• Nie Znaleziono Wyników

View of The Cult of the virgin Mary in Polish Religiousness of the 16th Century

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of The Cult of the virgin Mary in Polish Religiousness of the 16th Century"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

R

O

Z

P

R

A

W

Y

R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E

T o m XXX , zeszyt 2 - 1982

A L E K S A N D R A W IT K O W S K A

KULT MARYJNY

W POLSKIEJ RELIGIJNOŚCI XVI WIEKU

W i n t e g r a l n y m o b r a z i e r e l i g i j n o ś c i p o l s k i e j o k r e s u w i e l k i c h r e f o r m X V I w i e k u z a g a d n i e n i e k u l t u m a r y j n e g o " z a j m u j e w a ż n e m i e j s c e . J u ż w ó w c z a s k u l t t e n s t a n o w i ł n i e w ą t p l i w i e j e d e n z i s t o t n y c h w s k a ź ­ n i k ó w n a s z e j r e l i g i j n o - k u l t u r o w e j o d r ę b n o ś c i . A k t u a l n y s t a n n a s z e j w i e d z y o p o b o ż n o ś c i m a r y j n e j , j a k o j e d n y m z n u r t ó w p o l s k i e j r e l i g i j n o ś c i X V I w i e k u , n i e j e s t z a d o w a l a j ą c y i d o ­ m a g a s i ą p i l n i e o d h i s t o r y k ó w p o d j ę c i a p r z e d e w s z y s t k i m b a d a ń k o m p l e ­ k s o w y c h . T y l k o w ó w c z a s w y n i k i w s z e l k i c h s o n d a ż y p r o b l e m o w y c h z n a j d ą m o ż l i w o ś ć s z e r s z e j k o n f r o n t a c j i , p e ł n i e j s z e g o p o t w i e r d z e n i a i b ę d ą p o p r a w n i e f u n k c j o n o w a ć w t w o r z e n i u r z e c z y w i s t e g o o b r a z u i n t e r e s u j ą ­ c e g o n a s k u l t u . Ś w i a d o m i n i e w y k o r z y s t a n y c h d o t ą d m o ż l i w o ś c i b a d a w c z y c h t k w i ą ­ c y c h w s a m y m t e m a c i e i w n a r a s t a j ą c y m o d s c h y ł k u ś r e d n i o w i e c z a b o g a ­ t y m p o l s k i m m a t e r i a l e ź r ó d ł o w y m , p o s t a r a m y s i ą z c a ł ą o s t r o ż n o ś c i ą s f o r m u ł o w a ć j e d y n i e o g ó l n e w n i o s k i , t r a k t u j ą c j e z r e g u ł y j a k o h i p o ­ t e z y t y m c z a s o w e , d o m a g a j ą c e s i ą w t o k u p r z y s z ł y c h p r a c p e ł n i e j s z e j w e r y f i k a c j i . R e f l e k s j a n a s z a p o ś w i ę c o n a z g o d n i e z t e m a t e m k u l t o w i m a r y j n e m u u s y t u o w a n e m u w h i s t o r y c z n o - s p o ł e c z n y m k o n t e k ś c i e P o l s k i s z e s n a s t o - w i e c z n e j z m i e r z a d o u k a z a n i a p r z e d e w s z y s t k i m t r e ś c i w i e r z e n i o w y c h , p o s t a w i z a c h o w a ń r e l i g i j n y c h z w i ą z a n y c h z w y o b r a ż e n i a m i M a r y i , f u n k ­ c j o n u j ą c y m i w k r ę g a c h s p o ł e c z n o ś c i w i e r n y c h . O c z y w i ś c i e , r e f l e k s j a t a s y t u u j e s i ę w r a m a c h s z e r s z e j p r o b l e m a t y k i d o t y c z ą c e j r e l i g i j n o ­ ś c i p o l s k i e g o R e n e s a n s u i p o c z ą t k ó w B a r o k u . P r z e m i a n y z a c h o d z ą c e w ó w ­ c z a s w k u l c i e m a r y j n y m p o z o s t a j ą ś c i ś l e p o w i ą z a n e z c a ł o k s z t a ł t e m o g ó l n y c h p r z e o b r a ż e ń d o k o n u j ą c y c h s i ę w X V I w i e k u z a r ó w n o w c a ł y m c h r z e ś c i j a ń s t w i e j a k i w p o l s k i e j k u l t u r z e r e l i g i j n e j . O g r a n i c z y m y s i ą d o u k a z a n i a j e d y n i e p e w n y c h s y m p t o m ó w o w y c h z m i a n , s z c z e g ó l n i e w a ż ­ n y c h w i n t e r p r e t a c j i n o w y c h t r e ś c i i f o r m k u l t o w y c h . Z a j e d e n z n i c h u w a ż a m y , d o k o n u j ą c y s i ę o d s c h y ł k u w i e k ó w ś r e d - n i c h j p r o c e s a k t y w i z a c j i p o s t a w r e l i g i j n y c h o b e j m u j ą c y s z e r o k i e k r ę ­

(2)

g i s p o ł e c z e ń s t w a g l o b a l n e g o . W w i e k u X V I o s i ą g a o n s w ó j p u n k t k u l m i ­ n a c y j n y . W y k s z t a ł c a s i ę n o w y t y p c h r z e ś c i j a ń s t w a l u d o w e g o , t o z n a c z y u m a s o w i o n e g o i w d u ż e j m i e r z e p r z e z o g ó ł a k c e p t o w a n e g o . D y s k u s j e , j a ­ k i e w o k ó ł n i e g o t o c z ą s i ę o s t a t n i m i l a t y , u k a z a ł y , i ż s p o p u l a r y z o w a ­ n e c h r z e ś c i j a ń s t w o n i e u t r a c i ł o s w e j a u t e n t y c z n o ś c i , a o k r e ś l e n i e „ l u d o w e " n i e j e s t s y n o n i m e m o k r e ś l e ń „ p r y m i t y w n e " , „ z w y r o d n i a ł e " c z y „ m n i e j o r t o d o k s y j n e " . C o w i e c e j , o k a z u j e s i e i ż o b i e f o r m y c h r z e ­ ś c i j a ń s t w a : o f i c j a l n a c z y l i d o k t r y n a l n a o r a z L u d o w a n i e s ą w z a j e m n i e n i e z a l e ż n e a n i i z o l o w a n e . W ł a ś n i e w w y n i k u s t a ł e g o p r o c e s u a k u l t u r a - c j i r e l i g i j n e j , w z a j e m n e g o o d d z i a ł y w a n i a n a s i e b i e d w ó c h ś w i a t ó w : u c z o n e g o i l u d o w e g o , d o c h o d z i d o g ł ę b o k i c h t r a n s f o r m a c j i m e n t a l n o ś ­ c i r e l i g i j n e j c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o , z a r ó w n o j e g o e l i t j a k 2 i m a s . Z w r ó ć m y u w a g ® n a z b i e ż n o ś ć t w o r z e n i a s i ® n o w e g o , s p o ł e c z n e ­ g o p r o f i l u k a t o l i c y z m u p o l s k i e g o z z a c h o d z ą c y m r ó w n o c z e ś n i e p r o c e -3 s e m r o z w a r s t w i e n i a k u l t u r y n a r o d o w e j n a j e j n u r t e l i t a r n y i l u d o w y . J e ś l i m ó w i m y , ż e P o l s k a X V I w i e k u s t a ł a s i ® p o w s z e c h n i e c h r z e ­ ś c i j a ń s k a , t o o d w o ł u j e m y s i ® d o t a k i e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a , k t ó r e c z ę ­ ś c i e j b y ł o p r z e ż y w a n e n i ż u p o j ę c i o w a n e . W i e m y o n i m z n a c z n i e w i ® c e j w o d n i e s i e n i u d o 2 p o ł o w y i n t e r e s u j ą c e g o n a s s t u l e c i a . W y r a ź n y b o ­ w i e m k r y z y s f u n k c j o n o w a n i a s t r u k t u r k o ś c i e l n y c h w p o c z ą t k a c h X V I w i e k u s p r a w i ł , iż d l a t e g o c z a s u d y s p o n u j e m y m a t e r i a ł e m ź r ó d ł o w y m z n a c z n i e u b o ż s z y m , n i e p o z w a l a j ą c y m n a o d t w o r z e n i e p e w n e g o c i ą g u r o z w o j u k u l t u r y r e l i g i j n e j , b a r d z i e j p o w s z e c h n e j o d s c h y ł k u ś r e d ­ n i o w i e c z a p o p o l s k i R e n e s a n s . W z a s a d n i c z y c h l i n i a c h r e l i g i j n o ś ć p o l s k a p o s i a d a ł a w X V I w i e ­ k u n i e w ą t p l i w i e c h a r a k t e r d o ś ć u p r o s z c z o n y , n i e j a k o z r e d u k o w a n y do c h r z e ś c i j a ń s t w a k a t e c h i z m o w e g o , w k t ó r y m n i e b y ł o m i e j s c a n a w i e l ­ k i e k o n f l i k t y i n a p i ę c i a d o g m a t y c z n e c z y t e o l o g i c z n e . D u c h o w o ś ć m a s o p a r t a b y ł a p r z e d e w s z y s t k i m n a p r a k t y k a c h w s p ó l n o t o w y c h ( ś p i e w y , p r o c e s j e , p i e l g r z y m k i ) i s i l n i e u k s z t a ł t o w a n a p o p r z e z l i t u r g i ę i p o ­ d s t a w o w ą k a t e c h e z ® . N i e m n i e j , w ś r o d o w i s k a c h e l i t d o k o n y w a ł s i ® , z w ł a s z c z a o d 2. p o ł , X V I w i e k u , p o w o l n y , t r u d n o d o s t r z e g a l n y p r o c e s p r z e m i a n i d ą c y c h w k i e r u n k u p o g ł ę b i e n i a i o c z y s z c z e n i a w y z n a w a n e j r e l i g i i . W i ą ż e s i ® z t y m w z m o ż o n y w t y m c z a s i e w y s i ł e k w d z i e d z i n i e n a u c z a n i a i f o r m o w a n i a w i e r n y c h r ó ż n y m i s p o s o b a m i i n a r ó ż n y m p o ­ z i o m i e . B y ł o n p o d e j m o w a n y p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z j e z u i t ó w i - z d a ­ w n i e j s z y c h z a k o n ó w - p r z e z b e r n a r d y n ó w i d o m i n i k a n ó w , k t ó r z y p o w y ­ r a ź n y m k r y z y s i e w e w n ę t r z n y m w 1 . p o ł o w i e X V I w i e k u p o n o w n i e w ł ą c z y l i s i ® a k t y w n i e w s z e r o k o z a k r o j o n ą d z i a ł a l n o ś ć d u s z p a s t e r s k ą w o k r e s i e

