Mofeta ze Z³ockiego (Beskid S¹decki) atrakcj¹ geologiczn¹
Lucyna Rajchel*, Jacek Rajchel*
A mofette in Z³ockie (S¹decki Beskid) as a geological attraction. Prz. Geol., 54: 1089–1092. S u m m a r y. The most beautiful Polish mofette occurs in the S¹decki (S¹cz) Beskid, within the Krynica tectonic-facial zone of the Magura Unit (Inner Carpathians). It is located in the Z³ocki Stream upstream of the Z³ockie village in the Muszyna commune. The occurrence has numerous exhalations of CO2in the valley floor and on the sides of this boggy stream as well as in the „Zatopione” and „Bulgotka” springs. It is also the site of the dry exhalation „Dychawka”. The floor of the valley is covered with gelatinous rusty-brown deposits of iron oxyhydroxides that precipitate either due to chemical or organic processes (the latter initiated by numerous micro-organisms, mainly ferruginous bacteria). The site is legally protected as the Professor Henryk Œwidziñski monument of inanimate nature. In September 2005 it was made accessible for tour-ists and currently is an important geological attraction in the Popradzki Landscape Park. Key words: the Carpathians, mofette, protection of the inanimate nature, carbon dioxide, car-bonated waters
Mofeta im. Prof. H. Œwidziñskiego w dolinie potoku
Z³ockiego obejmuje obszar o powierzchni oko³o 25 m2. W
kilkunastu punktach, z ró¿n¹ intensywnoœci¹, wydobywa
siê tu nieustannie CO2. Ekshalacje usytuowane na dnie
potoku ujawniaj¹ siê poprzez wydobywaj¹ce siê ró¿nej wielkoœci b¹ble. Najwiêksza sucha ekshalacja „Dychaw-ka”, i kilka mniejszych, znajduj¹ siê na lewym brzegu potoku. Iloœæ wydobywaj¹cego siê na terenie mofety
dwutlenku wêgla szacowana jest na 15 tys. m3na dobê, a
wyraŸny wp³yw na t¹ iloœæ ma zmieniaj¹ce siê ciœnienie atmosferyczne. Znajduj¹ siê tu równie¿ Ÿród³a wody mineralnej typu szczawa; jedno nazwane „Bulgotka”, inne „Zatopione”, pokryte s¹ wod¹ potoku (ryc. 1**). Nadane przez autorów nazwy doskonale obrazuj¹ ich charakte-rystyczne cechy, gdy¿ pêkaj¹ce b¹ble wydaj¹ periodycznie sycz¹ce i bulgocz¹ce odg³osy a z pozbawionej wody „Dychawki” s³ychaæ „oddech” Ziemi.
Mofeta w Z³ockiem zosta³a odkryta przez Henryka Œwidziñskiego i Ludwika Watychê w 1938 r. (Œwidziñski, 1939, 1965). Wiele lat póŸniej zosta³a wytypowana do ochrony jako rezerwat przyrody nieo¿ywionej (Alexandro-wicz, 1996), a tak¿e umieszczenia na europejskiej liœcie stanowisk geoochrony (European List of Geosites) (Alexandrowicz, 1998a). Obecnie jest ona pomnikiem przyrody nieo¿ywionej im. Profesora Henryka
Œwidziñ-skiego na podstawie rozporz¹dzenia wojewody
nowos¹deckiego z roku 1998 (Rozporz¹dzenie..., 1998), wydanego na podstawie odpowiedniego wniosku (Alexan-drowicz i in., 1998b). Na podstawie projektu opracowane-go przez pracowników Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (Rajchel i in., 2005) we wspó³pracy z Popradz-kim Parkiem Krajobrazowym, zosta³y przeprowadzone
nie-zbêdne prace przez specjalistyczne firmy w celu
udostêpnienia mofety w Z³ockiem.
