozwiązań, wiedzy technicznej zgromadzonej w wielu rozproszo-nych i odrębnie działających instytucjach i jednostkach naukowo-badawczych. Podstawą do budowania spójnego systemu, takiego jak np. Hora, jest standaryzacja i skorelowanie dotychczas funkcjonujących rozwiązań w ramach jednej wspólnej idei. Doświadczenia austriackie doskonale sprawdzają się na rynku ubezpiecze-niowym.

Projekt jest jednym z przykładów wyjątkowej współpracy publiczno-prywatnej. Udało się go zrealizować przy stosunkowo niskim budżecie. System ten działa od 14 lat, a na jego opracowanie wydano ok. 900 tys. euro [Ederer 2011].

3. Fundusze katastroficzne we Francji

Kolejnym przykładem aktywnego uczestnictwa państwa w funkcjonowaniu systemu zarządzania ryzykiem katastroficznym jest Francja. Oryginalność fran-cuskiego systemu ubezpieczeń klęsk żywiołowych polega na połączeniu czte-rech programów komplementarnych, które stanowią zabezpieczenie wszystkich rodzajów szkód powstałych jako rezultat wystąpienia klęsk żywiołowych. W skład tego systemu wchodzą:

1) tradycyjne umowy ubezpieczeniowe, w ramach których ubezpieczane są zdarzenia ubezpieczalne (huragan, gradobicie, złogi śniegu na dachach, przy-mrozki),

2) Państwowy Fundusz Gwarancyjny na wypadek Klęsk Żywiołowych Rolni-czych (Fonds National de Garantie des Calamités Agricoles) założony na mocy ustawy z 10 lipca 1964 r., który obejmuje szkody nieubezpieczane, poniesione przez gospodarstwa rolne i dotyczące utraconych zbiorów oraz pogłowia zwierząt, 3) Fundusz Zapobiegania Poważnym Zagrożeniom (Fonds de Prévention des Risques Naturels Majeurs) założony na mocy ustawy z dnia 2 lutego 1995 r., który umożliwia wypłatę odszkodowań dla osób, których państwo wywłaszcza z terenów na skutek wystąpienia osuwiska, lawiny lub zalania,

4) program ustanowiony dnia 13 lipca 1982 r. (system CatNat), którym są objęte inne szkody wynikające z klęsk żywiołowych.

Dla każdego z tych programów został opracowany skuteczny system zapobie-gania zagrożeniom.

Rozwiązanie francuskie opiera się na dwóch filarach: odpowiedzialności wyra-żającej się w różnych akcjach prewencyjnych i edukacyjnych oraz solidarności.

3.2. Prewencja i edukacja

Podstawowym narzędziem zapobiegania zagrożeniom jest uwzględniający wszystkie zagrożenia naturalne Plan zapobiegania zagrożeniom naturalnym (Plan de Prévention des Risques – PPR). Wyznacza on trzy rodzaje obszarów: obszar czerwony, gdzie nie wolno budować, obszar niebieski, gdzie budowy są dozwo-lone po uzyskaniu zgody władz, i obszar biały, gdzie wolno budować. Ważną rolę w zapobieganiu zagrożeniom naturalnym odgrywają również ubezpieczyciele. W 2000 r. założyli oni stowarzyszenie MRN (Mission des Risques Naturels) prowadzące bazę danych i badania na temat żywiołów (www.mrn-gpsa.org). Celem stowarzyszenia jest propagowanie lepszego zrozumienia zagrożeń natural-nych i podniesienie świadomości na temat znaczenia zapobiegania tym

zagroże-niom. MRN oferuje analizy zagadnień związanych z zagrożeniami naturalnymi i zapobieganiem im.

Stawki za ubezpieczenie są ustalone przepisami rozporządzenia administracji państwowej. Składka za ochronę ubezpieczeniową w przypadku ryzyka katastro-ficznego jest doliczana do podstawowej składki za ubezpieczenie według następu-jącej taryfy:

– dla ubezpieczeń majątkowych dodatek wynosi 12% składki podstawowej dotyczącej ubezpieczeń mieszkań, nieruchomości itp. (5,5% w latach 1982–1983, 9% w latach 1984–1989),

– dla ubezpieczenia pojazdów dodatek wynosi 6% składki podstawowej doty-czącej ryzyka ognia i kradzieży albo 0,5% składki przy ubezpieczeniu autocasco (odpowiednio 9% albo 0,8% do 1985 r.) [Maccaferri, Cariboni i Campolongo 2012].