(3)

KULT MARYJNY W POLSCE W XVI W. 7 4 p o t r y d e n c k i m . J e s t r ó w n i e ż ł a t w o z a u w a ż a l n e , iż c h r z e ś c i j a ń s t w o l u d o w e , w y - w y k s z t a ł c o n e w o b r ę b i e s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , w y c h o d z i ł o t e r a z c o ­ r a z c z ę ś c i e j p o z a m u r y m i a s t k u w s i i ż e p o t ę ż n a o f e n s y w a c h r y s t i a - n i z a c y j n a k o n t r r e f o r m a c j i , j a k a n a s t ą p i ł a p o o k r e s i e p o w o l n e g o r a c z e j p r z e n i k a n i a k u l t u r y r e l i g i j n e j , d o p r o w a d z i ł a , z w ł a s z c z a w n a s t ę p n y m s t u l e c i u , d o p o g ł ę b i o n e j a k u l t u r a c j i r e l i g i j n e j ś w i a t a " a g r a r n e g o . W s p o m n i a n e w y ż e j p r z e o b r a ż e n i a s p o ł e ć z n o - r e 1 i g i j n e z n a j d a s w e o d b i c i e t a k ż e w ó w c z e s n y m n u r c i e m a r y j n y m k a t o l i c y z m u p o l s k i e g o . D r u g i e z j a w i s k o , r ó w n i e w a ż n e d l a i n t e r e s u j ą c e g o n a s p r o b l e m u , t o s i l n e o d d z i a ł y w a n i e p r z e z c a ł y w i e k X V I n a f o r m y k u l t u w K o ś c i e l e p o l s k i m d w ó c h p r z e c i w s t a w n y c h t e n d e n c j i : r o m a n i z a c j i i t z w . „ p o l o n i - z a c j i " c z y s a r m a t y z a c j i k u l t u ^ . S c h y ł e k ś r e d n i o w i e c z a p r z y n i ó s ł n a d ­ m i e r n y r o z r o s t l i t u r g i i l o k a l n e j i z b y t n i e z i n d y w i d u a l i z o w a n i e f o r m p o b o ż n o ś c i , m i ę d z y i n n y m i t a k ż e m a r y j n e j . W o d p o w i e d z i n a k r y t y k ę R e f o r m a t o r ó w z o s t a j a p o d j ę t e w d z i e d z i n i e k u l t u d a l e k o i d ą c e z m i a n y . P a p i e s t w o b ę d z i e s t a r a ł o s i ę o u n i f i k a c j e f o r m k u l t u , s o b o r o w a k o m i ­ s j a d o s p r a w r e f o r m y m s z a ł u i b r e w i a r z a w p r o w a d z i j e d n o l i t o ś ć k s i ą g l i t u r g i c z n y c h , T r y d e n t p r z y n i e s i e n o w e p o s t a n o w i e n i a d o t y c z ą c e o d ­ p r a w i a n i a n a b o ż e ń s t w . U s t a n o w i o n a w 1 5 8 8 r. K o n g r e g a c j a O b r z ę d ó w b ę d z i e m i a ł a z a z a d a n i e z a p o b i e c e w e n t u a l n y m b ł ę d o m d o g m a t y c z n y m w o f i c j a l n y m k u l c i e K o ś c i o ł a . Z c z a s e m j e j d z i a ł a l n o ś ć d o p r o w a d z i ł a d o p e w n e g o o d i z o l o w a n i a l i t u r g i i o d w c i ą ż ż y w e j , l u d o w e j p o b o ż n o ś c i . A l e n a w e t n a j d a l e j i d ą c a u n i f o r m i z a c j a l i t u r g i i n i e p r z e s z k o d z i j e d n a k w u n a r o d o w i e n i u p e w n y c h f o r m k u l t u , a n i t e ż w n a d a w a n i u o g ó l - n o c h r z e ś c i j a ń s k i m w y o b r a ż e n i o m r e l i g i j n y m m i e j s c o w e g o k o l o r y t u . P r o ­ c e s u n a r o d o w i a n i a r o z p o c z ą ł s i ę p r z e d S o b o r e m T r y d e n c k i m . S z e r s z a r e c e p c j a k u l t u r y r e l i g i j n e j w P o l s c e , d o k o n u j ą c a s i ę u s c h y ł k u Ś r e d ­ n i o w i e c z a , d a l e k a b y ł a o d b i e r n e g o , a u t o m a t y c z n e g o p r z e j m o w a n i a t e ­ g o w s z y s t k i e g o , c o p r z y c h o d z i ł o d o n a s z z e w n ą t r z , z Z a c h o d u . D o k o ­ n y w a ł a s i ę o n a w y r a ź n i e w s t a ł e j k o n f r o n t a c j i z r o d z i m ą t r a d y c j ą , m a j ą c ą s w e k o r z e n i e w k u l t u r z e a g r a r n e j l u d n o ś c i p o l s k i e j . P o l e g a ł a z a w s z e n a w y b o r z e i r e d u k c j i p r z y j m o w a n y c h t r e ś c i i w z o r c ó w w z a l e ż ­ n o ś c i o d w ł a s n y c h p o t r z e b i w ł a s n y c h m o ż l i w o ś c i p e r c e p c j i . P o n i e w a ż w i e k X V I , a j e s z c z e b a r d z i e j w i e k X V I I , p r z y n o s i s z c z e g ó l n i e b u j n y r o z w ó j k u l t u r y i ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j , p o t r y d e n c k i k a t o l i c y z m p o l ­ s k i m u s i a ł b a r d z i e j n i ż ś r e d n i o w i e c z n e c h r z e ś c i j a ń s t w o l i c z y ć s i ę z n u r t e m k u l t u r y w ł a s n e j , r o d z i m e j . W y d a j e s i ę , i ż w n i e w i e l u i n n y c h

(4)

k r a j a c h ó w c z e s n e j E u r o p y k a t o l i c y z m z ł ą c z y ł s i ę t a k s i l n i e , j a k w P o l ­ s c e z c a ł a t r a d y c j a k u l t u r y n a r o d o w e j , j e j o b r z ę d o w o ś c i ą i z w y c z a j a ­ m i . O w a r o d z i m o ś ć k u l t u , o k r e ś l o n a j a k o p o l o n i z a c j a ( t e r m i n m o ż e n i e n a j s z c z ę ś l i w i e j w p r o w a d z o n y d o h i s t o r i o g r a f i i ) , o b j ę ł a r ó w n i e ż o d ł a ­ m y c h r z e ś c i j a ń s t w a r o z w i j a j ą c e s i ę w X V I w i e k u n a z i e m i a c h P o l s k i : k a l w i n i z m i a r i a n i z m , w m n i e j s z y m s t o p n i u l u t e r a n i z m . W i d a ć to c h o ć ­ b y w t y m , ż e n a s i k a l w i n i n i g d y n i e p o d k r e ś l a l i d o g m a t u p r e d e s t y n a - c j i s t a n o w i ą c e g o p r z e c i e ż k a m i e ń w ę g i e l n y d o k t r y n y n a Z a c h o d z i e , a k c e n t o w a l i c z e ś ć ś w . W o j c i e c h a i S t a n i s ł a w a j a k o p a t r o n ó w w s p ó l n e j O j c z y z n y , c z c i l i M a t k ę B o ż a j a k o o p i e k u n k ę c a ł e g o n a r o d u , p i e l ­ g r z y m o w a l i w X V I I w i e k u d o Ś w i ę t e j L i p k i ^ . W s t a r c i u w s p o m n i a n y c h w y ż e j d w ó c h n u r t ó w w k a t o l i c y z m i e p o l ­ s k i m z w y c i ę ż y ł n i e w ą t p l i w i e d r u g i , m . i n . d z i ę k i w z a j e m n e m u k o m p r o ­ m i s o w i s z l a c h t y i j e z u i t ó w . D o s z ł o w n i m d o g ł o s u z r o z u m i e n i e p o t r z e ­ b y p r z y s t o s o w a n i a p o j ę ć i s y m b o l i r e l i g i j n y c h d o m e n t a l n o ś c i p o l s k i e j ,

