JÓZEF KOIJ!
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ Z XVII WIEKU
UrzMdnicy lustracyjni, powobani przez sejm Rzeczypospolitej, kontrolowali i opisywali dobra królewskie, które znajdowaby siM w granicach ziemi lwow-skiej, w roku 1661 i 1662. Lustratorzy mieli przede wszystkim okrerli^ do-chody skarbu koronnego z tych dóbr i ustali^ naleane kwoty podatkowe.
Dokumentem z przeprowadzonego przez lustratorów postMpowania urzMdo-wego byb rMkopirmienny operat lustracyjny ziemi lwowskiej1 uwzglMdniajYcy
jej podziab na starostwa, tj. lwowskie, drohowiskie, aydaczowskie, dolisskie, jaworowskie, kamionackie i grodeckie2, przy czym w poszczególnych
staro-stwach zostaby opisane i zinwentaryzowane zamki, miasta, wsie, folwarki, dwory, lasy i jednostki administracyjno-gospodarcze, np. dzieraawy, wójtostwa, popostwa, które podlegaby podatkowi kwarcianemu.
Komisja lustracyjna ziemi lwowskiej, podobnie zresztY jak komisje kontro-lujYce królewszczyzny ziemi halickiej, chebmskiej, sanockiej i przemyskiej wo-jewództwa ruskiego, przyjmowaba takae skargi, suplikacje, protestacje i mani-festacje, które przedkbadali jej ogólnie tylko mianowani mieszczanie oraz pod-dani, ale takae szczegóbowiej okrerlani petenci o róanym statusie spobecznym,
Dr hab. JÓZEF KOIJ – profesor nadzwyczajny w Zakbadzie Historii JMzyka Polskiego i Dia-lektologii UMCS; adres do korespondencji: Uniwersytet Marii Curie-Skbodowskiej, Instytut Filologii Polskiej, Pl. Marii Curie-Skbodowskiej 4A, 20-031 Lublin; e-mail: jozef.kosc@wp.pl
1 Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 2: Ziemia lwowska, wyd. E. i K.
Arba-mowscy, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1974. Z tego nródba pochodzY wszystkie przy-toczenia materiabowe podawane w tekrcie artykubu.
np. kupcy, urzMdnicy, ziemianie, rzemierlnicy, dzieraawcy, plenipotenci czy wybrascy.
Relacje z wyraaanych w skargach kontrowersji prawnych, które rozstrzy-gali siedemnastowieczni lustratorzy ziemi lwowskiej, tj. Jan Franciszek na jubowicach jubowicki, kasztelan wobysski, Jerzy z Mrozowicz Mrozowicki, pisarz ziemski halicki, i Stanisbaw Makalski, pisarz skarbu koronnego3, majY
w operatach lustracyjnych strukturM zboaonY, którY wypebniajY takie kompo-nenty, jak:
– skarga, np. Przy odprawowaniu lustracyjej wsi tej Humiencu do Sczerca
naleABcej, przeCoAyC skargD p. Wojciech StanisCaw PudCowski, plenipotent JMP starosty sanockiego i sczerzeckiego naprzeciw popa tej wsi i innych na tym popostwie mieszkajBcych osób Jwieckich, iA oni ani pop, ani Aaden z nich nie majBc konsensu IMMPP starostów i niniejszego JM, ani przywilejów od KJM, posiadCszy Can, wielkie w lasach szkody czyniB, gdy ich wyjedzie wozów 4, a Aadnych podatków nie dajB JMP dzierAawcy [117]
– tzw. produkowanie dowodów prawnych, np. Na tD skargD kazaliJmy
pro-dukowaO popowi i inszym tam mieszkajBcym prawa, konsens, przywileja. Przywileju oryginaCu non produxit, tylko ekstrakt grodu lwowskiego [117],
