R. NEY (red.) — Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Surowce ilaste. Wyd. Inst. GSMiE PAN, Kraków 2004, 400 str., 174 ryc., 136 tabel, 250 poz. lit. Rok 1974 by³ dobrym rokiem dla geologii ska³ ilastych. Wówczas to bowiem ukaza³y siê dwie fundamentalne prace — Minera³y ilaste Leszka Stocha oraz Surowce ilaste Zbigniewa Kozydry i Ryszarda Wyrwickiego (uzupe³nione nastêpnie przez pozycje dotycz¹ce zw³aszcza ska³ i surowców kaolinowych, np. Surowce kaolinowe z 1982 r.). Trzydzieœci lat po wydaniu wspomnianych pozycji ukaza³a siê monografia poœwiêcona surow-com skalnym, w ramach jak¿e po¿ytecznej i oczekiwanej zawsze serii Surowce mineralne Polski. Ksi¹¿ka sk³ada siê (poza wstê-pem) z 13 rozdzia³ów podzielonych dodatkowo na podrozdzia³y i czêœci. Szeœæ pierwszych rozdzia³ów napisano stosuj¹c podzia³ tradycyjnie odnosz¹cy siê do rodzajów kopalin ilastych: kao-linów i haloizytów oraz i³ów bia³o wypalaj¹cych siê (rozdzia³ 2), i³ów ogniotrwa³ych i kamionkowych (3), kopalin bentonitowych i zeolitowych (4), kopalin do produkcji ceramiki budowlanej, kruszyw lekkich i cementu (5), wreszcie kopalin ilastych o spe-cjalnym przeznaczeniu — garncarskich, szkliwierskich, formier-skich, do farb mineralnych, p³uczek wiertniczych, do hydro-izolacji i zastosowañ w ochronie œrodowiska (6). Rozdzia³y odnosz¹ce siê do z³ó¿ kopalin ilastych zosta³y napisane przez prof. prof. M. Niecia i T. Ratajczaka. Zawarto w nich skondenso-wan¹ wiedzê dotycz¹c¹ klasyfikacji i systematyki, sk³adu mineral-nego i chemiczmineral-nego oraz w³aœciwoœci surowcowych poszczególnych kopalin ilastych. Za³¹czono bardzo bogaty materia³ ilustracyjny w postaci tabel, rysunków (przekroje, profile) i map. Z³o¿a kopa-lin ilastych zosta³y scharakteryzowane w sposób przemyœlany. Charakterystyka ta jest bowiem na tyle ogólna, aby nie kom-plikowaæ lektury ksi¹¿ki, i na tyle szczegó³owa, aby mog³a s³u¿yæ analizie surowcowej, gospodarczej i ekonomicznej. Ponadto sze-roko przedstawiono zagadnienia technologiczne (wymagania jakoœciowe) i gospodarcze (zasoby). Wielokrotnie przywo³ywa-ne s¹ informacje odnosz¹ce siê do ustalenia zale¿noœci miêdzy w³aœciwoœciami surowcowymi kopalin ilastych a ich litologi¹. Problem ten (mimo wielu szczegó³owych studiów) nadal wyma-ga badañ, bowiem w tak skomplikowanym utworze geologicznym, jakim s¹ ska³y ilaste (o zmiennej iloœci i rodzaju minera³ów ilastych i innych, o zmiennej strukturze wewnêtrznej i ró¿nym sk³adzie chemicznym), wa¿ne jest posiadanie du¿ej liczby wyników do analizy statystycznej i pewniejszej korelacji. Poniewa¿ z³o¿a kopalin ilastych s¹ w wiêkszoœci z³o¿ami wielosurowcowymi, istotn¹ czêœci¹ informacji o poszczególnych z³o¿ach s¹ dane o typach i rodzajach kopalin towarzysz¹cych (sposobach ich wyko-rzystania i zagospodarowania).
W rozdziale 7 (autorstwa W. Kozio³a, P. Kawalca & J. Kamy-ka) zawarto szeroki zakres informacji o technice i technologii eksploatacji kopalin ilastych. Dominuj¹c¹ metod¹ eksploatacji kopalin skalnych jest metoda odkrywkowa, zatem ten sposób wydobycia szeroko omówiono, w³¹czaj¹c informacje o wszystkich stosowanych rodzajach górniczej techniki wydobycia. W nim równie¿ zawarto informacjê o metodach prowadzenia selektyw-nej eksploatacji kopalin towarzysz¹cych. Podczas eksploatacji kopalin metod¹ odkrywkow¹ dochodzi do przemieszczania ogrom-nych iloœci mas nadk³adu i ska³ p³onogrom-nych. Zatem równie istotna jak eksploatacja staje siê sprawa w³aœciwego sk³adowania i profi-lowania zwa³owisk. Temu zagadnieniu poœwiêcony jest spory fragment rozdzia³u.
W rozdziale pt. Przeróbka kopalin ilastych, autorzy (E. Le-wicka & P. Wyszomirski) przedstawili technologie wzbogacania i uszlachetniania kopalin kaolinowych i bentonitowych.
