View of Musical Culture of the Cistercians in Krzeszów in the 18th Century. Chosen Issues

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LXI, zeszyt 8 – 2014, s. 79-95. KS. UKASZ KUTROWSKI *. KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU WYBRANE ZAGADNIENIA. MUSICAL CULTURE OF THE CISTERCIANS IN KRZESZÓW IN THE 18TH CENTURY CHOSEN ISSUES. A b s t r a c t. The beginnings of the Cistercian Abbey in Krzeszów go back to the end of the 13th century. The second half of the 17th century, that is the time of the rule of Abbot Bernard Rosa (1660-1696), may be considered a turning point in the history of the abbey. It was owing to him that the life of the abbey started to develop dynamically in many areas, including music that was an important element of the life of the abbey. Music performed during the liturgy and services in Krzeszów was realized in two ways. On the one hand, monastery traditions of chorale singing were continued, and on the other, new tendencies of polyphonic music were introduced. Vocal-instrumental church music was a very distinct feature of the musical life of Krzeszów; besides, also instrumental music was performed. It was supposed to fulfill four basic functions: to be decorative (decoratio), to give the impression of pleasure (delectare), to stir up emotions (permovere) and to teach (docere). In the 18th century music performed in Krzeszów the concerting style was dominant. The music performed in Krzeszów may be divided—on the basis of the preserved documents —into two fundamental categories: (1) works designed for the liturgy, and (2) ones performed outside the liturgy. These works were a manifestation of the main currents of the spirituality of the Krzeszów Cistercians: of the Christocentric current, expressed in services of adoration of the Holy Sacrament, in the passion cult, in the cult of Emmanuel (the Prague Christ Child), of the Mariological current and of the current of the cult of the saints (mainly of St Joseph, St John of Nepomuk, St Jadwiga and the Fourteen Holy Helpers). Part of the works were composed by native composers, often the Cistercians themselves, and the remaining ones – by foreign composers. Music in Krzeszów was performed by the band that existed there. Its members were: cantors and successors, choirmasters, the so-called regentes chori, organists, and other musicians. Among them there also were composers and teachers, who taught young boys music and the liturgy in the local school. Organs have always been an important element of musical culture of Krzeszów. In the Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary there are organs built in the years 1632-1639 Ks. UKASZ KUTROWSKI – student muzykologii KUL; adres do korespondencji – e-mail: kutrowski@op.pl.

(2) 80. KS. UKASZ KUTROWSKI. by the Silesian organ builder. The instrument is unusually precious, among others due to its architecture and sound values. A considerable part of the original elements have survived till today. The other organ instrument in Krzeszów are organs in the Church of St Joseph. It is supposed that they were moved to the church from the Czech monastery in Bevnov. It is not known precisely when and in what organ workshop they were built. Translated by Tadeusz Karowicz Key words: Krzeszów, Silesian Cistercians, Abbot Bernard Rosa, Church of St Joseph in Krzeszów, Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in Krzeszów.. WSTP. Kultura muzyczna dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie wi e si cile z wielowiekow tradycj tego opactwa. Pocz tki cystersów krzeszowskich sigaj 1292 r., kiedy to ksi widnicko-jaworski Boles aw I utworzy fundacj w pobli u Kamiennej Góry. W erygowanej przez siebie fundacji Boles aw I osadzi jedenastu cystersów z Henrykowa. Pomimo ró nych kolei losu klasztor rozwija si, poszerzaj c swoje dobra i zdobywaj c coraz wiksze rzesze wiernych1. Za punkt zwrotny historii opactwa mo na uzna

(3) 2. po ow XVII wieku. Zarz dzaj cy opactwem w latach 1660-1696 wi tobliwy opat Bernard Rosa przyczyni si do bardziej dynamicznego rozwoju ycia klasztornego. Za podstawowy cel swoich dzia a postawi gruntown odnow ycia duchowego nie tylko za murami klasztoru, ale przede wszystkim wród wiernych wieckich. Owocem podjtej przez niego rekatolizacji by wzrost duchowy i materialny klasztoru i licznych miejscowoci do nale cych. Opat Rosa zas yn szczególnie jako wielki propagator duchowoci maryjnej, pasyjnej oraz kultu w. Józefa 2. Dziki niemu ycie klasztorne – wewn trz i na zewn trz – zacz o si rozwija

(4) w wielu dziedzinach. By y to m.in. szeroko pojta kultura agrarna, sztuka (architektura, malarstwo, rze ba), szkolnictwo i muzyka. W wyniku jego dzia alnoci kultura klasztoru krzeszowskiego ttni a yciem a do 1810 r., czyli czasu kasaty zakonu przez w adze pruskie3. 1 M.G. G ó r n i a k. Krzeszów. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Red. A. Szostek i B. Migut, Lublin: TN KUL 2002 kol. 1447. 2 A. K o z i e . Angelus Silesius, Bernhard Rosa i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na lsku w czasach baroku. (Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia sztuki. T. 23). Wroc aw: Wyd. Uniwersytetu Wroc awskiego 2006 s. 79-80. 3 G ó r n i a k. Krzeszów kol. 1448..