– zeznanie rwiadka, np. stawiwszy zaraz woQnego, który jako iuratus przed
nami zeznaC, Ae do puszcze niedawnemi czasy zjeAdAaC i pnie JwieAe na 500 widziaC [39], A tak my lustratorowie […] uczyniwszy inkwizycyjB z poddanych i z tamecznego urzDdnika, Ae nie wiDcej wywoAB tylko po trzy wozy, i to nie zawsze na tydzieT [40], Któremu mniej wiary dajBc, kazaliJmy im zeznaO sub iuramento, z jak wielu Canów meszne koJcioCowi sczerzeckiemu ex antiqua fundatione naleAyte pCacB i oddawajB; dowiedli tego, Ae tylko z póCsiódmu Ca-nów meszne za ten rok oddali i zapCacili [105]
– replika obiektu skargi, np. Na co in absentia JMP Branickiego, p. Jan
Karczewski, rokitnicki natenczas urzDdnik, replikowaC, Ae niesCusznie JMP Branicki accusatur, bo jeAeli jest jakie spustoszenie, tedy przez samego JMP Anczowskiego, który tak poddanemi, jako i koTmi swemi drwa do kamienice wozi [39], replikowali na to reverendi patres od nas lustratorów wezwani, Ae to czynili non proprio motu, ale za miCoJciwB JKM CaskB privilegium sobie do czasu i to tylko na pewne fury dano [64], Replika popa humienieckiego: iA ja gotowem siD pokConiO JMP staroJcie, lubo póC Canu mam wydzielonego z gromadzkich, a póC Canu z JMP starosty pól [117], Replika osób Jwieckich na
tymAe Canie mieszkajBcych: iA my rozrodziliJmy siD z popów i jako krewni osiadamy popostwa [117]
– dekretacja4, np. My tedy przychylajBc siD do praw o popach opisanych
i zwyczajów i samej sCusznoJci, przy tymAe Canie popa, namiesnika parafiej sczerzeckiej, zostawujemy, aAeby chwaCa Boga rozmnaAaCa siD, na tymAe Canie zostawujemy i dziaka, tak aby tylko 2 osoby na przerzeczonym Canie byCy, pop a dziak, oddajBc czynsz iuxta lustrationem 1616 i teraQniejszej [117-118], Za-czym teA, aby kaAdy takowe podatki pCaciC nakazujemy. Do czego ma i zamek miastu dopomóc, aby kaAdy, lubo z stanu szlacheckiego bDdzie, wszelakie po-datki i skCadki na AoCnierza pCaciC [107].
Wymienione komponenty tekstowe dokumentujY istotnY fazM procedury lu-stracyjnej, która obligowaba lustratorów ziemi lwowskiej do przyjmowania skarg, przeprowadzania postMpowania dowodowego i wydawania wiYaYcych decyzji urzMdowych odnornie do lokalnych spraw spornych.
Relacje z tych spraw byby spisywane w operatach lustracyjnych przewaanie w wersji zredukowanej, uproszczonej, która zawiera zwykle tylko dwa, sporród wyaej wymienionych, konstytutywne segmenty, tj. skargM i dekretacjM, np.
– skarga: CiA mieszczanie skarAyli siD na JMP Turskiego, czDJci jednej
Bo-brki dzierAawcy, Ae granicD albo miedzD, która tak ku miastu Bobrce, jako i do Canów wsi bobreckiej dzierAawy naleAy, przeoraC i zboAe tam posiaC, takAe sia-noADci ich bydCem swoim psuje i spasa [26]
– dekretacja: Iniungimus tedy JMP Turskiemu i innym IMPP dzierAawcom,
aby tego zaniechaC, a miedzD, ex antiquo jako byCa, takowB zostawiC, sianoADci nie spasaC, a in quantum by tego nie uczyniC, salvam viam agendi za dworem o to mieszczanom zostawujemy [26].