g

n i e t y l k o s z l a c h e c k i e j l e c z t a k i e p l e b e j s k i e j , a p ó ź n i e j i c h ł o p s k i e j . I z n o w u o b s e r w u j e m y d w a s p r z ę ż o n e z e s o b a p r o c e s y : r o z k w i t o w i r o d z i ­ m e j k u l t u r y p o l s k i e j , o w e m u „ z ł o t e m u " j e j w i e k o w i , K o ś c i ó ł p o l s k i o d ­ p o w i e d z i a ł s a r m a t y z a c j a k u l t u r y r e l i g i j n e j . W i e l e w s k a z u j e n a t o , i ż k u l t m a r y j n y w X V I w i e k u s t a n o w i s z c z e ­ g ó l n e g o r o d z a j u s o c z e w k ę s k u p i a j a c a w s o b i e w s p o m n i a n e p o k r ó t c e t e n ­ d e n c j e i t r e n d y . K o n t e k s t z ł o ż o n y c h u w a r u n k o w a ń h i s t o r y c z n o - s p o ł e c z n y c h m u s i a ł w p ł y n a ó n a c h a r a k t e r t r e ś c i i f o r m t e g o ż k u l t u . W p r a w d z i e s t a ­ n o w i ć o n b ę d z i e w d u ż e j m i e r z e d a l s z a k o n t y n u a c j e t e g o w s z y s t k i e g o , co o k r e ś l a ł o m a r y j n o ś ć w j e j p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e j f o r m i e , n i e m n i e j o p r ó c z o w e j t o ż s a m o ś c i k u l t m a r y j n y , z w ł a s z c z a w o k r e s i e p o t r y d e n c k i m , n a b i e ­ r a n o w e g o w y r a z u i s z c z e g ó l n e g o n a t ę ż e n i a . N i e b e z z n a c z e n i a d l a c a ł o k s z t a ł t u j e g o r o z w o j u p o z o s t a w a ł w z r o s t z a i n t e r e s o w a ń m a r i o l o g i c z n y c h w ś r o d o w i s k u p o l s k i c h e l i t k o ś c i e l - q n y c h . B y ł o n s p o w o d o w a n y z a r ó w n o z a k w e s t i o n o w a n i e m k u l t u m a ­ r y j n e g o p r z e z p r o t e s t a n t y z m , k t ó r y n i e u z n a w a ł u d z i a ł u M a r y i w d z i e ­ l e O d k u p i e n i a i r o z d a w n i c t w i e ł a s k , j a k i p r z e z u j a w n i a j a c a s i ę w s a ­ m y m K o ś c i e l e t e n d e n c j e d o ś c i ś l e j s z e g o o p a r c i a t e g o ż k u l t u n a P i ś m i e ś w . i t r a d y c j i k o ś c i e l n e j . W w y n _ i k u p o g ł ę b i a j ą c e j s i ę r e f l e k s j i t e o ­ l o g i c z n e j k u l t m a r y j n y z d o b ę d z i e m o c n i e j s z e t e r a z p o d s t a w y w d e m o n ­ s t r a t i o c a t h o l i c a , a o k r e s p o t r y d e n c k i p r z y c z y n i s i ę z n a c z n i e d o j e ­ g o u p o r z ą d k o w a n i a i s p r o w a d z e n i a d o w ł a ś c i w y c h , t e o l o g i c z n i e u z a s a d ­ n i o n y c h r o z m i a r ó w . P o l s k a m a r i o l o g i a X V I w i e k u s t o i p o d z n a k i e m o b r o n y o s o b y M a

(5)

-KULT MARYJNY W POLSCE W XVI W. 9 r y i i n a l e ż n e g o J e j k u l t u , w y n i k a j ą c e g o z B o ż e g o M a c i e r z y ń s t w a i w s p ó ł u d z i a ł u w z b a w c z y m d z i e l e C h r y s t u s a . N i e t u m i e j s c e n a p r e z e n - , t a c j ę b o g a t e j , c i e k a w e j t w ó r c z o ś c i , k t ó r a o d p o ł o w y X V I w i e k u w p i ­ s z e s i e w „ z ł o t y o k r e s " r o z w o j u p o l s k i e j n y ś l i m a r i o l o g i c z n e j P r a c e , k t ó r e w y s z ł y s p o d p i ó r a J a n a z S z a m o t u ł ( z m . 1 5 1 9 - K a z a n i e o M a r y i P a n n i e c z y s t e j ) , S t a n i s ł a w a H o z j u s z a ( z m . 1 5 9 7 - C o n f e s s i o a a t h o l i c a e f i d e i c h r i s t i a n a e ) , S t a n i s ł a w a z Ł o w i c z a ( z m . 1 5 7 4 - E n - o h i r i d i o n . . . D e I m m a c u l a t a C o n c e p t i o n e B M V p r o p o e i t u m ) , S t a n i s ł a w a S o k o ł o w s k i e g o ( z m . ! 5 9 3 - N u n t i u s s a l u t i s - w j ę z y k u p o l s k i m : P o s e ł W i e l k i o W c i e l e n i u S y n a B o ż e g o ) , J a k u b a W u j k a ( z m . 1 5 9 7 - P o s t y l l a ) , M a r c i n a L a t e r n y ( z m . 1 5 9 8 - H a r f a d u c h o w n a ) , P i o t r a S k a r g i ( z m . 1 6 1 2 - K o m e n t a r z d o B o g a r o d z i c y , K a z a n i a n a n i e d z i e l e i ś w i ę t a ) , A b r a h a m a B z o w s k i e g o , ( z m . 1 6 3 7 - T h e s a u r u s l a u d u m , T r i l o g i u m B . V i r g i n i s , F l o r i ­ d a m a r i a n a , M o n i l e G e m m e u m ) , J u s t y n a Z a p a r t o w i c z a M i e c h o w i t y ( z m . 1 6 7 0 - D i a c u r s u s p r a e d i c a b i l e s s u p e r L i t a n i a s L a u r e t a n a s ) , F a b i a n a B i r - k o w s k i e g o ( z m . 1 6 3 6 - K a z a n i a n a ś w i ę t a d o r o c z n e , K a z a n i a o b o z o w e ) , H i e r o n i m a P o w o d o w s k i e g o ( z m . 1 6 1 3 - O d p o w i e d ź k r z e ś c i a ń s k a . N a l i s t , k t ó r y p o d Z i t u ł e m M a t k i B o ż e j d o M n i c h ó w C z ę s t o c h o w s k i c h , n a p i s a ł B e - h e m o t K a n c l e r z L u c i p e r a k s i ą ż ę c i a p i e k i e l n e g o ) , c h o ć b y p o p r z e s t a ć n a w y m i e n i e n i u w a ż n i e j s z y c h a u t o r ó w , n i e z a w s z e p o w s t a w a ł y j a k o t r a ­ k t a t y m a r i o l o g i c z n e w ś c i s ł y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u . C z ę ś c i e j b y ł y to d z i e ł a w y k o r z y s t y w a n e w d u s z p a s t e r s t w i e i p o l e m i k a c h w y z n a n i o w y c h . P o ś w i ę c o n e g ł ó w n i e z a g a d n i e n i o m N i e p o k a l a n e g o P o c z ę c i a i W n i e b o w z i ę ­ c i a N M P , p o d e j m o w a ł y t a k i e c o r a z s z e r s z ę p r o b l e m a t y k ę z w i ę z a n ę z p r a ­ w d ę o p o ś r e d n i c t w i e M a r y i , J e j w s p ó ł o d k u p i c i e l s t w i e , k r ó l e w s k o ś c i i m a c i e r z y ń s t w i e d u c h o w y m . C o r a z c z ę ś c i e j t a k ż e a u t o r z y p o d k r e ś l a l i z n a ­ c z e n i e m a r i o l o g i i j a k o i n t e g r a l n e j c z ę ś c i w i e d z y W z r o s t o w i z a i n t e r e s o w a ń m a r i o l o g i c z n y c h , p w i e d o w z b o g a c e n i a t r e ś c i k u l t u , t o w a r z y s z y ł y - w a ż n i e j s z e - p r z e o b r a ż e n i a d o k o n u j ę c e s i ę w p o b o t y c z n i e p r z e ż y w a n e j i p r a k t y k o w a n e j w m a s a c h . ^ N a s t ę p u j e w y r a ź n e p o s z e r z e n i e m o t y w ó w k u l t t r z n y c h , k t ó r e g o u z a s a d n i a ł y i o ż y w i a ł y . R e l i g i d z a ł a w t y m z a k r e s i e n i e j e d n o k r o t n i e o r z e c z e n i a c i o ł a i w p r o w a d z e n i e p r z e z e ń n o w y c h f o r m l i t u r g i r o z w ó j l u d o w e j d e w o c j i s z e d ł w k i e r u n k u r o z w i n i ę n y , p e w n e g o i c h .a k c e n t o w a n i a p r o w a d z ę c e g o d o w y p S a m o n a r a s t a n i e m o t y w ó w k u l t u m a r y j n e g o w y n o w y c h p r z y w i l e j ó w M a r y i ' ' . W k u l c i e s z e s n a s t ę w i t e o l o g i c z n e j . r o w a d z ę c y c h n i e w ę t p l i - s p o ł e c z n i e z n a c z n i e ż n o ś c i m a r y j n e j a u t e n -u , o w y c h r a c j i w e w n ę - j n o ś ć l u d o w a w y p r z e - o f i c j a l n e j n a u k i K o ś - c z n y c h . N i e r z a d k o t e ż c i a m a r g i n e s ó w d o k t r y - a c z e n i a i s t o t y k u l t u , n i k a ł o i d o s t r z e ż e n i a e c z n y m w y s t ę p u j ę n a

(6)