(5) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 81. Zagadnienie kultury muzycznej cystersów w Krzeszowie w XVIII wieku jest niezwykle bogate i ró norodne. Z tego wzgldu w niniejszym artykule problematyka ta zostanie jedynie zarysowana. Warto podda

(6) j jednak szczegó owym badaniom naukowym. Na pocz tku artyku u zostan opisane dzieje chora u gregoriaskiego w zakonie cysterskim, w tym tak e w Krzeszowie. Nastpnie zostanie podjte zagadnienie muzyki wielog osowej, wykonywanej przez miejscowych muzyków: kapel, chór i kompozytorów. Na koniec zostan podane krótkie informacje z historii organów w kocio ach w Krzeszowie, które wspó czenie s najbardziej dostrzegalnym wiadectwem tamtego czasu.. 1. PIEW GREGORIASKI PODCZAS CELEBRACJI LITURGICZNYCH. piew chora owy wykonywany w opactwie cystersów w Krzeszowie by odzwierciedleniem ogólnozakonnych tendencji i postanowie kapitu generalnych. Nie zachowa y si zabytki chora owe z krzeszowskiego opactwa. Wyj tek stanowi dwuczciowy antyfonarz z 1651 r., przechowywany dzi w Bibliotece Uniwersytetu Wroc awskiego (PL-WRu I F 166e). Na podstawie bada historyków i muzykologów mo na stwierdzi

(7) , e piew chora owy w ca ym zakonie cysterskim zajmowa wa ne miejsce. ledz c dzieje piewu chora owego u cystersów, poznajemy tym samym histori i tendencje dotycz ce monodii w klasztorze krzeszowskim4. Podchodz c do zagadnienia chora u gregoriaskiego w klasztorach cysterskich – w tym tak e w Krzeszowie – trzeba przede wszystkim zna

(8) przes anie powstania zakonu. By nim powrót do róde , do pierwotnego sposobu funkcjonowania ycia klasztornego za czasów w. Benedykta. Ta w anie idea, poszerzona jeszcze o szczególny kult Najwitszej Maryi Panny, by a g ówn myl pierwszego opata cysterskiego – Roberta z Molesmes i jego towarzyszy, a pó nej w. Bernarda z Clairvaux 5. Owa idea powrotu do ró4. R. P o p i e c h. Muzyka wielogosowa w celebracji eucharystycznej na lsku w XVII iXVIII wieku. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 29). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO Opole 2008. S. 250. 5 Za dzie powstania zakonu cystersów uwa a si 21 marca 1098 r. By to dzie liturgicznego wspomnienia w. Benedykta, które wówczas przypad o na Niedziel Palmow . F. W o l n i k. Cystersi w Europie. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo, ycie i twórczo. Materiay z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski, 11 pa dziernika 2006 r..

(9) 82. KS. UKASZ KUTROWSKI. de polega a na oczyszczeniu z nalecia oci wielowiekowej spucizny zakonu benedyktyskiego. Zamierzano powróci

(10) do pierwotnej surowoci ycia monastycznego praktycznie pod ka dym wzgldem. Równie w dziedzinie muzyki podjto starania, by i ona odzwierciedla a pierwotnego ducha ojca monastycyzmu zachodniego – w. Benedykta. W konsekwencji odrzucono wszelkie nowoci w dziedzinie muzyki z czasów redniowiecza. Znacznie ograniczono liczb sekwencji, tropów i oficjów rymowanych. Zrezygnowano te z nadmiernych form melizmatycznych w piewach „Alleluja”, a tak e odrzucono dyferencje psalmodii oficjum brewiarzowego. Dokonano równie uproszczenia formu inicjalnych i kadencyjnych w pozosta ych piewach chora owych. W efekcie owych reform piewy monodyczne zakonu cysterskiego pocz y si specyficznie ró ni

(11) od tradycji muzycznych innych wspólnot ycia monastycznego i tych panuj cych w Kociele powszechnym6. G ównym reformatorem piewu chora owego u cystersów by – z polecenia w. Bernarda – opat Odon z Cherlieu († po 1158). Jego idee zosta y wcielone w ycie tak e w klasztorach l skich cystersów7. Pomimo surowych za o e piewu chora owego cystersów pojawiaj si nowe – charakterystyczne dla tego zakonu – tropy, sekwencje, oficja rymowane, a pó niej tak e muzyka polifoniczna i organowa8. Kryzys piewu gregoriaskiego, jaki dotkn wspólnoty monastyczne na l sku, spowodowany by najpierw w XVI wieku Reformacj , a potem wojn trzydziestoletni. w wieku XVII. Odrodzenie przysz o w pierwszej po owie wieku XVII. Pierwszym objawem odnowy ycia monastycznego l skich cystersów by o ustanowienie oddzielnej prowincji l skiej. W dalszej kolejnoci by a to szeroko pojta rekatolizacja terenów l ska. Ruch odnowy przyczyni si wprawdzie do zatraty dawnych idei powrotu do róde , jednak – co z perspektywy czasu przynios o wspania e rezultaty – dzia ania takie wp yn y znacz co na rozwój katolicyzmu na ziemiach l skich. Nie tylko pozyskano wicej wiernych i duchowiestwa diecezjalnego, ale przede wszystkim nast pi dynamiczny rozwój liturgii i ycia muzycznego. Na p aszczy nie muzycznej w sposób wyra ny rozwin a si wokalno-instrumentalna muzyka. Red. R. Popiech, P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008 s. 47-48. 6 T e n e. Liturgia lskich cystersów w redniowieczu. (Opolska Biblioteka Teologiczna t. 52). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008 s. 289; H. K o s t r z a s k i. Dziedzictwo biaych mnichów. Szczyrzyc: Wyd. OO.Cystersów 1991 s. 138. 7 P. T a r l i s k i. Teologiczno-estetyczne aspekty duchowoci cysterskiej. W: Johannes Nucius S. 117. 8 F. W o l n i k. Charakterystyczne cechy liturgii cysterskiej. W: Johannes Nucius s. 162..