Dekretacje lustratorskie stanowiY zatem kategorycznY reakcjM prawnY na wnoszone do komisji lustracyjnej skargi i z tego powodu sY z nimi rcirle ze-spolone strukturalnie, co wyraaa siM w powielaniu ich ekwiwalentnych ele-mentów tekstowych5, tj. przede wszystkim nominacji uczestników sporu oraz
4 Terminu dekretacja uaywam w nawiYzaniu do historycznego jua znaczenia leksemu dekret
‘wyrok sYdu, postanowienie sYdu’, gdya dekretacje lustratorskie wydawane przez komisje lu-stratorskie w imieniu ówczesnej Rzeczypospolitej miaby w istocie charakter orzeczes (cho^ poza-sYdowych), rozstrzygajYcych cywilne sprawy sporne. Por. hasbo dekret w: S.B. L i n d e, SCownik
jDzyka polskiego, t. I, Lwów 1854, s. 422; SCownik jDzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. II,
Warszawa 1960, s. 64; Sbownik polszczyzny XVI wieku, red. S. BYk, S. Hrabec, W. Kurasz-kiewicz, M.R. Mayenowa, S. Rospond, S. Saski, W. Taszycki, J. Woronczak, t. IV, Wrocbaw –Warszawa–Kraków 1969, s. 576-578.
5 Por. J. B a r t m i s s k i, S. N i e b r z e g o w s k a - B a r t m i s s k a, Tekstologia, Warszawa
wskazania przedmiotu kontrowersji, np. UskarAaC siD przed nami JMP dzier-*awca i poddani wsi Jemielnej, Ae do wsi Zernisk dzierAawy JMP Morawca za nieboszczyka JMP wojewody poznaTskiego odjDto pu44anku roli, z którego dotBd poddani jemieleTscy pobory niesCusznie pCacB. WkCadamy to na JMP dzier*awc7 teraQniejszego, aby to prawem czyniC i to pu44anu roli do
Jemiel-nej windykowaC [213]6.
Wersja podstawowa tekstu dekretacji lustracyjnej realizuje siM w nastMpujY-cym schemacie strukturalnym i semantycznym, uwarunkowanym pragmatycz-nie: „kto nakazuje (postanawia) co komu (wobec kogo) w reakcji na skargM”, który jest obudowany sekwencjami tekstowymi, tworzYcymi wariant rozsze-rzony orzeczenia7.
Schemat ten wypebniajY niaej zestawione segmenty tekstowe, które zara-zem konstytuujY dekretacjM.
N o m i n a c j a d e k r e t u j Y c e g o d e c y d e n t a jest wyraaana w sposób wariantywny, najczMrciej jednak zaimkiem osobowym w formie mianownika l.mn. (my), rzeczownikiem w tejae formie (lustratorowie), nazwY instytucjo-nalnY (urzBd lustratorski) lub tylko porrednio wyraaa jY forma czasownikowa w 1. osobie l.mn., sygnalizujYca kolektywny status decydenta, np. A tak my lustratorowie […] iniungimus, Aeby drzewa i drew nie wywozili [39], my iniungimus JMP dzierAawcy pro tempore existenti, aby im zupeCny Can wy-dzielony i wymierzony byC [74], Co my uwaAywszy, wkCadamy to na JP dzier-AawcD, aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16 Canów wybieranie podatków prawem czyniC [102], pozwalamy powagB urz7du naszego lustratorskiego, aby i dziak dla Jpiewania z nim drugi na temAe Canie zostawaC [117], Wk4adamy to na JMP dzierAawczynB, aby o to prawem czyniCa [80]. Wymienione
deskryp-cje osobowe i nieosobowe o znacznym stopniu ogólnorci majY notacjM perso-nalnY, wyraaonY imionami, nazwiskami i tytulaturY lustratorów, która znajduje siM w ramie metatekstowej operatu lustracyjnego i jest dodatkowo sygnowana pieczMciY urzMdowY: Conscriptia et finta lustratio terrae Leopoliensis est
die-bus Octobris a. D. 1662. Jan Franciszek cubowicki Kasztelan woCyTski Stani-sCaw Makalski Pisarz Skarbu Koronnego [213].
W y p o w i e d z i d e k r e t u j Y c e majY charakter performatywny i wyraaajY jMzykowo niesymetryczne relacje zachodzYce miMdzy decydentem, czyli
6 Drukiem pogrubionym wyróaniam analizowane segmentu tekstu nródbowego.
7 Por. inne historyczne i wspóbczesne wzorce tekstów urzMdowych w: B . m i g r o d z k a, Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997; E. M a l i n o w s k a, Wypowiedzi administra-cyjne – struktura i pragmatyka, Opole 2001; K. W y r w a s, Skarga jako gatunek mowy,
sjY lustracyjnY, a obiektem i podmiotem skarg, regulujYc zachowanie i postM-powanie uczestników sporu. Wypowiedzi te w operatach lustracyjnych sY zawsze skierowane personalnie i majY charakter dyrektywny oraz decyzyjny.