-d a l z n a n e ś r e -d n i o w i e c z u m o t y w y -d o g m a t y c z n e i t e o l o g i c z n e , t a k i e j a k : M a c i e r z y ń s t w o B o ż e , D z i e w i c t w o , ś w i ę t o ś ć , s t a n o w i ą c e p r a w d y p o d s t a w o ­ w e j k a t e c h e z y o k r e s u m i s j i i p o c z ę t k ó w e w a n g e l i z a c j i n a z i e m i a c h P o l ­ s k i . W i e k X I I I p o s z e r z y j e o n o w e r a c j e , w y n i k a j ę c e z n o w y c h p r z y w i ­ l e j ó w m a r y j n y c h : p o ś r e d n i c t w a , W n i . e b o w z i ę c i a , N i e p o k a l a n e g o P o c z ę c i a . N i e m n i e j w k u l c i e X V I - w i e c z n y m d a j e s i ę s t w i e r d z i ć w y r a ź n e p r z e s u n i ę ­ c i e w h i e r a r c h i z a c j i o w y c h m o t y w ó w . M o t y w e m w i o d ę c y m k u l t u s t a j ę s i ę i d e e w s p ó ł o d k u p i c i e l s t w a , p o ś r e d n i c t w a - o r ę d o w n i c t w a , m a c i e r z y ń s t w a d u c h o w e g o i k r ó l e w s k o ś c i M a r y i . W ś w i e t l e d a n y c h j a k i m i d y s p o n u j e m y , w y d a j e s i ę s l u s z n ę t e z a o n a k ł a d a n i u s i ę w c i ę g u w i e k ó w k o l e j n y c h c y k l i k u l t o w y c h , u k a z u j ę c y m o w e p r z e s u n i ę c i a w c h a r a k t e r z e m o t y w a c j i 1 2 . k u l t u . P o t w i e r d z a s i ę s p o s t r z e ż e n i e , iż p o o k r e s i e d o m i n a c j i w k u l ­ c i e m a r y j n y m c y k l i d o g m a t y c z n y c h , p r z e ł o m X V / X V I w i e k u p r z y n i ó s ł r o z ­ w ó j c y k l i w y r a ź n i e d e w o c y j n y c h , o p a r t y c h n a p r z y w i l e j u p o ś r e d n i c t w a w s z y s t k i c h ł a s k i w s p ó ł u d z i a ł u M a r y i w d z i e l e O d k u p i e n i a . U s t a l e n i e m o t y w ó w k u l t u w o p a r c i u c a n a l i z ę b o g a t e g o i r ó ż n o ­ r o d n e g o m a t e r i a ł u ź r ó d ł o w e g o , z a r ó w n o t e k s t ó w l i t u r g i c z n y c h , m o d l i t w , c o r a z l i c z n i e j s z y c h p i e ś n i , j a k i l i t e r a t u r y b u d u j ą c e j i h o m i l e t y c z ­ n e j , z a p e w n e w z b o g a c ę n a s z ę w i e d z ę o c h a r a k t e r z e k u l t u , p o z w a l a j ę c g ł ę b i e j w n i k n ę ć w m a r y j n y n u r t p o l s k i e j r e l i g i j n o ś c i X V I w i e k u i w s p ó ł t w o ­ r z ą c e g o w y o b r a ż e n i a . N i e m n i e j s a m r e j e s t r m o t y w ó w n i e w i e l e t ł u m a c z y z m e c h a n i z m u p r z e m i a n z a c h o d z ę c y c h w t r e ś c i k u l t u i s p o ł e c z n e g o i c h f u n k c j o n o w a n i a . H i s t o r y k a k u l t u i n t e r e s u j ę p r z y c z y n t y c h p r z e o b r a ż e ń . M u s i z a t e m d o t r z e ć d o u w a r u n k o w a ń h i s t o r y c z n y c h , s i ł s p o ł e c z n y c h d e ­ c y d u j ą c y c h o s e l e k c j i t r e ś c i , z m i a n i e f o r m , a n i e k i e d y i d e f o r m a c j i k u l t u . N i e w ę t p l i w i e z a s a d n i c z e z n a c z e n i e w k s z t a ł t o w a n i u s i ę n o w e g o w y ­ r a z u k u l t u w o m a w i a n y m c z a s i e m i a ł a k o n f r o n t a c j a z p r o t e s t a n t y z m e m , w y w o ł u j ę c a w r e z u l t a c i e ż y w ę r e a k c j ę n a z a k w e s t i o n o w a n e r a c j e k u l t u m a r y j n e g o i z w i ę z a n e z n i m p r a k t y k i , a t a k ż e a t m o s f e r a s z c z e g ó l n y c h . 1 3 n a p i ę ć t a k z n a m i e n n y c h d l a ó w c z e s n e j r e l i g i j n o ś c i m a s . W k l i m a c i e p r o f e t y z m u , s t r a c h u . , o c z e k i w a n i a k o ń c a ś w i a t a , w z m o ­ ż o n e g o n i e p o k o j u r e l i g i j n e g o , w y w o ł a n e g o w y s t ę p i e n i a m i r e f o r m a t o r s k i ­ m i , o d ż y w a i u n a s , n a w i ę z u j ę c y d o ś r e d n i o w i e c z a , k u l t M ę k i C h r y s t u s a , M ę ż a B o l e ś c i u w y p u k l a j ę c y z b a w c z ę m i s j ę O d k u p i c i e l a . N a j e g o k a n w i e r o z w i n i e s i ę k u l t M a r y i W s p ó ł o d k u p i c i e l k i , M a r y i c i e r p i ę c e j w r a z z S y ­ n e m . I k o n o g r a f i c z n y m ś l a d e m t e g o ż k u l t u , w p i s a n e g o w n u r t d o l o r y s t y c z n y r e l i g i j n o ś c i l u d o w e j , b ę d ę p o j a w i a j ę c e s i ę p i e t y i p r z e d s t a w i e n i a M a r y i

(7)

\ 1 4 z D z i e c k i e m n o s z ą c y m j u ż ś l a d y r a n . W l i c z n y c h t e m a t a c h p a s y j n y c h , e s c h a t o l o g i c z n y c h i s o t e r i o l o g i c Z n y c h , p o j a w i a j ą c y c h s i ą m a s o w o w p o l i c h r o m i a c h k o ś c i e l n y c h , o b r a z a c h i m i n i a t u r a c h p o i s k i c h o d p o ł o ­ w y X V I w i e k u , p r z e d s t a w i e n i a b o l e j ą c e j p o d k r z y ż e m M a t k i o b o k C h r y s ­ t u s a U k r z y ż o w a n e g o z a j m ą c e n t r a l n e m i e j s c e . W m o t y w a c h i f o r m a c h t e ­ g o ż k u l t u w y c z u w a s i ą a t m o s f e r ą z a c h w i a n e j r ó w n o w a g i s p o ł e c z n e j i w z m o ż o n e j ż a r 1 i w o ś c i r e 1 i g i j n e j , n i e z m i e r n i e p a t e t y c z n e j i d r a m a t y c z n e j . Z n a c z e n i e w s p ó ł c i e r p i e n i a ( c o m p a s s i o ) j a k o t y t u ł u M a r y i d o w s t a w i e n ­ n i c t w a z a l u d z k o ś c i ą ' u B o g a ( i n t e r c e s s i o ) , p o g ł ę b i o n e z w ł a s z c z a w n a u ­ c e ś w . B e r n a r d y n a z e S i e n y , p o d k r e ś l o n e z o s t a n i e w w y o b r a ż e n i u M a r y i w r o l i o r ę d o w n i c z k i p r z e d S ą d z i ą i D a w c ą ł a s k * ^ . S z c z e g ó l n i e ż y w y k u l t p o ś r e d n i c t w a M a r y i r o z w i n i e s i ą n i e w ą t p l i ­ w i e j a k o r e a k c j a n a c h r z e ś c i j a ń s t w o l ę k u i n i e p e w n o ś c i , j a k ż e b l i s k i e ó w c z e s n e m u p r o t e s t a n t y z m o w i , a t a k ż e j a k o p r ó b a z n a l e z i e n i a s k u t e c z n e ­ g o p u k l e r z a i g w a r a n c j i s p e ł n i e n i a e s c h a t o l o g i c z n y c h i e g z y s t e n c j a l ­ n y c h n a d z i e i . W p o s z u k i w a n i u p o m o c y z e s t r o n y N i e b a , p o s z u k i w a n i u z r ó w n u j ą c y m w s z y s t k i c h b e z w z g l ą d u n a s t a n , s p o n t a n i c z n a p o b o ż n o ś ć m a s o d n a j d y w a ł a w k u l c i e M a r y i P o ś r e d n i c z k i i O r ę d o w n i c z k i t o p o c z u ­ c i e b e z p i e c z e ń s t w a , k t ó r e g o n i e d a w a ł a m a ł o p o g ł ę b i o n a w i a r a i p r a k t y ­ k i r e l i g i j n e p r z e n i k n i ę t e l e g a l i z m e m , k o n f o r m i z m e m i r u t y n ą . K u l t t e n w y r a s t a ł w i ę c z e s p o ł e c z n i e o d c z u w a n e j i p r z e ż y w a n e j p o t r z e b y s k ł a n i a ­ j ą c e j d o p o s z u k i w a n i a c o r a z t o n o w y c h s p o s o b ó w z a p e w n i e n i a w r ę c z z a ­ g w a r a n t o w a n i a s o b i e , s z c z ę ś l i w e g o l o s u p r z y s z ł e g o i z a r a d z e n i a b i e d o m c z ł o w i e c z e j e g z y s t e n c j i . P o w s t a ł e w X V I w i e k u f o r m y n a b o ż e ń s t w i p r a ­ k t y k r e l i g i j n y c h , c z ę s t o z w i ą z a n e z l i c z n y m i o d p u s t a m i , w y s u w a j ą c n a c z o ł o i d e ę o r ę d o w n i c t w a p o s z e r z a j ą w y r a ź n i e j e j z a k r e s . N i e t y l k o p r o ­ s i s i ę o p o m o c w p o t r z e b a c h i n d y w i d u a l n y c h , l e c z i s p o ł e c z n y c h ( s t ą d s z c z e g ó l n y r o z w ó j p r a k t y k k o l e k t y w n y c h ) , p r o s i s i ę o z w y c i ę s t w o w w a ­ l k a c h r e l i g i j n y c h i w o j n a c h z n i e w i e r n y m i , o r a t u n e k p t z e d n i e b e z p i e ­ c z e ń s t w e m k l ę s k ż y w i o ł o w y c h , a z w ł a s z c z a p r z e d c z ę s t o n a w i e d z a j ą c y m i . . . . 16 k r a j e p i d e m i a m i K u l t p o ś r e d n i c t w a M a r y i b ę d z i e s i ę u n a s s z e r z y ć w f o r m a c h p a r ­ t y k u l a r n y c h j a k o k u l t M a t k i B o s k i e j R ó ż a ń c o w e j i S z k a p l e r z n e j ( o b a ś w i ę t a l i t u r g i c z n e p o w s t a ł y w 2 p o ł o w i e X V I w . ) , M a t k i B o ż e j M i ł o s i e r - . d z i a , P o c i e s z e n i a , W s p o m o ż e n i a W i e r n y c h , Z w y c i ę s k i e j . N a s z e m o d l i t e w ­ n i k i s z e s n a s t o w i e c z n e p o d k r e ś l a j ą s z c z e g ó l n i e c z ę s t o m o t y w A u x i l i u m C h r i s t i a n o r u m , k t ó r y w s z e d ł j a k o n o w e w e z w a n i e d o L i t a n i i l o r e t a ń ­ s k i e j o d r. 1 5 7 1 p o z w y c i ę s t w i e p o d L e p a n t o . T a k n p . b a r d z o p o p u l a r ­