W sprawach związanych z funkcjonowaniem ubezpieczeń w zakresie skutków klęsk żywiołowych poszczególne podmioty mogą zwracać się do Centralnego Biura ds. Taryfikacji (Bureau Central de Tarification – BCT). BCT jest instytucją, która pełni funkcję regulatora w odniesieniu do kilku ubezpieczeń obowiązko-wych. Ubezpieczony może odwołać się w przypadku odmowy zawarcia umowy ubezpieczenia przez zakład ubezpieczeń. Do BCT może także odwołać się ubezpieczyciel w przypadku nierespektowania wniosków z PPR oraz prefekt (odpowiednik wojewody) lub prezes państwowego zakładu reasekuracyjnego (Caisse Centrale de Reassurance – CCR) w przypadku nieuzasadnionych praktyk stosowanych przez zakłady ubezpieczeń wobec swoich klientów lub w przypadku wykrycia braku staranności w celu ograniczenia narażenia danego obiektu na ryzyko.

3.3. Odszkodowania

Zgodnie z rozwiązaniami przyjętymi we francuskim prawie, z wnioskiem o uznanie stanu klęski żywiołowej występuje burmistrz danego rejonu kraju i przedkłada go prefektowi. Potem zbiera się komisja, która wydaje opinię na temat stanu lub braku klęski żywiołowej w rozumieniu ustawy. Komisja ta składa się z przedstawicieli następujących ministerstw: Ministerstwa Spraw Wewnętrz-nych, Ministerstwa Gospodarki (Skarb Państwa), Ministerstwa Budżetu, Mini-sterstwa Ekologii, Energii i Zrównoważonego Rozwoju. CCR zapewnia obsługę sekretariatu komisji. Jeśli opinia komisji jest pozytywna, stanowisko to zostaje potwierdzone przez publikację międzyresortowego dekretu w Dzienniku Ustaw.

3.4. Reasekuracja

Państwowy Zakład Reasekuracyjny został założony w 1946 r. i proponuje reasekurację ryzyka CatNat we Francji. Mimo braku obowiązku skorzystania z tego programu reasekuracji i szerokiej dostępności oferty reasekuratorów prywatnych prawie każdy zakład ubezpieczeń we Francji jest reasekurowany przez CCR w zakresie ryzyka CatNat.

Od 1982 r. podstawowa struktura programu reasekuracyjnego proponowanego przez CCR jest zasadniczo niezmieniona. Opiera się ona na dwóch rodzajach reasekuracji: umowie kwotowej (quota share) i umowie typu stop loss. W umowie kwotowej ubezpieczyciel ceduje część składki (najczęściej 50%) i CCR wypłaca ten sam udział w szkodach. Udział własny ubezpieczyciela jest pokryty w ramach drugiej umowy (stop loss). Zachowek ubezpieczyciela wynosi 120–300% przypisu składki na udziale własnym. Wysokość zachowku zależy od awersji do ryzyka ubezpieczyciela i ceny stop loss. W ramach umowy stop loss CCR wypłaca szkody po przekroczeniu zachowku (mechanizm identyczny jak franszyza reduk-cyjna w ubezpieczeniach). Gwarancja CCR w stosunku do oferty reasekuratorów prywatnych ma tę zaletę, że jest nielimitowana (stop loss jest nieograniczony) i opiera się na gwarancji Skarbu Państwa.

Obecnie administracja państwowa pracuje nad projektem reformy systemu CatNat. Głównym celem tej reformy jest zwiększenie przejrzystości systemu, skrócenie czasu oczekiwania na wypłatę oraz wzmocnienie polityki zapobiegania zagrożeniom.

4. Rozwiązania szwedzkie w zakresie edukacji szkolnej

Utworzona w Szwecji Cywilna Agencja ds. Zdarzeń Nadzwyczajnych odpo-wiada za szerzenie wiedzy i umiejętności w społeczeństwie w zakresie radzenia sobie z katastrofami naturalnymi. Jeśli chodzi o klęski żywiołowe, Agencja uczy np., jak zapobiegać i usuwać skutki pożarów, powodzi, osunięć gruntu. Ponadto przygotowuje społeczeństwo szwedzkie do radzenia sobie ze zmianami klimatycznymi, tworzy również procedury dotyczące radzenia sobie z klęskami żywiołowymi przed zdarzeniem, w jego trakcie i po nim. Działalność Agencji widoczna jest m.in. w szkołach, w których prowadzi się edukację praktyczną dzieci w zakresie ograniczania ryzyka.

Szwedzki system zarządzania kryzysowego oparty jest na zasadzie odpowie-dzialności, w tym również odpowiedzialności poszczególnych obywateli. Punktem wyjścia zawsze jest założenie, że jednostka ponosi odpowiedzialność za zapo-bieganie codziennym wypadkom w domu i w czasie wolnym, musi być również

w pełnej gotowości na wypadek sytuacji kryzysowej. Grup docelowych jest wiele, przede wszystkim dzieci i osoby starsze.