(12) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 83. kocielna. Fakt wykonywania muzyki wielog osowej w czasie celebracji i nabo estw uwieczniono w przedstawieniach malarskich i rze biarskich w klasztorach cysterskich tak w Krzeszowie, jak i w Lubi u9. Wobec ywo rozwijaj cej si muzyki wielog osowej w opactwie cysterskim w Krzeszowie i w innych klasztorach piew chora owy by niejako spychany na dalszy plan. Kapitu y generalne zakonu cystersów przez liczne postanowienia stara y si powstrzyma

(13) przenikanie muzyki wielog osowej do liturgii. W XVI wieku stanowczo zabroniono wykonywania muzyki instrumentalnej. Zakaz ten dotyczy równie Krzeszowa. Usilnie zalecano wykonywanie chora u w czasie celebracji liturgicznych 10. Poza tym kapitu a generalna w XVII wieku wydawa a dokumenty przypominaj ce o w aciwym miejscu piewu chora owego. Kolejne za amanie piewu chora owego w zakonie cysterskim zwi zane by o z reform liturgii po Soborze Trydenckim (1545-1563). Pocz tkowo cystersi wprowadzali ujednolicony ryt rzymski, ju jednak w po owie XVII wieku postanowiono powróci

(14) do dawnych tradycji. Z jednej strony po czci tylko przyjto reform brewiarza monastycznego papie a Piusa V 11, z drugiej za nie uda o si zachowa

(15) dawnych reform piewu chora owego, charakterystycznych tylko dla cystersów. Przyjto bowiem XVII-wieczn. wersj chora u, okrelan jako editio medicea 12. Za opata Bernarda Rosy w XVII wieku w opactwie cystersów w Krzeszowie wida

(16) podobne rozdwojenie. Z jednej strony opat, chc c by

(17) wiernym odgórnym zarz dzeniom kapitu generalnych, przypomina o obowi zkowym wykonywaniu chora u. Ograniczy wszelako swoje zalecenia do piewów przynajmniej podczas g ównych godzin oficjum brewiarzowego (jutrzni i nieszporów). Z drugiej strony opat Rosa przyczynia si do rozkwitu muzyki organowej i wokalno-instrumentalnej w Krzeszowie. Co do muzyki figuratywnej, dopuszcza j tylko w niedziel i wiksze wita. Ów kompromis wynika z modnych, cho

(18) skutecznych dzia a rekatolizacyjnych 13. 9 R. P o p i e c h. Wkad cystersów w rozwój kultury muzycznej lska. W: Johannes Nucius s. 192-195. 10 T e n e. Muzyka wielogosowa s. 250. 11 Problem wprowadzenia nowego brewiarza w zakonie cystersów podj opat Claude Vaussin z Citeaux. Postulowa on zachowanie dotychczasowego brewiarza cysterskiego, który ró ni si od zreformowanego liczb psalmów. W brewiarzu cysterskim odmawiano wszystkie 150 psalmów w ci gu jednego tygodnia. Nowy brewiarz potrydencki ju tej regu y nie zachowywa . W zwi zku z tym, aby zachowa

(19) cysterski uk ad psa terza, nale a o usun

(20) niektóre wita i odpowiednio dostosowa

(21) uk ad psalmów i czyta. W 1656 r. wydano brewiarz cysterski wed ug projektu opata Vaussina. Pomimo sprzeciwu wielu cystersów brewiarz ten przetrwa do 1869 r. K o s t r z a s k i. Dziedzictwo biaych mnichów s. 141-142. 12 P o p i e c h. Wkad cystersów s. 195. 13 T e n e. Muzyka wielogosowa s. 250..

(22) 84. KS. UKASZ KUTROWSKI. 2. MUZYKA POLIFONICZNA WYKONYWANA W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. O muzyce polifonicznej wykonywanej w Krzeszowie w XVIII wieku mo emy dowiedzie

(23) si z zachowanych do dzisiaj rkopisów muzycznych. Obecnie mo na je znale

(24) w bibliotece Opactwa Sióstr Benedyktynek w Krzeszowie14. Na ich podstawie mo na pozna

(25) bogat spucizn kultury muzycznej Krzeszowa w XVIII wieku. W XVIII wieku w opactwie cystersów w Krzeszowie oficjalnie wci. starano si przestrzega

(26) postanowienia wy szych w adz zakonnych w sprawie muzyki w liturgii. Przypominano o obowi zku wykonywania piewów chora owych, szczególnie podczas niedzielnych i wi tecznych celebracji liturgicznych. Zachowany repertuar XVIII-wiecznej muzyki wielog osowej potwierdza tego typu praktyk. Pomimo wykonywanego wci chora u rozwija si twórczo

(27) ówczesnej muzyki kompozytorów rodzimych i zagranicznych. Powstaj dzie a, które w swej stylistyce z jednej strony wyra aj. wspó czesne tamtym czasom pr dy w muzyce, z drugiej za wci nawi zuj. b d to do chora u, b d do epoki baroku. Muzyka wielog osowa wykonywana wówczas w Krzeszowie podkrela a bardziej donios y charakter obchodów liturgicznych. Czsto pe ni a równie funkcj estetyczn , ozdobn (decoratio). Muzyka mia a tak e sprawia

(28) wra enie przyjemnoci (delectare), dostarcza

(29) emocjonalnych wzrusze (permovere) i uczy

(30) (docere). Wyra ny by styl koncertuj cy. Muzyka wykonywana podczas uroczystoci klasztornych wyra a a zatem ducha tamtej epoki15. Kompozycje wykonywane w Krzeszowie mo na podzieli

(31) na dwie grupy. Pierwsz z nich stanowi dzie a wykonywane w czasie celebracji liturgicznych. Zdecydowan wikszo

(32) stanowi zachowane do dzi cykle mszalne. Sporód znajduj cych si w Krzeszowie skatalogowano ich 188. Oprócz tego 26 mszy a obnych Requiem, z których najbardziej monumentalne jest Requiem ex d Johanna Georga Clementa. Liczne s wielog osowe opracowania proprium missae – ofertoria (129) i gradua y (41). Do gatunków, wykonywanych w ramach celebracji liturgicznych zaliczamy jeszcze vesperae (8), Te Deum (13), antyfony maryjne (53), np. Salve Regina, Alma Redemptoris Mater, Regina coeli, Stabat Mater (5), motety (12). Do drugiej grupy, któr. 14 Udostpnione s w formie elektronicznej w tzw. Bibliotece Cyfrowej Diecezji Legnickiej, dostpnej on line: http://bcdl.pl/dlibra 15 P o p i e c h. Wkad cystersów s. 196..