Na w y p o w i e d z i d y r e k t y w n e skbadajY siM:
a) nakazy, zakazy i pozwolenia wskazanego postMpowania skierowane ku obiektowi dekretacji: Iniungimus […] aby tego zaniecha4, a miedz7, ex
an-tiquo jako byCa, takowA zostawi4, siano*7ci nie spasa4 [26], iniungimus, *eby drzewa i drew nie wywozili ani przedawali, na wCasnB tylko domowB potrzebD, i to z ochronB puszcze, zaAywajBcy [39], iniungimus JMP dzierAawcy, *eby tego serio przestrzega4, pustoszenia broni4 i sam nie pustoszy4 [64], wk4a-damy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami o nies4uszne z 16 4anów wy-bieranie podatków prawem czyni4 [102], Zaczym teA, aby ka*dy takowe po-datki p4aci4 nakazujemy. Do czego ma i zamek miastu dopomóc, aby ka*dy, lubo z stanu szlacheckiego bDdzie, wszelakie podatki i sk4adki na *o4nierza p4aci4 [107], pozwalamy powagB urzDdu naszego lustratorskiego, aby i dziak dla Jpiewania z nim drugi na tem*e 4anie zostawa4 [117], deklarujemy, aby si7 *aden z pomienionych osób nie wa*y4 si7 rAbaF na przeda* i budynki, ale tylko na opaC i domowB potrzebD [141],
b) nakazy wskazanego postMpowania, tj. windykacji, skierowane do pod-miotu wnoszYcego skargM: wk4adamy to na JMP dzierAawcD teraQniejszego i na
potym bDdBcego, aby tego nie dopuszcza4 i diminutionem fundi iure win-dykowa4 [45], Przeto iniungimus JWJMP dzierAawcy, aby to prawem windy-kowa4 [99], iniungimus JMP staroJcie kamioneckiemu […], aby o to prawem czyni4 i wszytkie lasy i bory, które ex antiquo do starostwa kamioneckiego naleAB, foro competenti windykowa4 [172], Wk4adamy to na JMP dzierAawcD teraQniejszego, aby o to prawem czyni4 i to póCCanku roli do Jemielnej windy-kowa4 [213].
Przytoczone przykbady realizujY klasycznY strukturM wypowiedzi dyrektyw-nej i skbadajY siM z dwóch segmentów8. Pierwszym jest operator dyrektywny
wyraaony w jMzyku bacisskim lub polskim, który stanowczo werbalizuje w formie liczby mnogiej formubowany kolektywnie nakaz, zakaz i pozwole-nie, np. iniungimus, wkCadamy, nakazujemy, deklarujemy, pozwalamy. Drugi wyraaa z kolei w formie wypowiedzenia podrzMdnego powinnor^ adresata for-muby dyrektywnej, jakY nakbadajY na niego urzMdnicy lustracyjni, których dy-rektywy majY swoje nródbo w polskich normach prawnych, np. aby to prawem
windykowaC [99], aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16 Canów wybieranie
podatków prawem czyniC [102]. Uaywane w tym segmencie dyrektywy
cza-sowniki w formie 3. os. l.poj. i l.mn. sY wyrazistym sygnabem personalnego ukierunkowania nakazów lustracyjnych, np. aby […] nie wywozili, aby […]
pCaciC. W wymienionych przykbadach leksemy z jawnym znaczeniem
dyrek-tywnym sY pobYczone z nastMpujYcymi po ich wypowiedzeniami spójnikami
aby, Aeby, co jest charakterystyczne równiea dla wspóbczesnych wypowiedzi
administracyjnych9.