(8)

n y m o d l i t e w n i k d l a k o b i e t , w y d a n y przejz S t a n i s ł a w a P r a s z y c k i e g o , w ś r ó d 2 3 m o d l i t w m a r y j n y c h z a w i e r a a ż s z e ś ć s k i e r o w a n y c h w y r a ź n i e d o M a r y i W s p o m o ż y c i e l k i 1 ', W i k o n o g r a f i i m o t y w t e n p r z e k a z a n y z o s t a j e w l i c z ­ n y c h p r z e d s t a w i e n i a c h t y p u M a d o n n y M i ł o s i e r d z i a M a d o n n y P ł a s z c z a -1 8 M a t k i B o s k i e j Z w y c i ę s k i e j O b e c n o ś ć M a r y i w s f e r z e w y o b r a ż e n i o w e j p o b o ż n o ś c i l u d o w e j w ł a ś ­ n i e w r o l i P o ś r e d n i c z k i o k r e ś l a w y r a ź n i e i n a d z w y c z a j t r w a l e J e j m i e j ­ s c e w c a ł o k s z t a ł c i e s t o s u n k ó w c z ł o w i e k a z B o g i e m i r o z w i j a s i e , z w ł a s z c z a w 2 p o ł . X V I w i e k u , w n u r c i e o g ó l n e g o w t y m c z a s i e o ż y w i e -1 9 n i a k u l t ó w ś w i ę t y c h p a t r o n ó w - o r e d o w n i k ó w . W r e l i g i j n e j k u l t u r z e X V I w i e k u M a r y j a i ś w i ę c i , j a k o p o ś r e d n i c y - o r e d o w n i c y w e w s z y s t k i c h o k o l i c z n o ś c i a c h ż y c i o w y c h , s ą n i e w ą t p l i w i e b a r d z i e j o b e c n i i b l i ż s i a n i ż e l i o s o b a B o g a z c a ł y m a n t r o p o m o r f i z m e m z w i ą z a n y c h z N i m w y o b r a ­ ż e ń . U w y p u k l o n a r o l a p o ś r e d n i c t w a n i w e l u j e w d u ż e j m i e r z e n i e b e z p i e ­ c z e ń s t w o u t o ż s a m i a n i a i c h z B o g i e m . P o d k r e ś l a b o w i e m w y r a ź n i e , i ż p a r t y c y p u j e o n i w m o c y K o g o ś i n n e g o . S t a j e s i e p o ś r e d n i k a m i m i e d z y n i e b e m a z i e m i e z w o l i B o g a i s t e d w ł ą c z e n i z o s t a j e n a s t a ł e w p o r z ą ­ d e k p r o w i d e n c j o n a l n y . P o d o b n i e j a k w ś r e d n i o w i e c z u i t e r a z p o d p a t r o n a t e m ś w i ę t y c h t o c z y s i e c a ł e ó w c z e s n e ż y c i e z a r ó w n o i n d y w i d u a l n e j a k i s p o ł e c z n e . Z a p o t r z e b o w a n i e n a m o ż n y c h p a t r o n ó w z r o d z i w p o c z ą t k a c h X V I w i e k u n i e z m i e r n i e p o p u l a r n e f o r m ę k u l t u c a ł y c h „ g r u p ś w i ę t y c h s p e c j a l i s t ó w " , w r o d z a j u k u l t u C z t e r n a s t u O r ę d o w n i k ó w . N a t o m i a s t w o k r e s i e p o t r y d e n - ckira d a j e s i e z a o b s e r w o w a ć n a r a s t a n i e p e w n e g o k r y t y c y z m u w o b e c i s t ­ n i e j ą c y c h k u l t ó w , u s u n i e c i e p e w n y c h k u l t ó w n i e z a t w i e r d z o n y c h p r z e z R z y m o r a z p e w n e z m i a n y w s p o ł e c z n y m o d d z i a ł y w a n i u p o s z c z e g ó l n y c h p a ­ t r o n a t ó w . T a k n p . p e w n ą d e g r a d a c j e w t y m o k r e s i e p r z e ż y w a k u l t ś w . P i o ­ t r a , w z r a s t a z n a c z e n i e k u l t u ś w . J ó z e f a i ś w . A n n y - w z w i ą z k u z r e s z t ą z e w z r o s t e m k u l t u m a r y j n e g o . O b o k d a w n y c h k u l t ó w s z e r z ą s i e n o w e , p r o ­ p a g o w a n e p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z j e z u i t ó w , z w ł a s z c z a k u l t y ś w i ę t y c h w ł o s k i c h i h i s z p a ń s k i c h , p o d k o n i e c X V I w i e k u p o j a w i a s i e w y b i t n i e

20

c h ł o p s k i k u l t I z y d o r a O r a c z a . O k r e s B a r o k u p r z y n i e s i e w y r a ź n y r o z ­ w ó j k u l t ó w ś w i ę t y c h l o k a l n y c h , o b e j m u j ą c y c h s w y m z a s i e g i c m j e d n ą l u b k i l k a p a r a f i i b ą d ź w i ę k s z y r e g i o n k r a j u . T e n r e g i o n a l i z m k u l t o w y o d ­ p o w i a d a ł w p e w n y m s e n s i e p o g ł ę b i a j ą c e j s i ę d e z i n t e g r a c j i u s t r o j o w e j 21 i k u l t u r a l n e j R z e c z y p o s p o l i t e j p o d k o n i e c X V I w i e k u . B a r d z o w y r a ź ­ n i e s ł a b n i e k u l t o g ó l n o p a ń s t w o w y p a t r o n ó w P o l s k i ś w i e t y c h W o j c i e c h a i S t a n i s ł a w a . W s p o m i n a m y o t y m p r o c e s i e , p o n i e w a ż m i a ł o n s w ó j o d p o w i e d n i k

(9)

KULT MARYJNY W POLSCE W XVI W. 1 3 w p o l s k i m k u l c i e m a r y j n y m , w k t ó r y m w ł a ś n i e o d p o ł o w y X V I w i e k u o b ­ s e r w u j e m y a n a l o g i c z n y p r o c e s p a r t y k u l a r y z a c j i .P r o w a d z i o n d o r o z b i ­ c i a j e d n e g o t e o l o g i c z n e g o i d o g m a t y c z n e g o o b r a z u M a r y i n a s z e r e g k o n k r e t n y c h J e j p o s t a c i . N i e c z c i s i ę j a k i e j ś a b s t r a k c y j n e j , j e d n e j M a t k i B o ż e j , a l e k o n k r e t n e : t ę z J a s n e j G ó r y , G i d e l , K a l w a r i i , S o k a ­ l a . R ó w n o c z e ś n i e k a ż d e j z n i c h p r z y p i s u j e s i ę p e w n e s p e c j a l n e m i s j e , o k r e ś l o n y t y p ł a s k o p a r t y o m i e j s c o w a t r a d y c j ę k u l t o w ą . A l e w s z y s t ­ k i e te z w i e l o k r o t n i o n e w y o b r a ż e n i a M a r y i - O r ę d o w n i c z k i u k a z u j ą n i e ­ z m i e n n i e t o s a m o w i e l k i e m i ł o s i e r d z i e i z r o z u m i e n i e l u d z k i c h b i e d . N i e w ą t p l i w i e , p e r s o n i f i k a c j a k u l t u p r o w a d z i ł a d o z n i e s i e n i a d y s t a n ­ s u m i ę d z y N i ą a l u d ź m i o r a z d o n a d a n i a w y o b r a ż e n i o m z w i ą z a n y m z M a