(33) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 85. stanowi dzie a przeznaczone na nabo estwa, mo emy zakwalifikowa

(34) m.in. litanie (118). Wród tych utworów s litanie ku czci Najwitszej Maryi Panny, do Najwitszego Sakramentu, do Imienia Jezus, do w. Józefa, do w. Jana Nepomucena. Z zachowanych do dzi kompozycji, wykonywanych niegdy w Krzeszowie, znajduj si utwory reprezentuj ce muzyk religijn . W tym miejscu wymieni

(35) nale y takie gatunki, jak oratoria, pasje, arie, muzyka instrumentalna, w tym symfonie (57), i inne. Na podstawie zachowanych muzykaliów z XVIII wieku mo na wyodrbni

(36) g ówne nurty duchowoci cysterskiej, które w sposób widoczny by y aktualne w yciu liturgiczno-muzycznym Krzeszowa. S nimi: nurt chrystocentryczny, wyra aj cy si w nabo estwach adoracyjnych Najwitszego Sakramentu, w kulcie pasyjnym, w kulcie Emmanuela – praskiego Dzieci tka Jezus. Drugim jest nurt mariologiczny, wyra aj cy si w kulcie Najwitszej Maryi Panny w ikonie Matki Bo ej askawej. Do nurtu kultu witych zaliczy

(37) mo na g ównie kult w. Józefa, w. Jana Nepomucena, w. Jadwigi oraz witych Za o ycieli i Patronów zakonu cysterskiego. W Krzeszowie szeroko rozwinity by kult Czternastu Wspomo ycieli. Muzyka wielog osowa w XVIII-wiecznym Krzeszowie, zarówno ta przeznaczona do liturgii, jak i pozaliturgiczna, by a – jak mo na by o zauwa y

(38) – niezwykle ró norodna pod wzgldem gatunkowym i treciowym. W zwi zku z tym Krzeszów wyró nia si wród pozosta ych klasztorów cysterskich na l sku, a tak e wród diecezjalnych orodków liturgiczno-muzycznych. Warto przy tym wspomnie

(39) , e autorami dzie muzycznych w Krzeszowie byli zarówno kompozytorzy rodzimi, jak i europejskich. A. MUZYCY LSCY Do rodzimych, l skich muzyków, których utwory by y wykonywane w Krzeszowie, mo emy zaliczy

(40) m.in. Johanna Georga Clementa (17101794), autora Requiem in d, Abundusa Futtera (1677-1708), Johanna Josepha Herrmanna (ok. 1754-1818), o. Hermanna Kniebandla (1679-1745), który pozostawi po sobie 12 tomów z muzyk lutniow , o. Johanna Langera (ur. 1740), Franza Lintnera (1736-1793), który komponowa muzyk religijn dla kapeli krzeszowskiej, Vincentiusa Schmida (1772-1802), organist i kompozytora w Krzeszowie, Ignaza Josepha Schnabla (1767-1831), którego poka na liczba utworów by a wykonywana w Krzeszowie, Johanna Josepha Teuffela (ok. 1702-1762) – nauczyciela w Krzeszowie i kompozytora utworów religijnych. Wród muzyków krzeszowskich na czo o wysuwa si.

(41) 86. KS. UKASZ KUTROWSKI. cysters o. Eustachius Wagner (1714-1782), organista w Krzeszowie, a tak e kompozytor dzie powiconych NMP i w. Józefowi16. B. DZIEA KOMPOZYTORÓW ZAGRANICZNYCH W Krzeszowie w XVIII wieku by a wykonywana równie muzyka kompozytorów europejskich. Niektórzy zatrudnieni w Krzeszowie muzycy mieli za zadanie nawi zywa

(42) kontakty z charakterystycznymi dla tamtego okresu orodkami muzycznymi Europy. Na przyk ad utrzymywano sta korespondencj ze rodowiskiem muzyków wiedeskich, z przedstawicielami tzw. szko y mannheimskiej, z Dreznem i Berlinem. Do najbardziej znanych kompozytorów spoza rodowiska krzeszowskiego, których utwory by y wykonywane w Krzeszowie, nale Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791) oraz Joseph Haydn (1732-1809). To w anie z Haydnem korespondowa w 1799 r. o. Cornelius Knoblich (1773-1813), jeden z tzw. regentes chori, czyli dyrektor chóru. Sprowadza tak e dzie a Mozarta 17. Oto zaledwie kilka przyk adów: motet Rex gloriosae, Alata coeli stella, aria Ave Jesu i antyfony maryjne. W Krzeszowie wykonywane by y te dzie a takich kompozytorów, jak: Aloys Bach (1770-1845), Franz Xavier Brixi (1732-1771), Carl von Dittersdorf (1739-1799), Valentin Fechner (ok. 1725-1801), Johann Adolf Hasse (1699-1783), Amandus Ivanschiz (po owa XVIII wieku), Karl Loos (ok. 1724-1792), Giovanni Paisiello (1740-1816) – aria Adoro te devote, Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736) – np. antyfona Regina coeli, Joseph Puschmann (ok. 1740-1794), Joseph Schuster (17481812), Ignaz Schwerdtner, Georg Christoph Wagenseil (1715-1777) i inni18. W XVIII-wiecznym Krzeszowie zatrudniano wielu muzyków. wiadczy to o wysokim poziomie muzyki i o wysokim poziomie kszta cenia wielu pokole muzyków. Na podstawie zachowanych do dzi muzykaliów mo emy stwierdzi

(43) , e w Krzeszowie przenika y si nurty muzyki klasycystycznej (klasyków wiedeskich), szko y mannheimskiej i muzyków czesko-l skich19.. 16. Zob. P o p i e c h. Muzyka wielogosowa s. 289-363. Tam e s. 252-253. 18 Zob. R. W a l t e r. Musikgeschichte des Zisterzienserkloster Grüssau. Von Anfang des 18. Jahrhunderts bis zur Aufhebung im Jahre 1810. Kassel–Basel–London–New York–Prag: Bärenreiter 1996 s. 195-397. 19 P o p i e c h. Muzyka wielogosowa s. 253-254. 17.