Dość istotnym elementem zarządzania kryzysowego jest skupienie uwagi na utrzymaniu łączności, wsparcia i komunikacji z osobami znajdującymi się w potrzebie. Odpowiednie wydziały Agencji zajmują się szkoleniami przygo-towującymi ludzi w zakresie zapobiegania wypadkom w codziennym życiu, jak również w przypadku klęsk żywiołowych. Ważne jest również podnoszenie świadomości dotyczącej tego, że może się zdarzyć coś, co będzie miało doniosłe konsekwencje dla życia poszczególnych ludzi. W dużej mierze dotyczy to edukacji na temat sfery psychicznej człowieka. Zostały np. przygotowane materiały eduka-cyjne dla szkół oraz specjalna witryna internetowa o nazwie „Wasze Bezpie-czeństwo”. Witryna ta podpowiada, w jaki sposób można zapobiegać skutkom wypadków zarówno w domu, jak i w czasie wolnym. Informuje również, w jaki sposób działać właściwie, jakie są narzędzia, z których można skorzystać, kiedy nastąpi konkretne zdarzenie. Strona ma inspirować i edukować obywateli. Są tam nie tylko opisy tekstowe, ale również zdjęcia, pliki wideo i proste listy kontrolne.

Ponadto w Agencji zostały opracowane specjalne materiały edukacyjne, które są wykorzystywane podczas rozmaitych prelekcji dla osób starszych. Grupa doce-lowa to osoby, które zajmują się osobami starszymi, i osoby, które chcą zapobiegać wypadkom wśród osób starszych, czy to przyjaciół, czy członków rodziny.

Agencja przez swoje działania obecna jest też w mediach społecznościowych, m.in. na Facebooku, ma również swoją listę na YouTube, gdzie można obejrzeć wszystkie pliki wideo. YouTube pozwala na dotarcie do jak najszerszej publicz-ności z tym specyficznym przekazem. Filmy mogą być wykorzystywane na stro-nach innych organizacji, jeżeli tylko powołają się one na źródło agencyjne.

Przekaz, jaki Agencja kieruje do społeczeństwa, musi być dostosowany do poszczególnych grup docelowych. Pracownicy Agencji koncentrują swoje wysiłki na produkcji materiałów edukacyjnych dla różnych grup wiekowych, od szkoły podstawowej przez średnią, również dla uczniów w wieku 16–19 lat. Uznaje się, że szkoły to miejsca, w których w całym kraju można dotrzeć do ważnych grup wiekowych. Nie chodzi tylko o dzieci, ale również o nauczycieli, rodziców i krewnych uczniów. Wykorzystując system edukacyjny, Agencja informuje społe-czeństwo o zasadach bezpieczeństwa. Celem tych działań jest przede wszystkim wpojenie społeczeństwu podstawowych zasad bezpieczeństwa oraz nauka reago-wania w sytuacjach kryzysowych.

Materiały edukacyjne zawierają informacje dotyczące pożarów, wyczulają również dzieci na codzienne ryzyko i zagrożenia. Pozwalają dzieciom zrozumieć, w jaki sposób i jak łatwo może zdarzyć się wypadek i co robić, jeżeli wypadek już się wydarzył.

Gros wysiłków edukacyjnych polega na opracowywaniu materiałów instruk-tażowych dla dzieci w wieku od 4 lat. Zalicza się do nich również gry i zabawy. Opracowywane są ponadto metody kształcenia nauczycieli oraz podręczniki dla nauczycieli. Należy zaznaczyć, że wszystkie materiały Agencji są bezpłatne, dzięki czemu istnieje możliwość dotarcia do bardzo dużej grupy uczniów.

Podczas tworzenia materiałów edukacyjnych przedstawiciele Agencji praco-wali z grupami fokusowymi, z pracownikami straży pożarnej, z nauczycielami, z uczniami, jak również z inżynierami, specjalistami w zakresie np. pożarnictwa i naukowcami. Młodsze dzieci uczą się o pożarach, o tym, co robić, kiedy zdarzy się pożar, w jaki sposób dodzwonić się do służb ratowniczych pod numer 112, starsze dzieci uczą się również o innych rodzajach ryzyka (np. o niebezpiecznych substancjach) oraz o zaleceniach związanych z przebywaniem w wodzie bądź na wodzie oraz na lodzie. W materiałach edukacyjnych położony jest nacisk zarówno na profilaktykę, jak i na konsekwencje różnych rodzajów zachowań.