Geologiczne po³o¿enie mofety
Mofeta w Z³ockiem jest usytuowana w krynickiej strefie tektoniczno-facjalnej jednostki magurskiej zewnêtrznych Karpat fliszowych (ryc. 2). W rejonie tym zosta³y
wyró¿-nione utwory wieku od górnej kredy po górny eocen (Chrz¹stowski i in., 1993, 1995; Birkenmajer & Oszczyp-ko, 1989; OszczypOszczyp-ko, 1992). W kolejnoœci stratygraficznej wystêpuj¹ tu formacje:
— ³upków z Malinowej — turon– ni¿szy senon — zbu-dowane z czerwonych i pstrych ³upków ilastych i krze-mionkowych margli;
— szczawnicka — górny senon–paleocen — zbu-dowana ze stalowo-niebieskich cienko³awicowych, wap-nistych piaskowców oraz ilastych i marglistych ³upków;
— ³upków z £abowej, zbudowanych jako ilasto-mar-gliste pstre ³upki wieku eoceñskiego;
— z Zarzecza — dolny eocen — zbudowana z popiela-tych, cienko³awicowych wapnistych piaskowców i ³upków z litosomami grubo³awicowych piaskowców i zlepieñców ogniwa krynickiego
— magurska wieku œrodkowego i górnego eocenu, z ogniwem piaskowca z Piwnicznej w sp¹gu.
W rejonie wystêpowania mofety ze Z³ockiego utwory te formuj¹ wielk¹ strukturê antyklinaln¹ Szczawnika– Z³ockiego–Jastrzêbika. Jest ona przeciêta wzd³u¿ osi prze-biegaj¹cym mniej wiêcej równole¿nikowo nasuniêciem i kilkoma poprzecznymi i skoœnymi uskokami zrzuto-wo-przesuwczymi. Zarówno opisywana mofeta, jak i wiele
mniejszych ekshalacji CO2 s¹ usytuowane w³aœnie w
pobli¿u wspomnianego nasuniêcia po jego po³udniowej stronie (Rajchel i in., 1999).
Charakterystyka mofety
Wyj¹tkowo atrakcyjn¹ opraw¹ mofety jest
bulgocz¹co-sycz¹cy rdzawo-¿ó³ty osad, wspaniale
kolorystycznie kontrastuj¹cy z porastaj¹c¹ dno potoku intensywnie zielon¹, niskopienn¹ roœlinnoœci¹. Nale¿y ona do zespo³u siedlisk wilgotnych i b³otnych, a dominuj¹c¹ roœlin¹ s¹ tu gêste skupiska sitowia leœnego Scirpus silva-ticus. Osady wód typu szczaw zosta³y nazwane przez prof. Henryka Œwidziñskiego (1972), badacza Karpat i ich wód mineralnych, „rudawkami”. Terminu ochra jako pierwszy u¿y³ Wojciech Oczko (1578) na okreœlenie sk³adników wytr¹canych z wód mineralnych, a Ludwik Zeuschner (1836) zwraca³ uwagê na „niedokwas ¿elaza” lub ochrê. Genez¹ i mineralnym sk³adem osadów wód typu szczaw zajmowali siê Hubicka-Ptasiñska i in. (1984), Kostecka & Wêc³awik (1987), Rajchel & Rajchel (1999) oraz Rajchel i in. (2005a, b). Badaniami ochr karpackich niezwi¹zanych z
*Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, al. Mickiewicza 30,
30-059 Kraków; rajchel@geolog.geol.agh.edu.pl **Uwaga: ryc. 1 i 3–6 patrz str. 1107 (III str. ok³adki) L. Rajchel J. Rajchel
wyp³ywami wód mineralnych zajmowa³ siê Kotlarczyk i Ratajczak (2002).
Ochry to cenny surowiec mineralny, który jest stosowa-ny do produkcji farb mineralstosowa-nych wykorzystywastosowa-nych do celów artystycznych a tak¿e do wytwarzania sorbentów mineralnych (Kotlarczyk & Ratajczak, 2002). Od czasów prehistorycznych barwniki ¿elazowe stanowi¹ cenne farby mineralne. Najstarsze œlady ich wykorzystania znaleziono w grotach w Afryce Po³udniowej, a s¹ one datowane na 350 000 lat. Kolorystyka pigmentów ¿elazowych jest zró¿-nicowana, st¹d wyró¿nia siê ochrê barwy ¿ó³tobr¹zowej lub ciemnobr¹zowej (czerwonawej) — sjenê (nazwa zwi¹zana jest ze Sien¹ w Toskanii, gdzie najwczeœniej by³a eksploatowana). Ochra z³ocistobrunatna to ugier, a
ciem-nobr¹zowa — umbra (od Umbrii we W³oszech, gdzie równie¿ j¹ wydobywano). Barwê ¿ó³t¹ nadaje ochrze goethyt; g³ównym komponentem ochr barwy czerwono-br¹zowej jest hematyt, a ciemniejsze barwy wywo³uj¹ domieszki tlen-ków manganu (Kotlarczyk & Ratajczak, 2002).