(44) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 87. 3. KAPELA MUZYCZNA W XVIII WIEKU. Kapele muzyczne w klasztorach cysterskich stanowi y wa ne ogniwo ca ej kultury muzycznej. Byli to bowiem piewacy i instrumentalici, którzy wykonywali muzyk w liturgii i w czasie nabo estw. Ale oprócz nich nale y wspomnie

(45) równie o ca ym zastpie osób, które przyczynia y si do szeroko pojtego procesu nauczania i wykonywania muzyki. By y to przede wszystkim kapele muzyczne. Najbardziej bujny rozwój kapeli muzycznej w Krzeszowie przypad na wiek XVII i XVIII. Szczególny jej rozwój nast pi za opata Bernarda Rosy (1660-1696). W ramach realizowanej przez niego rekatolizacji – równie na polu muzycznym – opat Rosa opracowa ksi eczki do nabo estw z pieniami religijnymi z towarzyszeniem basso continuo20. W XVII i XVIII wieku cz onkowie kapeli muzycznej – kantorzy i sukcentorzy – byli wy aniani sporód zakonników. Obok nich zatrudniani byli organici, regentes chori i inni muzycy kapeli. Kantorzy i sukcentorzy, czyli zakonnicy odpowiedzialni za muzyk wewn trz klasztoru, dbali o ci g o

(46) tradycji piewu monodycznego w yciu muzycznym samego klasztoru. Bywa o te tak, e kantorami byli sami opaci. I to w anie sporód nich, z grona kantorów-zakonników, wy aniani byli tzw. regentes chori figuralis, czyli opiekunowie, dyrektorzy kapeli muzycznej, dzia aj cej na zewn trz klasztoru. Ci sami piastowali równie urz d nauczyciela szko y klasztornej. W Krzeszowie by a to Lateinschule, pó niej Progymnasium. Kszta cono w niej m odych ch opców przede wszystkim do pe nienia pos ugi liturgiczno-muzycznej. Co wicej, kantorzy, regentes chori i nauczyciele byli cystersami l skiego pochodzenia21. Nale y zatem domniemywa

(47) , e szko a klasztorna czy a kszta cenie w dziedzinie duchowoci cysterskiej, wiadomoci l skiej oraz wiedzy i umiejtnoci muzycznych. Jednym z podstawowych zada dyrygenta kapeli by a troska o repertuar. Dyrygenci zabiegali wic o zdobywanie jak najciekawszych dzie kompozytorów l skich i europejskich. Oprócz tego niektórzy z nich sami tworzyli w asne kompozycje. Na szczególn uwag, jeli chodzi o rodzimych muzyków, dzia aj cych w kapeli krzeszowskiej, zas uguj w pierwszym rzdzie organici-kompozytorzy: o. Eustachius Wagner (1714-1782), pochodz cy spod Bystrzycy K odz-. 20 21. Tam e s. 249-250. Tam e s. 251-252..

(48) 88. KS. UKASZ KUTROWSKI. kiej, cysters, kompozytor dzie m.in. powiconych Matce Bo ej i w. Józefowi, dalej Franz Lintner (1736-1793), wiecki organista w Krzeszowie, wybitny pedagog muzyki, który opracowa zasady akompaniamentu organowego do piewów chora owych (Organum chori choralis), oraz Vincencius Schmid (1772-1802), organista i kompozytor. Drug grup wybitnych muzyków krzeszowskich stanowili nauczyciele muzyki, którzy równie komponowali swoje dzie a. S nimi np. Johann Jospeh Teufel (ok. 1702-1762), który napisa dwie msze a obne i by wokalist w kapeli, a tak e Johann Joseph Hermann (ok. 1754-1818), prorektor i kompozytor utworów liturgicznych. Jedn z najwybitniejszych postaci XVIII wieku by o. Hermann Kniebandl (1679-1745), kompozytor muzyki lutniowej – do dzisiaj zachowa o si 12 tomów tabulatur lutniowych jego autorstwa22.. 4. ORGANY W KOCIOACH WNIEBOWZICIA NMP I W. JÓZEFA W KRZESZOWIE. Mimo e bezwzgldnie pierwsze miejsce w celebracjach liturgicznych cystersów – tak e w Krzeszowie – mia a monodia, zwana powszechnie chora em gregoriaskim, do u ytku liturgicznego dopuszczane by y równie organy. Informacje na ten temat pochodz z XIII wieku z Trzebnicy, gdzie istniej cy tam konwent cysterek otrzyma , wraz z ksigami liturgicznymi, instrukcj gry na organach. Poza tym w drugiej po owie XV wieku kapitu a generalna cystersów zezwoli a na u ywanie organów w czasie celebracji liturgicznych23. W XIV wieku podczas celebracji liturgicznych u ywano organów cznie z rodz c si muzyk wielog osow za pomoc techniki alternatim24. O bogactwie kultury muzycznej Krzeszowa wiadcz organy w bazylice Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny oraz w kociele brackim w. Józefa. Oba te instrumenty nie tylko e wpisuj si w wielowiekow tradycj muzyczn opactwa krzeszowskiego, lecz wiadcz tak e o niezwyk ej kulturze muzycznej, jaka panowa a tam przez wieki. Koció pw. Wniebowzicia NMP wraz z ca ym kompleksem klasztornym zosta wybudowany w latach 1728-1735. Nowy koció powsta w miejsce dawnej, gotyckiej wi tyni pw. w. Jana Chrzciciela 25. W okaza ej wi tyni 22. Tam e s. 254-255. W o l n i k. Liturgia lskich cystersów s. 290. 24 P o p i e c h. Wkad cystersów s. 192. 25 Zob. D. K u d e r a. Krzeszów. Red. M. Malerek. Piechowice: Laumann-Polska 1997 s. 51-52. 23.