-22

r y j ą c z ę s t o s t a n o w e g o l u b l o k a l n e g o k o l o r y t u S z c z e g ó l n y m t e g o w y r a z e m b ę d z i e m a s o w o r o z w i j a j ą c y s i ę o d 2 p o ­ ł o w y X V I w i e k u k u l t c u d o w n y c h o b r a z ó w , w s p ó ł t w o r z ą c y c h w t y m c z a s i e 2 3 o k . 2 5 0 m i e j s c p ą t n i c z y c h n a z i e m i a c h P o l s k i . Z a k r e s i c h w p ł y w ó w p o z o s t a w a ł w y r a ź n i e r e g i o n a l n y . N a i c h t l e z u p e ł n i e w y j ą t k o w ą j u ż w ó w c z a s r o l ę p e ł n i ł o ś r o d e k j a s n o g ó r s k i . Z a s i ę g i e m s w e g o o d d z i a ł y w a ­ n i a o b e j m o w a ł c a ł o ś ć t e r y t o r i u m R z e c z y p o s p o l i t e j , r o z p r z e s t r z e n i a j ą c s i ę t a k ż e p o z a j e j g r a n i c e , z w ł a s z c z a p o ł u d n i o w e . B a r d z o w c z e ś n i e o ś r o d e k • j a s n o g ó r s k i u z y s k a ł z n a c z e n i e o g ó l n o k r a j o w e , k t ó r e p o t e m s t o p n i o w o w z r a s t a ł o . S t a ł o s i ę t a k z a p e w n e p o d w p ł y w e m t r w a ł y c h t r a ­ d y c j i s z c z e g ó l n e j c z c i ż y w i o n e j d l a o b r a z u c z ę s t o c h o w s k i e g o p r z e z k o l e j n y c h k r ó l ó w p o l s k i c h i w i ą z a n i a z j e g o k u l t e m n a j ś w i e t n i e j s z y c h c z y n ó w o r ę ż a i w a ż n y c h m o m e n t ó w ż y c i a p a ń s t w o w e g o . K u l t j a s n o g ó r s k i b y ł j u ż w X V I w i e k u n i e w ą t p l i w i e w a ż n y m c z y n n i k i e m i n t e g r u j ą c y m s p o ł e ­ c z e ń s t w o K u l t o b r a z ó w , b ę d ą c s z c z e g ó l n ą f o r m ą k u l t u m a r y j n e g o z n a m i e n n ą d l a r o d z i m e j n a s z e j r e l i g i j n o ś c i o d c z a s ó w k o n t r r e f o r m a c j i i p o c z ą t ­ k ó w B a r o k u , s t a n o w i o d r ę b n y p r o b l e m b a d a w c z y z e w z g l ę d u n a s z c z e g ó l n i e w a ż n ą f u n k c j e , j a k ą s p e ł n i a ł w p r o c e s i e i n t e g r a c j i s p o ł e c z n e j o r a z w y k s z t a ł c a n i a s i ę p o l s k i c h t r a d y c j i p ą t n i c t w a m a r y j n e g o . W a r t o m o ż e j e d y n i e n a t y m m i e j s c u p o d k r e ś l i ć , i i p o w s t a n i e t a k w i e l u m a r y j n y c h o ś r o d k ó w p ą t n i c z y c h s t a n o w i ś w i a d e c t w o d a l s z e g o u p o w s z e c h n i a n i a s i ę t e j f o r m y p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e j r e l i g i j n o ś c i , k t ó r a w c u d o w n y m o b r a z i e z a s p a k a j a ł a g ł ę b o k o o d c z u w a n ą w m a s a c h p o t r z e b ę p o s i a d a n i a m a t e r i a l n e - 2 5 g o p r z e d m i o t u k u l t u . D l a m e n t a l n o ś c i s z u k a j ą c e j t a k ż e w p r z e ż y c i u r e ­ l i g i j n y m k o n k r e t u w a ż n y m b y ł o z a s p o k o j e n i e w k u l c i e o b r a z u c h ę c i „ w i d z e n i a " i z a c z e p i e n i a w y o b r a ź n i o r z e c z y m a t e r i a l n e . F o r m ą k u l t u p ą t n i c z e g o w s a n k t u a r i a c h m a r y j n y c h b ę d ą p r z e d e w s z y s t k i m n a ­

(10)

w i e d z e n i a c u d o w n e g o o b r a z u , r z a d z i e j r z e ź b y . ' W y r a ź n a p r z e w a g a o b r a ­ z ó w j a k o o b i e k t ó w k u l t u p o t w i e r d z a z n a n a s k ą d i n ą d l i n i ę p o d z i a ł u z a ­ c h o d z ą c a w p ą t n i c t w i e m a r y j n y m w E u r o p i e z a c h o d n i e j i ś r o d k o w e j : w k r ę g u k r a j ó w ś r ó d z i e m n o m o r s k i c h i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i c h b ę d ę t o p r z e ­ d e w s z y s t k i m p i e l g r z y m k i d o c u d o w n y c h o b r a z ó w ; n a t e r e n i e N i e m i e c a z w ł a s z c z a F r a n c j i , H i s z p a n i i - d o c u d o w n y c h r z e ź b w k a m i e n i u i d r z e w i e . C o d o p r z y c z y n t e g o c h a r a k t e r y s t y c z n e g o i u t r z y m u j ą c e g o s i ę p o d z i ś d z i e ń z j a w i s k a s n u ć m o ż n a j e d y n i e d o m y s ł y . Z a p e w n e , n i e b e z z n a c z e n i a w p r z y p a d k u P o l s k i p o z o s t a w a ł o s ą s i e d z t w o z i e m r u s k i c h i r o l a j a k a n a t y m t e r e n i e o d e g r a ł y w p ł y w y i k o n y w s c h o d n i e j , z c a ł a r o z b u d o w a n a j e j , . 26 t e o l o g i ę T y m c o n a j c z ę ś c i e j s t w a r z a ł o m i e j s c e p i e l g r z y m k o w e i r o z b u d z a ł o w o k ó ł n i e g o k u l t p ą t n i c z y b y ł a „ c u d o w n o ś ć " o b r a z u i m i e j s c a , u s a n k c j o ­ n o w a n a p r z e z c u d p r z e k a z a n y t r a d y c j a i l e g e n d ^ . C z ę s t o d o t y c z y ł o n s a ­ m e g o f a k t u o d n a l e z i e n i a o b r a z u w m i e j s c u p ó ź n i e j s z e g o j e g o k u l t u , a w i ę c w i ą z a ł s i ę z s a m a g e n e z a l o c a s a c r a . K u l t M a r y i - P o ś r e d n i c z k i - O p i e k u n k i - O r ę d o w n i c z k i o t r z y m a ł w c u d o w n y c h o b r a z a c h s z c z e g ó l n e z m a t e r i a l i z o w a n i e , u k o n k r e t y z o w a n i e n a d z i e i z w i ą z a n y c h z J e j m a c i e r z y ń ­ s k i m , w s z e c h m o c n y m w s t a w i e n n i c t w e m . D o d a w n y c h , j u ż w ś r e d n i o w i e c z u p o l s k i m c z c z o n y c h p r z e d s t a w i e ń M a r y i d o c h o d z ą w w . X V I n a j c z ę ś c i e j o b r a ­ z y M a d o n n y z D z i e c i ą t k i e m . P o n i e w a ż t r a d y c j a o b r a z u c z ę s t o c h o w s k i e g o s i ę g a ł a n a j d a w n i e j s z y c h c z a s ó w s t a ł s i ę o n s z c z e g ó l n y m w z o r e m i k o n o ­ g r a f i c z n y m w i e l u ó w c z e s n y c h o b r a z ó w k u l t o w y c h , n a b i e r a j ą c y c h z c z a s e m 2 7 a u t o n o m i c z n e g o z n a c z e n i a k u l t o w e g o . D r u g i m , r ó w n i e c z ę s t y m , w a n a n -2 8 t e m b ę d z i e t y p w i z e r u n k u M a d o n n y P i e k a r s k i e j . A k t u a l n i e p r o w a d z o n e b a d a n i a n a d s o c j o t o p o g r a f i ą p ą t n i c t w a m a r y j n e g o w X V I - X V 1 I w i e k u p o z ­ w o l ą w p r z y s z ł o ś c i p o w i e d z i e ć c o ś w i ę c e j o r o z m i a r a c h s a m e g o z j a w i s k a i z w i ą z a n y c h z n i m b o g a t y c h f o r m a c h k u l t o w y c h . ' W y p a d a j e s z c z e z w r ó c i ć u w a g ę n a j e d n ą z e z n a m i e n n y c h c e c h k u l t u m a r y j n e g o w n a s z e j k u l t u r z e r e l i g i j n e j , z w ł a s z c z a 2 . p o ł o w y X V I w i e k u . Z j e g o r e g i o n a l i z a c j ą i i n d y w i d u a l i z a c j a s z e d ł w p a r z e , w s p o m n i a n y . 2 9 w c z e ś n i e j , p r o c e s s a r m a t y z a c j i . W a ż n ą w n i m r o l ę o d e g r a ł n i e w ą t p l i ­ w i e m o t y w z a g r o ż e n i a z e w n ę t r z n e g o : w o j n y z M o s k w ą , K o z a k a m i , p ó ź n i e j z T u r c j ą i S z w e d a m i . O d p o ł . X V I w i e k u n a s t ę p u j e w y r a ź n e p o w i ą z a n i e , k u l t u m a r y j n e g o z e l e m e n t a m i ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j , p o d y k t o w a n e d z i e j o ­ w y m p o s ł a n n i c t w e m P o l s k i j a k o p r z e d m u r z a c h r z e ś c i j a ń s t w a . T a s z c z e g ó l ­ n a m i s j a R z e c z y p o s p o l i t e j m i a ł a d o k o n a ć s i ę z a s p r a w ą i s z c z e g ó l n ą o p i e k a „ c u d o w n e j P a n i i K r ó l o w e j n a s z e j " . W y k s z t a ł c e n i e s i ę p o j ę c i a k r ó l e w s k o ś c i M a r y i p r z e c h o d z i o d t ą d w y -\

(11)