Osady szczaw na terenie mofety w potoku Z³ockim najobficiej wystêpuj¹ w otoczeniu Ÿród³a „Zatopione”, gdzie maj¹ postaæ
spienio-nego ¿elu lub galaretowato-k³aczkowatej
zawiesiny (ryc. 3). W znacznie mniejszej iloœci osad ten wystêpuje w niszy i na drodze odp³ywu wody ze Ÿród³a „Bulgotka”, gdzie ma g³ównie postaæ cienkiej pow³oki. Osad ochry suchej, pozbawiony wody, jest przewa¿nie barwy bru-natno-¿ó³tej; jest on ziemisty, gruz³owaty, kru-chy.
Wyniki badañ w rejonie mofety
Osady w potoku Z³ockim, jak i pochodz¹ce ze Ÿróde³ szczaw i wód kwasowêglowych z Popradzkiego Zag³êbia Balneologicznego, zbu-dowane s¹ z materia³u allogenicznego, wyno-szonego przez wyp³ywaj¹c¹ wodê ze ska³ otaczaj¹cych i sk³adników autigenicznych, str¹canych z tej wody (Rajchel i in., 2005a, b). W sk³ad materia³u allogenicznego wchodzi g³ównie kwarc, skalenie i minera³y ilaste.
Gru-pa minera³ów autogenicznych to przede
wszystkim ferrihydryt i goethyt oraz wêglany (g³ównie kalcyt, niekiedy syderyt lub ¿elazisty dolomit). Sporadycznie wystêpuje siarka elementarna, gips, oraz krzemionka typu opalowego. Ta ostatnia zwi¹zana jest
prawdopodobnie ze szkielecikami okrzemek,
zasie-dlaj¹cych wyp³ywy opisywanych tu wód mineralnych. Grup¹ minera³ów decyduj¹c¹ o charakterystycznych barwach i strukturze badanych osadów s¹ tlenowodoro-tlenki ¿elaza. Tworz¹ one galaretowat¹ masê o barwie od ¿ó³tobr¹zowej przez ciemnobr¹zow¹ do rdzawoczerwonej. Ró¿norodnoœæ ta zwi¹zana jest g³ównie ze zmiennoœci¹ charakteru fazowego oraz z adsorbcj¹ na powierzchni tlen-ków ¿elaza ró¿nych jonów, powoduj¹cych modyfikacjê ich w³aœciwoœci optycznych (Landuydt, 1990), jak równie¿ z obecnoœci¹ substancji organicznych (Parfenova & Yari-lova, 1962). Genezê osadów wi¹zaæ nale¿y z
utle-nianiem obecnego w wodach Fe2+ na granicy
woda/powietrze. ¯elazo dwuwartoœciowe przecho-dzi wówczas w trójwartoœciowe, które natychmiast hydrolizuje, tworz¹c wodorotlenki. Proces ten zachodzi tym szybciej, im wy¿sze jest pH œrodowi-ska. Poniewa¿ odczyn wód, z których wytr¹caj¹ siê te osady, jest doœæ wysoki (pH 6–7), mo¿na przyj¹æ, ¿e proces ten przebiega bardzo szybko. Szybkie utlenienie sprzyja powstawaniu ferrihydrytu, który z kolei mo¿e z up³ywem czasu przechodziæ w goet-hyt. Goethyt mo¿e równie¿ wytr¹caæ siê bezpoœred-nio z roztworu, gdy¿ jego powstawaniu sprzyja obecnoœæ rozpuszczonego dwutlenku wêgla (Cor-nell & Schwertmann, 1996). Otwart¹ kwesti¹ jest
zagadnienie, w jakim stopniu w utlenianiu Fe2+
maj¹ udzia³ mikroorganizmy, g³ównie bakterie ¿ela-ziste.
Na podstawie wyników badañ chemicznych stwierdzono w osadach z terenu mofety w Z³ockiem wysok¹ zawartoœæ ¿elaza i wapnia — zwi¹zanych g³ównie z minera³ami autigenicznymi (tab. 1) oraz glinki i krzemionki (Rzepa & Rajchel, 2006).