(49) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 89. zosta y te wybudowane w latach 1732-1736 monumentalne organy l skiego organmistrza z Wroc awia – Michaela Englera (1688-1760). Jednym z za o e przy projekcie instrumentu mia a by

(50) spójno

(51) architektury i walorów brzmieniowych organów z ca ym wntrzem kocio a. Pomys odawc. takiego przedsiwzicia by jeden z krzeszowskich opatów – o. Innocenty Fritsch (1727-1734)26. W XIX wieku organy zosta y nieznacznie przebudowane przez firm Schlag & Söhne ze widnicy. W latach 2006-2008 przeprowadzono gruntowny remont instrumentu, przywracaj c oryginalne walory brzmieniowe i pe n sprawno

(52) techniczn , cznie z pierwotn dyspozycj organów z okresu ich budowy. Prace restauracyjno-konserwatorskie wykona a firma organmistrzowska Jemlich z Drezna pod merytorycznym nadzorem prof. Andrzeja Chorosiskiego i ks. Piotra Dbskiego. Dnia 12 pa dziernika 2007 r. ordynariusz legnicki bp Stefan Cichy dokona uroczystego b ogos awiestwa odnowionych organów. Jak wspomniano, organy zosta y wybudowane przez Michaela Englera. Sporód wielu innych organmistrzów dzia aj cych na l sku i w Europie cieszy si najlepsz opini . Wród wielu jego opusów organy w Krzeszowie s wyj tkowe pod wzgldem artystycznym, technicznym i brzmieniowym,. Organy Michaela Englera w Krzeszowie s instrumentem 50-g osowym z mechaniczn traktur klawiatur i registrów. Wyposa one zosta y w wiatrownice klapowo-zasuwowe i siedem miechów klinowych. Organy maj 3 manua y i klawiatur peda ow . Cech charakterystyczn tego instrumentu jest strój chorton oraz mo liwo

(53) przestrajania ca ej sekcji pozytywu i 4 g osów z sekcji peda u. O unikatowoci tych organów decyduj takie ich w aciwoci, jak: du e rozmiary instrumentu, precyzja i kunszt wykonania, dobry stan zachowania wikszoci elementów z czasu budowy, imponuj cy prospekt organowy. Szczególn za cech s walory brzmieniowe, które wiadcz nie tylko o wysokim poziomie warsztatu organmistrzowskiego, ale i niesamowitej wra liwoci ich budowniczego 27. Oto dyspozycja organów Michaela Englera w kociele pw. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie 28:. 26 P. H o o w n i a. Wielkie organy Michaela Englera Modszego w Krzeszowie. W: Krzeszów uwicony ask. Red. H. Dziurla, K. Bobowski. Wroc aw: Wyd. Uniwersytetu Wroc awskiego 1997 s. 321. 27 P. D b s k i. Przygotowanie i realizacja prac konserwatorskich przy zabytkowych organach Michaela Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. W: Organy Michaela Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. Red. P. Grinholc. Krzeszów: Diecezja Legnicka 2008 a. 5-13. 28 Dyspozycja sporz dzona na podstawie wizji lokalnej przeprowadzonej przez autora artyku u..

(54) 90. KS. UKASZ KUTROWSKI. H a u p t w e r k (II Manua ) – 14 g osów, C, D – c3 1. Viol di Gamba 16’ 2. Bourduon Flaut 16’ 3. Quintaden 16’ 4. Prinzipal 8’ 5. Flaut major 8’ 6. Traveur 8’ 7. Unda maris 8’ 8. Gemshorn 8’ 9. Octava 4’ 10. Nachthorn 4’ 11. Gemshorn Quinta 3’ 12. Superoctava 2’ 13. Mixtura6 chörig 14. Cimbal2 chörig O b e r w e r k, B r u s t w e r k (III Manua ) – 12 g osów, C, D – c3 1. Principal 8’ 2. Rohrflaut 8’ 3. Salicet 8’ 4. Vox Humana 8’ 5. Octava 4’ 6. Flaut minor 4’ 7. Quinta 3’ 8. Superoctava 2’ 9. Quinta 11/2’ 10. Sedecima 1’ 11. Mixtur 4 chörig 12. Trompet 8’ R ü c k p o s i t i v (I Manua ) – 10 g osów, C, D – c3 1. Principal 8’ 2. Flaut allemande 8’ 3. Quintadena 8’ 4. Flaut amabile 8’ 5. Octava 4’ 6. Superoctava 2’ 7. Sedecima 1’ 8. Quinta 3’ 9. Mixtur 3 chörig 10. Hautbois 8’ P e d a – 14 g osów, C, D – c1 1. Major Bass 32’ 2. Principal 16’.