KULT MARYJNY W POLSCE W XVI W. 1 5 r a ź n ą e w o l u c j e . O d b a r d z o o g ó l n e g o p r z e k o n a n i a o m o n a r s z e j g o d n o ­ ś c i M a r y i , j a k o k r ó l o w e j n i e b a i z i e m i , r o z w i n i ę t e g o w o k ó ł p r a w d y o W n i e b o w z i ę c i u i U k o r o n o w a n i u N M P ( z w r ó ć m y u w a g ę , ż e u r o c z y s t o ś ć W n i e b o w z i ę c i a b y ł a n a j b a r d z i e j u l u b i o n y m ś w i e t e m B a r o k u ) , p o p r z e z p p r ó b ę z w i ą z a n i a J e j z p a t r o n a t e m n a d n a r o d e m , w y k r y s t a l i z u j e s i ę p o ­ w o l i p o j ę c i e K r ó l o w e j P o l s k i . W X V w i e k u J a n D ł u g o s z w o d n i e s i e n i u d o i k o n y c z ę s t o c h o w s k i e j u ż y j e o k r e ś l e n i a : „ N a j c h w a l e b n i e j s z a i N a j d o -■ . „ 3 1 s t o j n i e j s z a K r o l o w a ś w i a t a i n a s z a i z a n i m o b r a z j a s n o g ó r s k i u r o ś ­ n i e d o z n a c z e n i a i k o n o g r a f i c z n e g o w y o b r a ż e n i a K r ó l o w e j P o l s k i c z c i s i ę w o b r a z i e M a t k i B o ż e j P o c i e s z e n i a , z n a j d u j ą c y m s i ę w k o ń c u X V w i e k u u a u g u s t i a n ó w k r a k o w s k i c h n a K a z i m i e r z u , „ M a t k ę B o s k a P o l a k ó w " '. Z y g m u n t S t a r y w 1 5 1 4 r. p o z w y c i ę s t w i e p o d O r s z ą p o l e c i o d p r a w i ć w ł a ­ ś n i e n a J a s n e j G ó r z e m s z ę ś w . d o W n i e b o w z i ę t e j j a k o „ K r ó l o w e j P o l a - 3 3 k ó w " . G r z e g o r z z S a m b o r a p o d k r e ś l i w p o ś w i ę c o n y m J e j p o e m a c i e g o d ­ n o ś ć „ K r ó l o w e j z i e m i i l u d ó w P o l s k i " ^ . Z a B a t o r e g o c z c i s i ę M a r y j e 35 j a k o „ D o b r a S a r m a t ó w P a t r o n k ę . W s z y s t k i e t e p r ó b y z a c i e ś n i e n i a i n a d a n i a p o j ę c i u k r ó l e w s k o ś c i M a r y i w y r a ź n e g o p i ę t n a n a r o d o w e g o d o p r o ­ w a d z ę o s t a t e c z n i e d o w y k s z t a ł c e n i a s i ę n i e c o p ó ź n i e j , b o w w i e k u X V I I w ł a ś c i w e g o t y t u ł u „ K r ó l o w e j P o l s k i " . N i e w ą t p l i w i e t e n m o t y w b ę d z i e s z c z e g ó l n i e p r e d y s p o n o w a n y d o n a d a n i a p o l s k i e j m a r y j n o ś c i p e w n e j a u ­ t o n o m i i w c a ł o k s z t a ł c i e ż y c i a k u l t o w e g o . N a s z e u w a g i d o t y c z ą c e f u n k c j o n o w a n i a k u l t u m a r y j n e g o w p o l s k i e j r e l i g i j n o ś c i X V I w i e k u , u w a g i r a c z e j o c h a r a k t e r z e p r o b l e m o w y m , z n a j ­ d a w d a l s z y c h r e f e r a t a c h i s t o t n e u z u p e ł n i e n i e . W y ł ą c z y l i ś m y b o w i e m z o g ó l n e j r e f l e k s j i n a d s f e r a w y o b r a ż e n i o w a i p o s t a w a m i r e l i g i j n y m i b o g a t a p r o b l e m a t y k ę f o r m p r a k t y k k u l t o w y c h , l i t u r g i c z n y c h i p a r a l i - t u r g i c z n y c h , o b r z ę d o w o ś c i i f o l k l o r u m a r y j n e g o , i n s t y t u c j i s p o ł e c z ­ n y c h - a w i ę c r ó ż n e g o r o d z a j u b r a c t w , s o d a l i c j i , k o n g r e g a c j i , s t o w a ­ r z y s z e ń z k u l t u m a r y j n e g o w y r o s ł y c h i o j e g o ż y w y m o d d z i a ł y w a n i u ś w i a d c z ą c y c h . P o m i n ę l i ś m y r ó w n i e ż u k a z a n i e o b e c n o ś c i m o t y w ó w i t r e ś c i t e g o ż k u l t u w p r z e k a z a c h k u l t u r y p i s a n e j i a r t y s t y c z n e j . W s z y s t k o t o s t a n o w i s z e r o k a , a r ó w n o c z e ś n i e n i e r o z ł ą c z n ą w w i e l o r a k i c h s w y c h a s ­ p e k t a c h p r o b l e m a t y k ę b a d a w c z a , w r a m a c h k t ó r e j n a s z e u w a g i p o z o s t a j ą j e d y n i e p u n k t e m w y j ś c i a i t y l k o j a k o t a k i e m o g a b y ć p r z y d a t n e w t w o ­ r z e n i u p e ł n e g o , s y n t e t y c z n e g o o b r a z u p r z e m i a n z a c h o d z ą c y c h w i n t e r e ­ s u j ą c y m n a s k u l c i e .

(12)

P R Z Y P IS Y

T e k s t r e f e r a t u w y g ł o s z o n e g o n a V I I I C o n g r e s o M a r i o l o g i c o y X V M a r i a n o I n t e r n a c i o n a l e s 3 - 1 2 O c t u b r e 1 9 7 9 w S a r a g o s s i e ( H i s z p a n i a ) . 2 P o r . : J. B ł o ń s k i , M i k o ł a j S ę p S z a r z y ń s k i a p o c z ą t k i p o l ­ s k i e g o b a r o k u , K r a k ó w 1 9 6 7 s . 1 8 6 n n ; J. K ł o c z o w s k i , U w a g i w s t ę p n e . C h r z e ś c i j a ń s t w o p o l s k i e X V I - X V I I I w . , w : K o ś c i ó ł w P o l s c e , r e d . J. K ł o c z o w s k i , t . 2 , K r a k ó w 1 9 7 0 s . 1 3 n n . W p r o b l e m a t y k ą b a d a ń n a d r e ­ l i g i j n o ś c i ą l u d o w ą i u c z o n ą w p r o w a d z a j ą d o b r z e m a t e r i a ł y k o l o k w i u m m i ę ­ d z y n a r o d o w e g o w Q u é b e c 1 9 7 0 : L e s r e l i g i o n s p o p u l a i r e s , r e d . B. L a c r o i x , P. B o g l i o n i , Q u é b e c 1 9 7 2 o r a z p r a c a R. M a n s e l l i ' e g o L a r e l i g i o n p o p u ­ l a i r e a u M o y e n A g e . P r o b l è m e s d e m é t h o d e e t d ' h i s t o i r e , M o n t r é a l , P a ­ r i s 1 9 7 5 . 3 P o r . : J. T a z b i r, R z e c z p o s p o l i t a i ś w i a t . S t u d i a z d z i e j ó w k u l t u r y X V I I w i e k u , W r o c ł a w 1 9 7 1 s . 1 9 n. 4 Z o b . : J. K ł o c z o w s k i , d z . c y t . , s . 2 9 n n ; t e n ż e , Z a ­ k o n y m ę s k i e w P o l s c e w X V - X V I I I w i e k u , w: K o ś c i ó ł w P o l s c e . . . t . 2 , s . 5 1 7 n n . ; E. W i ś n i o w s k i , P r z e m i a n y w ż y c i u r e l i g i j n y m s p o ł e ­ c z e ń s t w a z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e g o w X I V - X V w i e k u , „ Z n a k " , 2 0 5 - 2 0 6 ( 1 9 7 1 ) s . 8 6 9 n n . 3 J . F i j a ł e k, K r ó l o w a K o r o n y P o l s k i e j . H i s t o r i a k u l t u M a t k i B o s k i e j w P o l s c e ś r e d n i o w i e c z n e j w z a r y s i e , „ P r z e g l ą d k o ś c i e l n y " 2 ( 1 9 0 2 ) s . 1 1 9 n n . i S t . C z a r n o w s k i , R e a k c j a k a t o l i c k a w P o l s c e w k o ń c u X V I i n a p o c z ą t k u X V I I w i e k u , w: S t u d i a z h i s t o r i i m y ś l i i r u ­ c h ó w s p o ł e c z n y c h , D z i e ł a , t . 2 W a r s z a w a 1 9 5 6 s . 1 6 4 ; J. T a z b i r, da . c y t . , s . l O I n n . ; t e n ż e , K u l t u r a s z l a c h e c k a w P o l s c e . R o z k w i t , u p a ­ d e k , r e l i k t y , W a r s z a w a 1 9 7 8 s . 1 0 4 n n . ® S z e r z e j o p r o c e s i e r e c e p c j i i e u r o p e i z a c j i z o b . : J. K ł o c z o - w s k i, P o l s k a w k u l t u r z e e u r o p e j s k i e j X I V i X V w i e k u , w: P o l s k a d z i e l ­ n i c o w a i z j e d n o c z o n a . P a ń s t w o , s p o ł e c z e ń s t w o , k u l t u r a , r e d . A. G i e y s z ­ t o r , W a r s z a w a 1 9 7 2 s . 4 6 7 n n . 7 Z o b . : J . T a z b i r , R z e c z p o s p o l i t a i ś w i a t . . . , s . 1 2 5 . ® T a m ż e s . 1 2 8 . ® Z o b . : J. B r a c h a , Z a r y s h i s t o r i i m a r i o l o g i i p o l s k i e j , w: G r a t i a p l e n a . S t u d i a t e o l o g i c z n e o B o g u r o d z i c y , r e d . B. P r z y b y l s k i , P o z n a ń 1 9 6 5 s . 4 6 2 n n . T a m ż e s . 4 6 6 ; J. F i j a ł e k, d a . c y t . , s . 1 1 2 . 0 r o z w o j u m o t y w ó w w c i ą g u w i e k ó w z o b . : J. W o j t k o w s k i , K u l t M a t k i B o s k i e j w p o l s k i m p i ś m i e n n i c t w i e d o k o ń c a X V w . , „ S t u d i a w a r ­ m i ń s k i e " , 3 ( 1 9 6 6 ) s . 2 9 2 n n ; a t a k ż e S. S a w i c k i , M a t k a B o s k a w p o ­ e z j i p o l s k i e j , t . 1 . S z k i c e o d z i e j a c h m o t y w u , L u b l i n 1 9 5 9 s . 2 5 n . N a t e ­ m a t r o z w o j u l i t u r g i i m a r y j n e j w i n t e r e s u j ą c y m n a s o k r e s i e z o b . : J. B u - x a k o w s k i, liajśw. M a r y j a P a n n a w l i t u r g i i , w: G r a t i a p l e n a . . . , s . 1 1 0 n n . 12 Z o b . : J. W o j n o w s k i , R o z w ó j c z a i M a t k i B o ż e j w P o l s c e , „ H o m o D e i " , 26 ( 1 9 5 7 ) s . 8 4 7 n n . ; C z . D e p t u ł a, Z ż a g a d n i e ń k u l t u