Tekstowymi porwiadczeniami wyraaenia dyrektywnego tworzonego przez formM osobowY czasownika mieO i formM czasownika w bezokoliczniku sY na-stMpujYce zapisy: ma i zamek miastu dopomóc, majA mieszczanie sczerzeccy
czynsz, osep, kapCony i kury do zamku podCug praw dawnych i zwyczajów p4a-ciF i oddawaF [106]. Wyraaenia tego typu, w których ma wystMpuje w znacze-niu ‘nakazujM, niech…’, wystMpowaby jua w szesnastowiecznych kodeksach prawnych10.
Na dekretacje, które z kolei majY charakter decyzyjny, skbadajY siM:
a) postanowienia dla obiektu dekretacji sankcjonujYce jego prawa wbrew wnoszonej skardze: A tak my lustratorowie […] tedy conservatur ten klasztor circa privilegium [40], tak decydujemy ad allegationem plenipotenta, *e […] samego popa zostawujemy przy przerzeczonym popostwie [117],
b) postanowienia dla podmiotu wnoszYcego skargM:
– dotyczYce pbatnorci podatku: skConiliJmy siD do tego i tD naszB decyzj7 postanowili, aby mieszczanie sczerzeccy od daty tej lustracyjnej naszej czyn-szu i ospy owsowej nie p4acili tylko z 4anów osmi (106)
– dotyczYce tzw. przysYdzenia wnoszYcemu skargM: ten pu44anek ch4opski JMP dzier*awcy sczerzeckiemu przysAdzamy [116].
Uayte w przytoczonych przykbadach w 1. osobie l.mn. czasowniki performa-tywne (decydujemy, zostawujemy, przysBdzamy) kreujY stany prawne zarówno dla jednostek (np. dzieraawcy), jak i zbioroworci (np. mieszczan), realizujYc in-tencje decydentów, czyli lustratorów, które majY z kolei oparcie w aktach nor-matywnych ówczesnego prawa polskiego i uchwabach sejmowych o lustracjach dóbr królewskich. Sam zapis decyzji lustratorów, który byb obligatoryjnym skbadnikiem cabej procedury lustracyjnej, przesYdzab o jej wykonawczym cha-rakterze11.
9 Por. M a l i n o w s k a, Wypowiedzi administracyjne, s. 59.
10 M. T. L i z i s o w a, JDzyk Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego jDzyka prawno-sBdowego w wielkim KsiDstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000, s. 90-91.
N o m i n a c j a o b i e k t u d e k r e t a c j i nawiYzywaba zwykle do jego wczerniejszego nazewnictwa wyraaonego jua w skardze przedkbadanej komi-sji lustracyjnej. Skbadaby siM na niY zatem powtórnie przytaczane antroponimy, wybrane elementy tytulatury lub tylko leksemy apelatywne okrerlajYce status spobeczny czy zawodowy osób podlegajYcych dekretacji, np. Iniungimus tedy JMP Turskiemu i innym dzier*awcom, aby tego zaniechaC [26], wkCadamy to na IMPP dzier*awców, aby tego nie dopuszczali [26], wkCadamy to na JMP dzier*awc7 teraJniejszego i na potym bMdYcego [45], inungimus JMP dzier-*awczynej, aby tego dojrzaCa [73], deklarujemy, aby siD Aaden z pomienionych
osób nie waAyC siD rBbaO na przedaA i budynki [141].
Dekretacje lustratorskie, jako reakcje prawne na wnoszone do komisji lu-stracyjnej skargi, zawierajY róanorakie w s k a n n i k i n a w i Y z a n i a do przedboaonych wczerniej skarg, np. W czym aby siD dalej praeiudicium
do-brom i krzywdy poddanym JKM nie dziaCy [25-26], A tak my lustratorowie[…] iniungimus [39], Wi7c, Aeby kto inszy na karb tego klasztoru nie jeQdziC do lasu i nie wywoziC drzewa ani drew, iniungimus JMP dzierAawcy [64], Przeto iniungimus JWJMP dzierAawcy, aby to prawem windykowaC [99], Co my uwa-*ywszy, wkCadamy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16 Canów wybieranie podatków prawem czyniC [102], Której to dezolacyjej i dal-szemu spustoszeniu tej puszczy zabiegajBc, deklarujemy, aby siD Aaden z po-mienionych osób nie waAyC siD rBbaO na przedaA i budynki [141], W którA *a-4osnA ich querimoniA wejrzawszy, iniungimus JMP staroJcie kamioneckiemu, aby krzywd takowych czyniO nie dopuszczaC [172]. Wymienione elementy
wiMzi tekstowej (spójniki, zaimki), cho^ majY róanY strukturM gramatycznY, spajajY zarazem syntaktycznie i semantycznie wydawanY prze tM komisjM de-kretacjM z przedkbadanY jej wczerniej skargY.