Dla uczniów w wieku 12–16 lat Agencja opracowała materiały edukacyjne dostępne na stronie internetowej. W przypadku tej grupy docelowej wiedzę podzielono na poszczególne działy, np. bezpieczeństwo w wodzie i na lodzie, teoria pożarnictwa, zapobieganie pożarom, zachowywanie się podczas pożaru, posługiwanie się sztucznymi ogniami i fajerwerkami, obchodzenie się z niebez-piecznymi substancjami. Osobny dział dotyczy klęsk żywiołowych. W tej części uczniowie uczą się o ryzyku osunięć ziemi, burz, pożarów lasu, lawin i powodzi. W przyszłości planowane jest przygotowanie materiałów o tej tematyce dla młod-szych dzieci.

Dość szczególnym przykładem działań edukacyjnych jest program przygoto-wany przez naukowców z Uniwersytetu w Karlstad w Szwecji. Opracowano tam model floodweel. Uczniowie otrzymują plan części miasta Karlstad i decydują o tym, gdzie umieścić zapory przeciwpowodziowe. Można również sprawdzić, ile osób ucierpi w wyniku takiego a nie innego rozmieszczenia wałów przeciwpowo-dziowych. Model ten zawiera rozwiązania zbliżone do gry. Dzieci mogą ze sobą konkurować i dobrze się przy tym bawią.

5. Duński system monitorowania powodzi

Flood Control 2015 jest duńską inicjatywą prywatno-publiczną w zakresie zarządzania kryzysowego podczas zagrożenia powodziami. Dziewięciu ekspertów i specjalistów w zakresie zarządzania wodą i zarządzania kryzysowego połączyło wiedzę i know-how z doświadczeniem, aby stworzyć inteligentny system zarzą-dzania przeciwpowodziowego. Dzięki temu umożliwili zarządzającym admini-stracją zarówno centralną, jak i lokalną szybsze podejmowanie lepszych decyzji

w momencie zagrożenia. To właśnie integracja systemów jest sednem projektu Flood Control 2015, jako że obecnie istniejący system zabezpieczający przed powodzią jest bardzo podzielony. Oddzielnie analizuje się prognozy pogody, siły wałów przeciwpowodziowych czy poziom wód. W rezultacie wiele niepewnych czynników jest dodawanych, a niepewność się kumuluje. Trafność prognoz może być znacząco wyższa dzięki zbieraniu dokładnych informacji o tych niepewno-ściach przed stworzeniem odpowiedniego zintegrowanego modelu. Ustawienie pomp i stacji odwadniających może być zoptymalizowane, a wzmocnienia wałów mogą być lepiej planowane. Wzrasta efektywność, spadają koszty utrzymania. Rząd jest również dużo lepiej przygotowany do zapobiegania skutkom ewentual-nych katastrof.

6. Podsumowanie

Zaprezentowane powyżej przykłady dotyczą rozmaitych działań agend rządo-wych, których celem jest wspieranie systemu bezpieczeństwa kraju. Jak widać, działania te mogą dotyczyć rozmaitych sfer aktywności ludzkiej. Najważniejsze jest jednak to, że państwo nie pozostaje bierne wobec problemu występowania katastrof, bierze czynny udział w rozmaitych działaniach mających na celu wyeli-minowanie bądź minimalizację skutków wystąpienia katastrof. Na szczególną uwagę zasługują tutaj szeroko zakrojone działania edukacyjne, które przedsta-wiono na przykładzie Szwecji. Porównując ten program z inicjatywami podejmo-wanymi przez Rządowe Centrum Bezpieczeństwa (RCB), stwierdzić można, że polskie instytucje powinny znacząco zintensyfikować swoje działania i bardziej czerpać z doświadczeń skandynawskich w celu przygotowania programów eduka-cyjnych dla dzieci i młodzieży.

Literatura

Bulugea M. [2011], PAID – Cinci trimestre de functionare, The World Consorcio de Com-pensacion de Seguros, Madrit 2008, Forum of Catastrophe Programmes, Bucharest. Ederer O. [2011], NatCat-Insurance in Austria / Risk Transfer Contributing to Crisis

Management No „One Size Fits All“ but a Solution, Materiały z konferencji

organizo-wanej przez Polską Izbę Ubezpieczeń pt. „Ubezpieczenia a zarządzanie kryzysowe ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka powodzi”, Warszawa 20.09.2011.

Household Insurance – The First Checkpoint [2011], The International Catastrophic Risk

Forum, Bucharest.

Maccaferri S., Cariboni F., Campolongo F. [2012], Natural Catastrophes: Risk Relevance

and Insurance Coverage in the EU, http://ec.europa.eu/internal_market/insurance/

Przegląd systemów ubezpieczenia ryzyk katastroficznych w wybranych krajach Unii Europejskiej [2008], Raport KPMG, Warszawa.

Stiefelmeyer H., Hlatky T. [2012], HORA – an Austrian Platform for Natural Hazards as

a New Way in Risk Communication, http://www.interpraevent.at (dostęp: 21.09.2012). Überschwemmungen: Einversicherbares Risiko [1998], Swiss Re, http://media.swissre.