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 12, 2006
Lokalizacja próbki
Sample localization
ZawartoϾ [% wag.] Content [% weight]
Fe Ca Mn
ród³o „Bulgotka”
The „Bulgotka” spring 30,00 0,32 0,020
ród³o „Zatopione”
The „Zatopione” spring 42,77 7,54 0,127
Potok Z³ocki, powy¿ej Ÿród³a „Zatopione”
The Z³ocki Stream, upstream of the „Zatopione” spring
25,22 1,71 0,276
Potok Z³ocki, poni¿ej Ÿród³a „Zatopione”
The Z³ocki Stream, downstream of the „Zatopione” spring
35,06 2,30 0,090
Tab. 1. Zestawienie zawartoœci ¿elaza (rozpuszczalnego metod¹ DCB), wapnia (rozpuszczalnego w HCl) i manganu (rozpuszczalnego metod¹ DCB) w osadach z mofety w Z³ockiem
Table 1. Contents of iron (soluble — the DCB method), calcium (soluble in HCl) and manganese (soluble — the DCB method) in the deposits of the mofette in Z³ockie
1km
Z³ockie
piaskowce z Piwnicznej /og./ Piwniczna Sandstone Mbr piaskowce krynickie /og./ sandstone of Krynica Mbr formacja z Zarzecza /fm./ Zarzecze Fm. pstre ³upki z £abowej /fm./ £abowa Shale Fm. formacja szczawnicka /fm./ Szczawnica Fm. ³upki z Malinowej /fm./ Malinowa Shale Fm. mofeta w Z³ockiem mofette at Z³ockie inne mofety another mofettes aluwia alluvia uskoki i nasuniêcia faults and overthrusts
MUSZYNA
Szcza wnik
Z³ocki
Muszynka
Ryc. 2. Mapa geologiczna okolic Z³ockiego (wg Chrz¹stowski i in., 1993,1995; Rajchel i in., 1999, zmodyfikowane)
Fig. 2. Geological map of the Z³ockie area (after Chrz¹stowski i in., 1993,1995; Rajchel i in., 1999, modified)
Szczególn¹ uwagê zwracaj¹ bardzo du¿e wartoœci pozor-nych strat pra¿enia, oraz wysoka zawartoœæ krzemionki (tab. 2). Prawdopodobnie jest to zwi¹zane z obecnoœci¹ w analizowanych osadach bogatego zespo³u mikroorgani-zmów, w tym licznych okrzemek. Szczegó³ow¹ analizê chemiczn¹ osadu z dna potoku w Z³ockiem przy Ÿródle „Zatopione” wykonano metod¹ XRF w Activation Labora-tories LTD (Lancaster, Ontario, Kanada; Rzepa & Rajchel, 2006).
Przeprowadzono równie¿ analizê sk³adników ekshala-cji wydobywaj¹cej siê ze Ÿród³a „Zatopione” (tab. 3). G³ównym sk³adnikiem wydobywaj¹cego siê gazu jest oczywiœcie dwutlenek wêgla w iloœci bez ma³a 95 %, które-go iloœæ jest porównywalna z jektóre-go zawartoœci¹ w otworach £omnica oraz Zuber I i II (Rajchel i in., 1999).
Wed³ug przeprowadzonych badañ mikrobiologicz-nych, zarówno w osadzie galaretowatym, jak i wystê-puj¹cym w charakterze pow³ok na wyp³ywach wód mineralnych na terenie mofety w potoku Z³ockim znajduje siê obfity i urozmaicony zespó³ drobnoustrojów, bior¹cych czynny udzia³ w przemianach ró¿nych zwi¹zków ¿elaza. W du¿ej mierze zespó³ ten jest odpowiedzialny za wytr¹canie wspomnianego osadu, a dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ w nim bakterie ¿elaziste. W zespole tym ziden-tyfikowano kolonie bakterii Eubacteriales,
promieniow-ców Actinomycetales, grzybów Phycomycetes i
Hyphomycetes oraz okrzemek Bacillariophyceae. Wœród bakterii stwierdzono zarówno bakterie redukuj¹ce (rodza-je: Bacillus, Clostridium i Desulfovibrio), jak i utleniaj¹ce (rodzaje: Galionella, Leptothrix i Thiobacillus) zwi¹zki ¿elaza, a tak¿e bakterie beztlenowe. Iloœæ bakterii redu-kuj¹cych i utleniaj¹cych (miano) zosta³a okreœlona w
ka¿-dej z tych grup na 10–5tys. na 1 g osadu, podczas gdy dla
baterii beztlenowych iloœæ ta wynosi³a 10–3.