Poza zrekonstruowanym elementarnym aktem dekretacji znajdujY siM se-kwencje tekstowe, które stanowiY przede wszystkim prawnY obudowM podjM-tego przez lustratorów rozstrzygniMcia.
U z a s a d n i e n i e d e k r e t a c j i, które ma funkcjM perswazyjnY, opiera siM zasadniczo na argumentach natury prawnej, ale tea etycznej i religijnej, np.:
A Ae JMP wójtowi, a nie komu inszemu custodia naleAy, jako to przywilej ma w sobie locationis, tedy JMP wójt circa privilegium conservatur [39], W czym aby si7 dalej praeiudica dobrom JKM nie dzia4y, gdyby diminucyja w dobrach JKM pomienionych za odj7ciem tej wody znaczna byF musia4a, wkCadamy to na JMP dzierAawcD [45], wkCadamy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16 Canów wybieranie podatków prawem czyniC, poniewa* to do posesora, który grunt trzyma, nale*y [102], namiestnika parafiej sczerzeckiej,
zostawujemy, a*eby chwa4a Boga rozmna*a4a si7 [118]. Charakter tych
argu-mentów podkrerlajY wartorciujYce leksemy: chwaCa boAa, przywilej ‘prawny zapis majYtkowy’, dyminucja ‘strata, uszczerbek’12. Argumentacja stosowana
przez lustratorów spebniaba takae rolM profilaktycznY i miaba zapobiega^ nieko-rzystnym zdarzeniom w przyszborci, np. Wi7c, *eby kto inszy na karb tego klasztoru nie jeJdzi4 do lasu i nie wywozi4 drzewa ani drew, iniungimus JMP dzierAawcy, Aeby tego serio przestrzegaC [64] inungimus JMP dzierAawczynej, aby tego dojrzaCa, Aeby takowe miaCy byO okupy wybraTców, gdy* przez to s4u*-ba Rzeczypospolitej ginie i zginAF by musia4a [73].
Dyrektywy i decyzje lustratorskie jako dziabania organu wbadzy passtwo-wej opieraby siM na okrerlonych p o d s t a w a c h p r a w n y c h i n o r m a c h s p o b e c z n y c h, które lustratorzy przywobywali w swoich dekretacjach, np.:
Co iA przeciw prawu byO baczemy, iniungimus JMP dzierAawczynej, aby tego dojrzaCa [73], Przy tymAe przywileju we wszytkich punktach, klauzulach, kondycyjach i artyku4ach on7 stwierdzajAc, pomienionych wybraTców w cale zachowujemy [74], O które tak decydujemy, iA dawne prawa obloquuntur, statuta i konstytucje stare i nowe, Ae wolno szlachcie dwory i grunty miejskie trzymaO i zaAywaO [107], My tedy przychylajBc siD do praw o popach opisa-nych i zwyczajów i samej s4usznoQci, przy tym Canie popa, namiestnika para-fiej sczerzeckiej, zostawujemy [118], iniungimus JMP staroJcie, który rozka-zaO ma dozorcom swoim, aby tego doglBdali i przestrzegali, a to pod winami w prawie pospolitym o pustoszeniu lasów i puszcz króla JM opisanemi [141]. Przytoczone przykbady wskazujY, ae przywobania przepisów prawnych majY charakter lakoniczny i nie uwzglMdniajY wszystkich skbadników precyzyjnej wypowiedzi normatywnej, jak to ma miejsce w decyzji finalnej wspóbczesnej rozprawy sYdowej, która wskazuje konkretny artykub i paragraf podstawy prawnej13.