(55) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 91. 3. Quintaden-Bass16’ 4. Salicet-Bass 16’ 5. Subbas 16’ 6. Violon-Bass 16’ 7. Octavbass 8’ 8. Flaut Bass 8’ 9. Gemshorn-Quinta 6’ 10. Superoctav 4’ 11. Mixtur 6 chörig 12. Posaun Bass 32’ 13. Posaunen-Bass 16’ 14. Trompet-Bass 8’ U r z d z e n i a d o d a t k o w e: Copula 1ma Camer Ton, Copula 2da Camer Ton, Copula 3 Clavier, Copula 3 clavier, Sperventil Manual, Sperventil Brust, Sperventil Rueck Positiw, Pedal Ventil, Calcanten Glocke.. Drugim wa nym instrumentem w opactwie cystersów w Krzeszowie s. organy znajduj ce si w kociele brackim w. Józefa 29. Niestety nie znamy ani daty, ani warsztatu organmistrzowskiego tego instrumentu. Przypuszcza si – w wietle dotychczasowych bada historycznych i instrumentologicznych – e organy te mog y wczeniej znajdowa

(56) si w innym kociele. Prawdopodobnie pochodz z czeskiego klasztoru w Brzewnowie. Na podstawie pewnych cech budowy czas ich powstania mo na w przybli eniu okreli

(57) na koniec XVII wieku. Prawdopodobnie organy te mog y by

(58) ju na wyposa eniu kocio a w 1696 r. w momencie konsekracji wi tyni. Instrument zachowa si do dnia dzisiejszego z oryginalnymi elementami. Na organy sk adaj si dwie sekcje: sekcja manua u i sekcja peda u. Cechami charakterystycznymi tego instrumentu s tzw. krótka oktawa oraz kute, stalowe manubria. Organy maj dwie wiatrownice klapowo-zasuwowe. Ka da z wiatrownic obs uguje jedn z sekcji. Traktura registratury i klawiatury jest mechaniczna. W szafie organowej znajduj si dwa miechy klinowe, które dzi napdzane s elektryczn dmuchaw . Na zewn trz coko u wyprowadzone s dwa skórzane pasy zakoczone rkojeci , s u ce do kalikowania organów. Dyspozycja organów przedstawia si nastpuj co:. 29 Informacje historyczne i merytoryczne na temat organów w kociele w. Józefa w Krzeszowie zosta y sporz dzone na podstawie wizji lokalnej instrumentu, przeprowadzonej przez ks. Piotra Dbskiego..

(59) 92. KS. UKASZ KUTROWSKI. M a n u a – 8 g osów, CDEFG – c3 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.. Principal 8’ Flauta 8’ Salicet 8’ Octava 4’ Flauta 4’ Quinta 3’ Superoctava 2’ Mixtura 3 fach. P e d a – CDEFG – c 1 1. Octavbass 8’ 2. Subbas 16’30. ZAKOCZENIE. Zagadnienie kultury muzycznej w opactwie cysterskim w Krzeszowie w XVIII wieku obfituje w niezwykle bogate wydarzenia historyczne i kulturalne. Geneza takiego stanu rzeczy tkwi w wielowiekowej tradycji tego klasztoru. Objawia o si to na p aszczy nie ycia duchowego, intelektualnego, a tak e materialnego. Niew tpliwie wyra nym znakiem bogactwa kultury duchowej by kultywowany przez wieki piew chora owy. Mimo e przechodzi on ró ne przeobra enia, czasy kryzysu, zawsze by traktowany z wielkim szacunkiem i pieczo owitoci . Nawet jeli do liturgii zacz a przenika

(60) muzyka wielog osowa, chora stanowi sta e odniesienie i zajmowa pierwszorzdne miejsce w celebracjach liturgicznych. Za amanie dzia alnoci krzeszowskich cystersów nast pi o na skutek niekorzystnych wydarze historycznych i przemian spo eczno-kulturowych w XVI i XVII wieku. W drugiej po owie XVII wieku klasztor krzeszowski odzyska sw dawn wietno

(61) m.in. dziki o ywionej dzia alnoci opata Bernarda Rosy, którego zas ug jest o ywienie ycia duchowego, intelektualnego i materialnego. Na p aszczy nie duchowej przyczyni si do pikniejszego i bardziej autentycznego sprawowania witych obrzdów. Zaszczepi i rozwin kult w. Józefa oraz innych witych. Zainicjowa propagacj kultury muzycznej poprzez za o enie w Krzeszowie szko y, która kszta ci a m odych ch opców do pos ugi liturgiczno-muzycznej. Dziki temu od po owy XVII wieku a do 1810 r., czyli do kasaty zakonu, dzia a a 30. Zob. przypis poprzedni..

(62) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 93. pr nie kapela muzyczna. Nale eli do niej wykszta ceni muzycy zarówno cystersi, jak i osoby wieckie. Pochodzili oni g ównie z terenów l ska. Kapela wykonywa a przede wszystkim muzyk liturgiczn , a wic cykle mszalne, propria mszalne, antyfony maryjne i inne utwory. W swoim repertuarze mieli dzie a muzyczne zarówno kompozytorów rodzimych, jak i zagranicznych, czego wiadectwem s zachowane do dzi muzykalia. Przy omawianiu zagadnienia kultury muzycznej XVIII-wiecznego Krzeszowa nie sposób by o pomin

(63) instrumenty organowe w dwóch kocio ach: organy Michaela Englera w bazylice Wniebowzicia NMP i organy nieznanego autorstwa w kociele brackim pw. w. Józefa. Zarówno jeden, jak i drugi instrument wykazuj niezwyk e walory architektoniczne i brzmieniowe. Kultura muzyczna w Krzeszowie w XVIII wieku to zagadnienie niezwykle szerokie. W niniejszym artykule zosta y zebrane jedynie podstawowe informacje celem nawietlenia problematyki i wstpnej prezentacji tego bogatego zagadnienia. Ze wzgldu na bogat histori i obfito

(64) róde j. potwierdzaj cych warto w przysz oci szczegó owo i wieloaspektowo przebada