Geologiczna atrakcja
Beskid S¹decki posiada niepowtarzaln¹ georó¿norod-noœæ, a szczególn¹ wartoœæ maj¹ wystêpuj¹ce na jego obszarze cenne, unikatowe wody mineralne, tworz¹ce Popradzkie Zag³êbie Balneologiczne. Jest to najwiêkszy i najzasobniejszy w Polsce region wystêpowania wód mine-ralnych typu szczaw i wód kwasowêglowych, które cha-rakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ wolnego dwutlenku wêgla. Zjawiskiem unikatowym s¹ tu mofety, czyli suche ekshala-cje dwutlenku wêgla.
W³aœnie w dolinie potoku Z³ockiego k/Muszyny znaj-duje siê najbardziej efektowna i naj³adniejsza w Polsce mofeta. Jest ona zlokalizowana na obszarze Popradzkiego Parku Krajobrazowego, który zosta³ utworzony na terenie Beskidu S¹deckiego w roku 1987. Dobrze promuje on Zie-miê s¹deck¹ i przyczynia siê do utrzymania jej istotnych walorów — przyrody o¿ywionej i nieo¿ywionej.
Artyku³ opisuj¹cy t¹ niezwyk³¹ mofetê ukaza³ siê przed paru laty w Przegl¹dzie Geologicznym 47/7 (Rajchel i in., 1999). Niestety, nie maj¹c w rêku tego zeszytu Przegl¹du, trudno by³o j¹ zlokalizowaæ w terenie. Na dodatek zejœcie na dno potoku by³o strome, œliskie i zaroœniête krzakami, przez co odszukanie i zwiedzanie mofety by³o utrudnione a czêsto niemo¿liwe. Miejsce to, choæ prawem chronione jako pomnik przyrody nieo¿ywionej (Rajchel & Rajchel, 1999, 2000), sta³o siê z czasem nielegalnym wysypiskiem œmieci dla okolicznych mieszkañców i w³aœciwie mofeta przysypywana „warstw¹ kulturow¹” (w postaci puszek, butelek, telewizorów, pralek, fragmentów samochodów, p³ytek ceramicznych i ha³d styropianu) zaczê³a b³yska-wicznie znikaæ.
Tylko dziêki nieocenionemu zaanga¿owaniu, pasji i inicjatywie dyrektora Popradzkiego Parku Krajobrazowe-go, mgr. in¿. Tadeusza Wieczorka, przy finansowym wsparciu Popradzkiego Parku Krajobrazowego, Woje-wódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie i Urzêdu Miasta i Gminy Uzdrowi-skowej Muszyna, czyli osób i instytucji, które doceni³y wartoœæ mofety, uda³o siê j¹ ocaliæ.
Sposób udostêpnienia
Najwa¿niejsze dzia³ania podjête celem udostêpnienia mofety w Z³ockiem do zwiedzania polega³y na wykonaniu schodów prowadz¹cych na dno potoku, mostu — spe³niaj¹cego rolê centralnie po³o¿onego punktu
widoko-Sk³adnik Component ród³o „Zatopione” „Zatopione” spring SiO2 17,82 TiO2 0,21 MnO2 0,24 Al2O3 4,48 Fe2O3* 48,66 Cr2O3 < 0,01 MgO 0,58 CaO 4,08 Na2O 0,34 K2O 0,85 P2O5 0,19 str. pra¿. LOI 22,72 S Total 100,17 Ct 3,34 St 0,10
Tab. 2. Sk³ad chemiczny osadów z mofety w Z³ockiem Table 2. Chemical composition of the deposit from the mofette in Z³ockie
Objaœnienia: *ca³kowita zawartoœæ ¿elaza przeliczona na Fe2O3; str.