Kolejnym skbadnikiem dekretacji jest p r z e d s t a w i e n i e r e p e r k u s j i w p r z y p a d k u n i e z a s t o s o w a n i a s i M o b i e k t u d e k r e t a c j i d o n a k a z u l u s t r a t o r ó w, np.: Iniungimus tedy JMP Turskiemu i innym IMPP
dzierAawcom, aby tego zaniechaC, a miedzD, ex antiquo jako byCa, takowB zo-stawiC, sianoADci nie spasaC, a in quantum by tego nie uczyni4, salvam viam agendi za dworem o to mieszczanom zostawujemy [26], deklarujemy, aby siD Aaden z pomienionych osób nie waAyC siD rBbaO na przedaA i budynki, ale tylko na opaC i domowB potrzebD. A jeQliby si7 wa*y4y osoby jakie rAbaF i pasowaF,
12 SCownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa t. VI,
Wrocbaw–Warsszawa–Kra-ków–Gdassk, 1972, s. 288.
tedy takowym ma p. podstaroQci z p. leQniczym grabiF i zabieraF [141]. Wy-mienione sankcje majY wyrannie charakter warunkowy, czego wykbadnikiem jest spójnik jeJliby.
Szczegóbowe okrerlanie s p o s o b u w y k o n a n i a d e k r e t a c j i doku-mentujY nastMpujYce wpisy lustracyjne: tedy conservatur ten klasztor circa
privilegium […] takim jednak sposobem, *eby bez wiadomoQci i opowiedze-nia si7 leQniczych JMP Marcina Anczowskiego, sekretarza i medyka KJM, rokitnickiego natenczas wójta, któremu, a nie komu inszemu wCaJnie custodia puszcze i lasów podCug przywileju locationis naleAy, drzewa i drew nie wywo-*ono [40], na tymAe Canie zostawujemy i dziaka, tak aby tylko dwie osoby na przerzeczonym 4anie by4y, pop a dziak, oddajAc czynsz iuxta lustrationem 1616 i teraJniejszej [118].
Komisja lustracyjna nie byba ostatecznY instancjY decyzyjnY i z tego po-wodu w jej orzeczeniach znajdujY siM konstatacje i wskazania dotyczYce za-wiadomies instancji nadrzMdnej, czyli instygatora koronnego.
W przypadku nieskutecznorci dekretacji lustratorskiej obligowano obiekt postanowienia do s k i e r o w a n i a s p r a w y d o w y a s z e j i n s t a n c j i lub wskazywano na takY moaliwor^: Dezolacyja zaJ lasów i puszcze, Aeby jaka
przez kogo nie nastBpiCa, powinien JMP wójt broniO, a nie obroniwszy, viola-tores et invasores puszcze i o spustoszeniu przez nich JMP instygatorowi ko-ronnemu nieomieszkanie deferre [39], O czym bDdzie wolno utramque partem donieQF JMP instygatorowi koronnemu [73].
W finalnym wpisie do lwowskiego operatu lustracyjnego z n a j d u j e s i M k o n s t a t a c j a o p r z e k a z a n i u o r z e c z e n i a l u s t r a c y j n e g o d o w y a s z e j i n s t a n c j i , t j . i n s t y g a t o r a k o r o n n e g o: WkCadamy to na
JMP dzierAawcD teraQniejszego, aby o to prawem czyniC i to póCCanku roli do Jemielnej windykowaC, o czym deferimus instygatorowi koronnemu [213].
*
Wszystkie wymienione i poparte licznymi przykbadami powtarzalne seg-menty tekstowe dekretacji ksztabtowaby siM w wieloletniej praktyce orzeczni-czej komisji lustracyjnych, rozstrzygajYcych sprawy sporne wyraaane w skar-gach wnoszonych do tychae komisji w trakcie przeglYdu dóbr królewskich w Rzeczypospolitej szlacheckiej.
W ciYgu dwóch wieków, tj. zasadniczo w wieku XVII i XVIII, doszbo do stabilizacji komponentów tekstowych dekretacji, a tym samym cabej jej
struktury kompozycyjnej, co potwierdzajY nie tylko siedemnastowieczne ope-raty lustracyjne ziemi lwowskiej, ale równiea pochodzYce z tego okresu proto-koby lustracyjne ziemi chebmskiej i halickiej14.