(65) zasygnalizowane problemy.. BIBLIOGRAFIA D b s k i P.: Przygotowanie i realizacja prac konserwatorskich przy zabytkowych organach Michaela Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. W: Organy Michaela Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. Red. P. Grinholc. Krzeszów: Diecezja Legnicka 2008 s. 5-13. G ó r n i a k M.G.: Krzeszów. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Red. A. Szostek, B. Migut. Lublin: TN KUL 2002 kol. 1447-1449. H o o w n i a P.: Wielkie organy Michaela Englera M odszego w Krzeszowie. W: Krzeszów uwicony ask . Red. H. Dziurla, K. Bobowski. Wroc aw: Wyd. Uniwersytetu Wroc awskiego 1997 s. 321-330. K o s t r z a s k i H.: Dziedzictwo bia ych mnichów. Szczyrzyc: Wyd. OO.Cystersów 1991. K o z i e A.: Angelus Silesius. Bernhard Rosa i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na l sku w czasach baroku. (Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia sztuki. T. 23). Wroc aw: Wyd. Uniwersytetu Wroc awskiego 2006. K u d e r a D.: Krzeszów. Red. M. Malerek. Piechowice: Laumann-Polska 1997. P o p i e c h R.: Muzyka wielog osowa w celebracji eucharystycznej na l sku w XVII i XVIII wieku. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na l sku nr 29). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008. P o p i e c h R.: Wk ad cystersów w rozwój kultury muzycznej l ska. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo

(66) , ycie i twórczo

(67) . Materia y z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora.

(68) 94. KS. UKASZ KUTROWSKI. i teoretyka muzyki. Kamie l ski, 11 pa dziernika 2006 r. Red. R. Popiech, P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008. s. 185-212. T a r l i s k i P.: Teologiczno-estetyczne aspekty duchowoci cysterskiej. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo


(70) . Materia y z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski, 11 pa dziernika 2006 r. Red. R. Popiech, P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008 s. 93-144. W a l t e r R.: Musikgeschichte des Zisterzienserkloster Grüssau. Von Anfang des 18. Jahrhunderts bis zur Aufhebung im Jahre 1810. Kassel–Basel–London–New York–Prag: Bärenreiter 1996. W o l n i k F.: Cystersi w Europie. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo


(72) . Materia y z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski, 11 pa dziernika 2006 r. Red. R. Popiech, P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008 s. 45-92. W o l n i k F. Charakterystyczne cechy liturgii cysterskiej. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo


(74) . Materia y z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450lecia urodzin Johannes Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski, 11 pa dziernika 2006 r. Red. R. Popiech i P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008 s. 145-183. W o l n i k F.: Liturgia l skich cystersów w redniowieczu. (Opolska Biblioteka Teologiczna t. 52). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydzia u Teologicznego UO 2008.. KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU WYBRANE ZAGADNIENIA. Streszczenie Pocz tki opactwa cystersów w Krzeszowie sigaj koca XIII wieku. Za punkt zwrotny w historii klasztoru mo na uzna

(75) 2. po ow XVII wieku, czyli czas rz dów opata Bernarda Rosy (1660-1696). Dziki niemu ycie klasztorne zacz o si dynamicznie rozwija

(76) w wielu dziedzinach, w tym tak e w dziedzinie muzyki, która stanowi a wa ny element ycia klasztoru. Muzyka wykonywana w czasie liturgii i nabo estw w Krzeszowie realizowana by a w dwojaki sposób. Z jednej strony kontynuowane by y zakonne tradycje piewu chora owego, z drugiej za wprowadzano nowe tendencje muzyki wielog osowej. Bardzo wyra nym rysem ycia muzycznego Krzeszowa by a wokalno-instrumentalna muzyka kocielna; obok niej wykonywana by równie muzyka instrumentalna. Mia a ona pe ni

(77) cztery podstawowe funkcje: by

(78) ozdobna (decoratio), sprawia

(79) wra enie przyjemnoci (delectare), wywo ywa

(80) emocjonalne wzruszenie (permovere) i uczy

(81) (docere). W XVIII-wiecznej muzyce wykonywanej w Krzeszowie przewa a styl koncertuj cy. Muzyk wykonywan w Krzeszowie mo na podzieli

(82) – na podstawie zachowanych muzykaliów – na dwie zasadnicze kategorie: (1) dzie a przeznaczone do liturgii i (2) wykonywane.

(83) KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU. 95. poza liturgi . Utwory te by y przejawem g ównych nurtów duchowoci cystersów krzeszowskich: nurtu chrystocentryczny, wyra aj cego si w nabo estwach adoracyjnych Najwitszego Sakramentu, w kulcie pasyjnym, w kulcie Emmanuela (praskiego Dzieci tka Jezus), nurtu mariologicznego i nurtu kultu witych (g ównie w. Józefa, w. Jana Nepomucena, w. Jadwigi i czternastu Wspomo ycieli). Cz

(84) utworów by a komponowana przez kompozytorów rodzimych, którymi czsto byli sami cystersi, pozosta e – przez kompozytorów obcego pochodzenia. Muzyka w Krzeszowie wykonywana by a przez istniej c tam kapel. Nale eli do niej: kantorzy i sukcensorzy, tzw. regentes chori, organici, i inni muzycy. Wród nich byli te kompozytorzy i nauczyciele, którzy uczyli m odych ch opców muzyki i liturgii w miejscowej szkole. Wa nym elementem kultury muzycznej Krzeszowa by y i s nadal organy. W bazylice pw. Wniebowzicia NMP znajduj si organy wybudowane w latach 1632-1736 przez l skiego organmistrza Michaela Englera. Instrument ten jest niezwykle cenny m.in. pod wzgldem architektury i walorów brzmieniowych. Do dzi zachowa a si znaczna cz

(85) oryginalnych elementów. Drugim instrumentem organowym w Krzeszowie s organy w kociele brackim pw. w. Józefa. Przypuszcza si, e zosta y przeniesione do tutejszego kocio a z czeskiego klasztoru w Brzewnowie. Dok adna data ich budowy i warsztat organmistrzowski nie s znane.. Sowa kluczowe: Krzeszów, l scy cystersi, opat Bernard Rosa, koció bracki pw. w. Józefa w Krzeszowie, koció pw. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie..

(86)