pra¿. – pozorne straty pra¿enia (obejmuj¹ce H2O +
); Ct– wêgiel
ca³kowity; St– siarka ca³kowita
Explanations: * - total iron recalculated into Fe2O3; LOI – loss on
ignition (include H2O +
); Ct– total carbon; St– total sulphur
Próbka Sample CO2 O2 N2 He H2 CH4 C2H6 Ekshalacja ze Ÿród³a „Zatopione” Gas exhalation — „Zatopione” spring 94,23 0,44 4,17 0 0 0,65 0,00009
Tabela 3. Sk³ad gazu z mofety w potoku Z³ockim w % objêtoœciowych*
Table 3. Composition of a gas sample from the mofette in Z³ockie [vol. %]**
*na podstawie analiz chromatograficznych wykonanych w laboratorium Zak³adu Surowców Energetycznych AGH
**gas chromatography, analysis made in the laboratory of the
wego, obudowaniu ³amanym kamieniem Ÿród³a „Bulgot-ka” (ryc. 4) i suchej ekshalacji „Dychaw„Bulgot-ka” (ryc. 5), a tak¿e wykonaniu niezbêdnych, wy³o¿onych kamieniem œcie¿ek (Rajchel & Rajchel, 2006). Ca³y teren wokó³ mofe-ty, w tym dno potoku, zosta³ oczyszczony ze œmieci a tak¿e powalonych drzew i uschniêtych krzaków. W wyniku tego ostatniego zabiegu ods³oni³ siê rozleg³y widok na dno doli-ny potoku z szeregiem miejsc wydobywaj¹cego siê spod wody dwutlenku wêgla oraz rozleg³ymi skupieniami inten-sywnie rdzawego wodorotlenku ¿elaza. Przy g³ównej
dro-dze biegn¹cej wzd³u¿ potoku Z³ockiego zosta³a
umieszczona wielka tablica informacyjna (ryc. 6). Podaje ona krótk¹ historiê odkrycia mofety, przedstawia mapê geologiczn¹ okolicy wraz z przekrojem geologicznym tego rejonu. Inne trzy tablice usytuowane s¹ w dolinie potoku, bezpoœrednio w pobli¿u najbardziej atrakcyjnych miejsc. Informuj¹ one miêdzy innymi o tym, czym jest mofeta, o sk³adzie chemicznym wydobywaj¹cych siê gazów i wyp³ywaj¹cych tu wód mineralnych. Zakoñczenie prac i udostêpnienie mofety nast¹pi³o we wrzeœniu 2005 roku. Nareszcie godnie, i z szacunkiem nale¿ytym dla Natury, bêdzie mo¿na podziwiaæ to niezwyk³e miejsce i pos³uchaæ „oddechu” Ziemi.
Promocja mofety w Z³ockiem
Zespó³ Popradzkiego Parku Krajobrazowego wyda³ ciekawy folder promuj¹cy mofetê, dostêpny w oœrodkach informacji turystycznej S¹decczyzny. Na ukazuj¹cych siê po roku 1998 mapach turystycznych Beskidu S¹deckiego zaznaczana jest lokalizacja mofety w Z³ockiem, a tak¿e, nowoodkryte Ÿród³a wód mineralnych — szczaw, kwaso-wêglowych i siarczkowych. Czêœæ z nich objêta jest ochron¹ jako pomniki przyrody nieo¿ywionej (Rajchel & Rajchel, 1999). Równie¿ niepowtarzalne odg³osy Ÿród³a „Bulgotka” i „Zatopione” oraz ekshalacji „Dychawka” by³y inspiracj¹ dla artystów z Zespo³u „Magiczne Karpa-ty”, którzy wydali p³ytê CD z zarejestrowanymi
nieco-dziennymi dŸwiêkami p³yn¹cymi z g³êbi Ziemi
(Styczyñski, 2006). To nastrajaj¹ce kontemplacyjnie brzmienie Karpat sprzed milionów lat, to zarejestrowane naturalne zjawiska akustyczne towarzysz¹ce suchej eksha-lacji gazu „Dychawka” i Ÿród³u „Zatopione” i „Bulgotka”. Nak³adaj¹ce siê dŸwiêki powoduj¹ tworzenie
specyficzne-go, niepowtarzalnego pejza¿u dŸwiêkowego
towa-rzysz¹cego mofecie. Wszystkie te dzia³ania spowodowa³y niezwyk³y wzrost zainteresowania mofet¹; jest ona regu-larnie odwiedzana przez zorganizowane grupy, g³ównie m³odzie¿owe i indywidualnych turystów. Stanowi równie¿ sta³y punkt realizacji programu dydaktycznego dla studen-tów Akademii Górniczo-Hutniczej.