Zatem na podstawie analizowanych materiabów moana zrekonstruowa^ schemat tekstowy dekretacji jako wypowiedzi urzMdowej, która byba realizo-wana w procesie stosowania prawa uchwalonego przez sejm Rzeczypospolitej w XVI wieku. Schemat ów w podstawowej wersji zamyka siM w formule: k t o n a k a z u j e ( p o s t a n a w i a ) c o k o m u ( w o b e c k o g o ) w r e a k c j i n a s k a r g M. Na jego pebnY wersjM skbadajY siM jeszcze inne komponenty tek-stowe, które rozbudowujYc go, precyzujY przede wszystkim warunki skutecz-nego wykonania dekretacji i jej podstawM prawnY.
Ksztabtowanie siM wzorca tekstowego dekretacji bybo procesem dbugotrwa-bym, który w wieku XVII osiYgnYb, jak tego dowodzY analizowane zapisy lu-stracyjne, zaawansowany etap rozwojowy, a jego najwczerniejszY fazM moana rekonstruowa^ jua na podstawie rredniowiecznych dokumentów urzMdowych, takich jak Ortyle magdeburskie czy Statuty ziemskie. Moana przyjY^, ae urzMd-nicy komisji lustracyjnych powobywanych przez sejm Rzeczypospolitej, którzy uczestniczyli w procedurze lustracji królewszczyzn trwajYcej od XVI do XVIII wieku, przyczynili siM w znacznej mierze do uksztabtowania dekretacji jako ze-standaryzowanego typu tekstu w polskim pirmiennictwie urzMdowym.
BIBLIOGRAFIA
B a r t m i s s k i J., B a r t m i s s k a - N i e b r z e g o w s k a S.: Tekstologia, Warszawa 2009. L i z i s o w a M.T.: JMzyk Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego jMzyka
prawno-sYdowego w Wielkim KsiMstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000. Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 2: Ziemia lwowska, wyd. E. i K.,
Arbamow-scy, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1974; cz. 3: Ziemie halicka i chebmska, wyd. E. i K. Arbamowscy i W. Kaput, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1976.
M a l i n o w s k a E.: Wypowiedzi administracyjne – struktura i pragmatyka, Opole 2001. O p a b e k K.: Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1973.
R z e s z u t k o M.: Rozprawa sYdowa w rwietle lingwistyki tekstu, Lublin 2003. Sbownik jMzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. II, Warszawa 1960.
L i n d e S.B.: Sbownik jMzyka polskiego, t. I, Lwów 1854.
Sbownik polszczyzny XVI wieku, red. S. BYk, S. Hrabec, W. Kuraszkiewicz, M. R. Mayenowa, S. Rospond, S. Saski, W. Taszycki, J. Woronczak, t. IV, Wrocbaw–Warszwa–Kraków 1969; t. VI, red. M. R., Mayenowa, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1972.
W y r w a s K.: Skarga jako gatunek mowy, Katowice 2002.
m i g r o d z k a B.: Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997.
14 Por. Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 3: Ziemie halicka i cheCmska, wyd.
INSPECTION DECREES IN THE REGION OF LVIV IN THE 17TH CENTURY
S u m m a r y
The text type of the inspection decree can be reconstructed from the corpus of such documents issued in the region of Lviv. This text type was that of an official decree, and it was part of the legal enforcement process in the 16th-century Polish-Lithuanian Commonwealth. The main argument
schema in the text type under analysis was realized through the following formulation: who decrees what to whom in response to complaint. Its full version also contains additional textual compo-nents that further elaborate the main structure, and which provide precise conditions on how to ef-fectively execute the decree and on what legal grounds.
Shaping this text type was a long-term process. As presented in the analyses, the 17th-century
version of the text type in case was a highly developed, advanced one. Its earliest textual sources can be traced back to the Medieval official documents. One can safely assume that the officials in inspection commissions – established by the Polish Diet, and active from the 16th to the 18th cen-tury - contributed hugely to the development of a standardized text type for this official document. Sbowa kluczowe: dekretacja, schemat tekstowy, dyrektywa, performatyw, lustracja.
Key words: decree, text type, directive, performative expression, inspection.