(13)

KULT MARYJNY W POLSCE W XVI W. 17 m a r y j n e g o w P o l s c e , „ A t e n e u m k a p ł a ń s k i e " , 5 2 ( 1 9 6 0 ) t . 6 0 s . 4 0 8 n n . '3 p o r . : J. F i j a ł e k, d z . c y t . , s . 1 0 9 . , E < W i ś n i o w s k i , d z . c y t . , s . 8 6 8 n n .; Z. A m e i s e n o w a , C z t e r y p o l s k i e r ę k o p i s y i l u m i n o w a n e z l a t 1 S 2 4 - 1 S 2 8 w z b i o r a c h o b c y c h , K r a k ó w 1 9 6 7 s . 7 2 n n . 14 K. G ó r s k i , U w a g i o „ R o z m y ś l a n i a c h d o m i n i k a ń s k i c h " n a t l e p r ą d ó w r e l i g i j n y c h X V i p o c z ą t k u X V I w i e k u , w : Ś r e d n i o w i e c z e . S t u ­ d i a o k u l t u r z e , t . 2 , W r o c ł a w 1 9 6 5 s . 3 0 7 n n . 1 5 « C i e k a w e u w a g i z o b . : Z. K ę p i ń s k i , W i t S t w o s z w s t a r c i u i d e o l o g i i r e l i g i j n y c h O d r o d z e n i a . , O ł t a r z S a l w a t o r a , W r o c ł a w 1 9 6 9 s . 1 4 0 p o r . t a k ż e w. S m o 1 e ń, M a r y j a P a n n a w n a s z y c h s z t u k a c h p l a s t y c z ­ n y c h , w: G r a t i a p l e n a . . . , s . 4 9 5 n n . Z o b . : S. S a w i c k i , d z . c y t . s . 2 5 ' 2 M o d l i t e w n i k d l a k o b i e t z w. X V I , w y d . S t . P t a s z y c k i , K r a k ó w 1 9 0 5 . ' P o r . : K. K u ź m a k, B r a c t w a M a t k i B o s k i e j W s p o m o ż y c i e l k i C h r z e ś c i j a n n a z i e m i a c h p o l s k i c h w X V I I I s t u l e c i u , R z y m 1 9 7 3 . ' Z a g a d n i e n i e t o z o s t a ł o o m ó w i o n e s z e r z e j w n a s z e j p r a c y K u l ­ ty p ą t n i c z e p i ę t n a s t o w i e c z n e g o K r a k o w a . Z b a d a ń n a d r e l i g i j n o ś c i ą l u d o w ą , L u b l i n 1 9 7 7 s . 1 7 0 n n . ( m a s z y n o p i s - w d r u k u ) . Z o b . u w a g i J. H u i z i n g i , J e s i e ń ś r e d n i o w i e c z a , W a r s z a w a 1 9 6 1 s . 2 0 9 n . 2 0 S t . J. B y s t r o ń, D z i e j e o b y c z a j ó w w d a w n e j P o l s c e . W i e k X V I - X V I I I , t .1, W a r s z a w a 1 9 7 6 s . 3 0 5 n . ; J. T a z b i r, S p o ł e ­ c z n a f u n k c j a k u l t u ś w i ę t y c h - r o l n i k ó w w K o ś c i e l e k a t o l i c k i m , „ E u h e - m e r " . P r z e g l ą d r e l i g i o z n a w c z y " , 3 ( 1 9 6 2 ) s . 4 1 - 5 1 . 21 T e n ż e, R z e c z p o s p o l i t a i ś w i a t . . . , s . 1 1 5 n n . 2 2 P o r . : S. S a w i c k i , d z . c y t . , s . 5 4 . 2 3 A k t u a l n i e p r z y g o t o w u j e s i ę w r a m a c h p r a c n a d A t l a s e m c h r z e ­ ś c i j a ń s t w a w P o l s c e p r o w a d z o n y c h w I n s t y t u c i e G e o g r a f i i H i s t o r y c z n e j K o ś c i o ł a w P o l s c e p r z y K a t o l i c k i m U n i w e r s y t e c i e L u b e l s k i m s o c j o t o p o - g r a f i ą m a r y j n y c h o ś r o d k ó w p ą t n i c z y c h w p o s z c z e g ó l n y c h p r z e k r o j a c h c h r o n o l o g i c z n y c h . Z o p r a c o w a ń d a w n y c h z o b . : S. B a r ą c z, C u d o w n e o b r a z y M a t k i N a j ś w i ę t s z e j w P o l s c e , L w ó w 1 8 9 1 ; W a c ł a w z S u l g u s -t o w a ( N o w a k o w s k i ) , 0 c u d o w n y c h o b r a z a c h w P o l s c e P r z e n a j ś w i ę -t s z e j M a t k i B o ż e j . W i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e , b i b l i o g r a f i c z n e i i k o n o g r a f i c z n e , K r a k ó w 1 9 0 2 . 2 4 W s k a z u j ą n a t o p r o w a d z o n e p r z e z n a s b a d a n i a n a d p ą t n i c t w e m j a s n o g ó r s k i m w X V I i X V I I w i e k u . Z o b . t a k ż e z a m i e s z c z o n y w n i n i e j s z y m z b i o r z e a r t y k u ł S . Z . J a b ł o ń s k i e g o , M a t k a B o ż a C z ę s t o c h o w ­ s k a w X V I w i e k u . 2| Z o b . : A. W i t k o w s k a , d z . c y t . , s . 8 5 n n . C i e k a w e u w a g i w a r t y k u l e A. D u p r o n t a , T o u r i s m e e t p è ­ l e r i n a g e s . R é f l e x i o n s d e p s y c h o l o g i e c o l l e c t i v e , „ C o m m u n i c a t i o n s " , 10 ( 1 9 6 7 ) s . 1 1 7 n n . 2 2 P o r . : C z . D e p t u ł a , d z . c y t . , ś . 3 9 6 . 2 3 T . M r o c z k o , B . D ą b , G o t y c k i e B o d e g e t r i e p o l s k i e , w: Ś r e d n i o w i e c z e . S t u d i a o k u l t u r z e , t . 3 , W r o c ł a w 1 9 6 6 s . 4 2 n n . 2 9 P o r . : J. T a z b i r, R z e c z p o s p o l i t a i ś w i a t . . . , s . 1 0 1 n n . ; St. L i t a k, Z d z i e j ó w k u l t u M a t k i B o s k i e j C z ę s t o c h o w s k i e j w X V I I -X V I I I w i e k u . S p r a w a z a s i ę g u s p o ł e c z n e g o , w : Z z a g a d n i e ń k u l t u r y c h r z e ­ ś c i j a ń s k i e j , L u b l i n 1 9 7 3 s . 4 4 8 n. 3 0 P o r . : J. F i j a ł e k , d z . c y t . , s . 1 1 1 n n . ; C z . D e p t u -ł a, d z . c y t . , s . 3 9 5 n n . ; S. S z a f r a n i e c, K r ó l o w a n a r o d u p o l ­ s k i e g o , „ H o m o D e i " , 26 ( 1 9 5 7 ) s . 8 8 9 n n . ; J. Z b u d n i e w e k , C z ę ­ s t o c h o w s k a M a t k a B o ż a . R o z w ó j k u l t u . D z i e j e . , w: E n c y k l o p e d i a k a t o l i ­ c k a , r e d . F. G r y g l e w i c z , R. Ł u k a s z y k , E. B i e ń k o w s k i , t . 3 , L u b l i n 1 9 7 9 k o l . 8 5 8 n. 3 1 J. D ł u g o s z , L i b e r b e n e f i c i o r u m , t . 3 , , w : O p e r a o m n i a IX , sd. Ż. P a u l i , I. P o l k o w s k i , C r a c o v i a e 1 8 6 4 s . 1 2 3 .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Z personalistycznego celu państwa wynika zarówno jego służebny, pomocni- czy charakter – nie obywatele winni być sługami państwa, lecz państwo sługą oby- wateli, winno

ubezwłasnowolniona, zob.. trybie nagłym, jak i w wypadku przyje˛cia pacjenta na dziesie˛ciodniow ˛a obser- wacje˛, to włas´nie wymieniony organ s ˛adowy podejmuje ostateczn

Praca objaśnia nam także gruntownie przyczyny słabszego wyposażenia wojska polskiego w nowoczesne rodzaje uzbrojenia, w tym broń pancerną (s. Szczególnie interesująca jest

czynsz, osep, kapCony i kury do zamku podCug praw dawnych i zwyczajów p4a- ciF i oddawaF [106]. Wyraaenia tego typu, w których ma wystMpuje w znacze- niu ‘nakazujM, niech…’,

If a legal decision in fact determines that for a spe- cific constellation of facts, a specific legal norm applies, entailing specific legal consequences defined

W konsekwencji SN doszedł do wniosku, z˙e przepisy prawa prywatnego mie˛dzynarodowego nie uzasadniaj ˛ a podstawy do stosowania przez s ˛ ady pol- skie przepisów prawa

5 On the other hand, the principle of guilt, according to this author, is “a rule of penal liability establishing that the perpetrator’s guilt determines the basis and scope of

8 Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między tymi zmiennymi w latach 1995-2007 wyniósł około 0,923, a zróżnicowanie przestrzenne wydajności pracy wśród województw