Praca zosta³a zrealizowana w ramach badañ statutowych AGH w Zak³adzie Geologii Podstawowej i Ochrony Œrodowiska nr 11.11.140.159 oraz Zak³adzie Geologii Z³o¿owej i Górniczej nr 11.11.140.890.
Literatura
ALEXANDROWICZ Z. (red.) 1996 — Geoochrona Beskidu S¹deckie-go i Kotliny S¹deckiej. Studia Naturae, 42: 1–148, Kraków.
ALEXANDROWICZ Z., POPRAWA D. & R¥CZKOWSKI W. 1998a — The regional network of geosites in the Polish Carpathians. Prz. Geol., 46: 775–781.
ALEXANDROWICZ Z., RAJCHEL J. & RAJCHEL L. 1998b — Pro-jekt ochrony mofety CO2w Z³ockiem imienia Profesora Henryka
Œwidziñskiego. Wydzia³ Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa Urzêdu Wojewódzkiego w Nowym S¹czu. ms: 4 pp. BIRKENMAJER K. & OSZCZYPKO N. 1989 — Cretaceous and Pale-ogene Lithostratigraphic units of the Magura Nappe, Krynica Subunit, Carpathians. Ann. Soc. Geol. Pol., 59: 145–181.
CHRZ¥STOWSKI J., NESCIERUK P. & WÓJCIK A. 1993 — Objaœnie-nia do szczegó³owej mapy geologicznej Polski. 1:50 000. Arkusz Muszyna (1052) i arkusz Leluchów (1062). Pañstw. Inst. Geol., War-szawa, 44 pp.
CHRZ¥STOWSKI J., NESCIERUK P. & WÓJCIK A. 1995 — Szcze-gó³owa mapa geologicznej Polski. 1: 50 000. Arkusz Muszyna (1052) i arkusz Leluchów (1062). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CORNELL R.M. & SCHWERTMANN U. 1996 — The iron oxides. Structure, properties, reactions, occurrence and uses. Weinheim, New York, Basel, Cambridge, Tokyo, VCH, 573 pp.
HUBICKA-PTASIÑSKA M., RATAJCZAK T. & WÊC£AWIK S. 1984 — Ochry ze Ÿróde³ wód mineralnych w dorzeczu Popradu (polskie Karpaty fliszowe). Kwartalnik AGH, Geologia, 10/3: 55–87. KOSTECKA A. & WÊC£AWIK S. 1987 — Mineral water deposits in vicinity of Tylicz (Beskid Niski Range, Polish Flysh Carpathians). Ann. Soc. Geol. Pol., 57: 37–58.
KOTLARCZYK J. & RATAJCZAK T. 2002 — Ochra karpacka z Czer-wonek Hermanowskich ko³o Tyczyna. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków: 1–120. LANDUYDT C.J. 1990 — Micromorphology of iron minerals from bog ores of the Belgian Campine area. [W:] Douglas L.A. (ed.) Soil micromorphology; a basic and applied science. VIIIth
International Working Meeting of Soil Micromorphology, San Antonio, TX, July 1988, Elsevier Sci. Pub.: 289–294.
OCZKO W. 1578 —„Cieplice”, [W:] Przymiot i Cieplice, opatrzone ¿yciorysem W. Oczki przez E. Klinka (1881).
OSZCZYPKO N. 1992 — Zarys stratygrafii p³aszczowiny magurskiej, [W:] Zuchiewicz W. & Oszczypko N. (eds) — Przewodnik LXIII Zjaz-du Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Koninki, 17–19 wrzeœnia 1992, Kraków: 11–20.
PARFENOVA E.I. & YARILOVA E.A. 1962 — Characteristic features of certain USSR soils in thin section. [W:] Key C.A. (ed.) Mineralogi-cal investigations in soil science. Israel Program for Scientific Transla-tions, Jerusalem: 78–96. Przedruk [W:] Stoops G. & Eswaran H. (eds), 1986 — Soil micromorphology. Van Nostrand Reinhold Company, New York: 271–289.
RAJCHEL J., CHRZ¥STOWSKI J. & RAJCHEL L. 1999 — Mofeta ze Z³ockiego k. Muszyny w jednostce magurskiej zewnêtrznych Karpat fliszowych. Prz. Geol., 47: 665–657.
RAJCHEL L. 2006 — Occurrences of the carbonated waters in the Polish Carpathians. XVIIIthCongress of Carpathian Geological Association, Serbia, Belgrad: 494–495.
RAJCHEL L. & RAJCHEL J. 1999 — Karpackie Ÿród³a wód mineral-nych i swoistych pomnikami przyrody nieo¿ywionej. Prz. Geol., 47: 911–919.
RAJCHEL L. & RAJCHEL J. 2000 — Mofeta i Ÿród³a szczaw w okoli-cach Muszyny. Almanach Muszyny 2000: 89–97.
RAJCHEL L. & RAJCHEL J. 2006 — Ocalona Mofeta. Almanach Muszyny 2006: 85–87.
RAJCHEL L., RAJCHEL J., RATAJCZAK T. & RZEPA G. 2005a — Mineralogical investigations of carbonated water deposits from the area of Polish Carpathians. Mineralia Slovaca, 37: 488–489. RAJCHEL L., RAJCHEL J., RATAJCZAK T. & RZEPA G. 2005b — Deposits of carbonated waters from selected springs of the Polish Car-pathians. RMZ Materials and Geoenvironment. Periodical for Mining, Metallurgy and Geology, 52: 107–110.
RZEPA G. & RAJCHEL L. 2006 — Sk³ad mineralny osadów wód kar-packich typu szczaw. Wyd. IGSMiE PAN, Gosp. Sur. Min., Zesz. Spec., 3: 215–236.
RAJCHEL L., RAJCHEL J. & WIEJA T. 2005 — Projekt udostêpnie-nia mofety, pomnika przyrody nieo¿ywionej im. Prof. H. Œwidziñskie-go w Z³ockiem. Archiwum PopradzkieŒwidziñskie-go Parku KrajobrazoweŒwidziñskie-go w Starym S¹czu.
Rozporz¹dzenia Nr 48 Wojewody Nowos¹deckiego z dnia 7 grudnia
1998 r. W sprawie uznania za pomniki przyrody niektórych obiektów przyrody o¿ywionej i nieo¿ywionej znajduj¹cych siê na obszarze woje-wództwa nowos¹deckiego. Za³¹cznik Nr 1/9. Mofeta CO2im. prof.
Henryka Œwidziñskiego.
STYCZYÑSKI M. 2006 — Muzyka mofety w Z³ockiem, czyli po co przyk³adaæ ucho do ziemi. Almanach Muszyny 2006: 89–94. ŒWIDZIÑSKI H. 1965 — Naturalne ekshalacje dwutlenku wêgla w Karpatach polskich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 34: 417–430.
ŒWIDZIÑSKI H. 1972 — Geologia i wody mineralne Krynicy. Pr. Geol., PAN, 70: 11–105.
ZEUSCHNER L. 1836 — O wodach kwaœnych, czyli Szczawach w Karpatach. Pam. Farmac. Krak. (wydaw. przez Flor. Sawiczewskiego), 3: 265–298, Kraków.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 12, 2006
Praca wp³ynê³a do redakcji 06.09.2006 r. Akceptowano do druku 17.10.2006 r.
Mofeta ze Z³ockiego (Beskid S¹decki) atrakcj¹ geologiczn¹ — patrz str. 1089
Ryc. 1. ród³o „Zatopione” w dnie potoku Z³ockiego. Fot. L. Rajchel
Fig. 1. The „Zatopione” spring in the bot-tom of the Z³ocki Stream. Phot. L. Rajchel
¬
Ryc. 3. Przykryty wod¹ ¿elazisty osad w dnie poto-ku Z³ockiego obok Ÿród³a „Zatopione”. Fot. J. Rajchel Fig. 3. Ferrugi-nous deposit covered with water on the bot-tom of the Z³ocki Stream next to the „Zatopione”
Ryc. 4. ród³o „Bulgotka” na lewym brzegu potoku Z³ockiego. Fot. J. Rajchel
Fig. 4. The „Bulgotka” spring on the left bank of the Z³ocki Stream. Phot. J. Rajchel
¬
Ryc. 5. „Dychawka” — sucha ekshalacja CO2na lewym
brze-gu potoku Z³ockie-go. Fot. J. Rajchel Fig. 5. „Dychawka” — dry exhalation of CO2on the left bank
of the Z³ocki Stream. Phot. J. Rajchel
Ryc. 6. G³ówna tablica informacyjna o mofecie. Fot. J. Rajchel Fig. 6. Main information board on the mofette. Phot. J. Rajchel