Zdecydowana wiêkszoœæ zastosowañ ska³ ilastych w gospo-darce wi¹¿e siê z procesem ich termicznej obróbki, prowadz¹cym do uzyskania tworzywa ceramicznego. Tych zagadnieñ dotyczy rozdzia³ 9, zatytu³owany Przetwórstwo termiczne surowców ilas-tych (K. Galos & P. Wyszomirski). Omówiono w nim procesy prowadz¹ce do uzyskania z surowca ilastego: ceramicznych
materia³ów budowlanych, materia³ów ogniotrwa³ych i kruszyw lekkich. Pominiêto natomiast informacje o procesie produkcji porcelany, porcelitu, fajansu czy kamionki.
Znacz¹ca czêœæ ksi¹¿ki poœwiêcona jest geologiczno-gospo-darczym aspektom wykorzystania i zastosowania surowców ilas-tych (rozdzia³y 10–13). Uwzglêdniono w niej takie istotne dane, jak: wielkoœæ wydobycia i produkcji, ich strukturê oraz obroty krajowe i zagraniczne.
Ewa Lewicka jest autorem rozdzia³u Gospodarka surowcami kaolinowymi w Polsce. Przedstawiono w nim producentów kaoli-nu w Polsce, wielkoœæ produkcji, bilans surowcami kaolinowy-mi, strukturê gatunkow¹ produkowanych i importowanych surowców, wykaz krajów, które eksportuj¹ kaolin do Polski i strukturê konsumentów. Autorka zanalizowa³a równie¿ perspek-tywy rozwoju rynku surowców kaolinowych w Polsce.
Gospodarka i³ami ceramicznymi w Polsce (rozdzia³ 11, autorstwa E. Lewickiej & K. Galosa) zawiera szczegó³ow¹ cha-rakterystykê wydobycia i produkcji i³ów oraz obrotów i³ami: bia³o wypalaj¹cymi siê, kamionkowymi i ogniotrwa³ymi.
Ewa Lewicka i Jaros³aw Szluga s¹ autorami rozdzia³u 12, pt. Gospodarka surowcami bentonitowymi w Polsce. Choæ w Pol-sce nie wydobywa siê typowych bentonitów, tylko i³y bentonito-we i montmorillonitobentonito-we, to gospodarka krajowa jest znacz¹cym konsumentem tych surowców. Wysoko gatunkowe bentonity s¹ importowane, a struktura i wielkoœæ tego importu zosta³y dok³adnie w treœci rozdzia³u przedstawione.
Autorem ostatniego rozdzia³u, pt. Gospodarka surowcami ilastymi barwnie wypalaj¹cymi siê do produkcji ceramiki budow-lanej, kruszyw lekkich, cementu i innych zastosowañ, jest Krzysz-tof Galos. Uwzglêdni³ on w treœci rozdzia³u udzia³ w wydobyciu ró¿nych wiekowo formacji ska³ ilastych, wielkoœæ produkcji w poszczególnych województwach i strukturê obrotów.
Surowce ilaste s¹ pozycj¹ bardzo oczekiwan¹ na rynku. Zawiera ona bowiem aktualne dane, w³¹czaj¹c w to informacje o firmach, które przekszta³ci³y siê w procesach transformacji gospodarczej Polski po 1989 r. Wiele surowców ilastych wystê-powa³o na rynku pod nazwami zwi¹zanymi z nazw¹ zak³adu. Przekszta³cenia w³asnoœciowe, wprowadzenie nowych nazw i nap³yw nowych technologii sprawi³y, ¿e obecny rynek surowców ilastych ró¿ni siê znacznie od tego, który funkcjonowa³ do lat 90. XX wieku. Prezentowana ksi¹¿ka jest rzetelnie przygotowan¹ syntez¹ o jak¿e wa¿nej grupie surowcowej. Mo¿e byæ wykorzys-tywana z powodzeniem przez ró¿nych odbiorców. O aktualiz-mie ksi¹¿ki œwiadczy choæby fakt, ¿e zawiera dane na temat nowych zastosowañ surowców bentonitowych w Polsce, które (wzorem œwiata) zaczêto w Polsce na szerok¹ skalê stosowaæ jako podsypki higieniczne dla zwierz¹t domowych od po³owy lat 90. XX w.
W uk³adzie redakcyjnym zastosowano zabieg polegaj¹cy na utworzeniu kolumny z bardzo szerokim marginesem, na którym przywo³ywane s¹ cytowane pozycje literatury, jak te¿ wprowa-dzone wszystkie tytu³y tabel i rysunków. To ciekawy zabieg edy-torski, niezbyt czêsto stosowany.
Jak w ka¿dej znacz¹cej pozycji, obejmuj¹cej ogromny zakres merytoryczny, trafiaj¹ siê potkniêcia edytorskie czy merytorycz-ne. Nie obni¿aj¹ one jednak bardzo wysokiej oceny, na jak¹ zas³uguje opisywana ksi¹¿ka. Aby przywo³aæ jakieœ przyk³ady, podajê, ¿e tabela 13.3 nie ma tytu³u oraz informacji o rodzaju danych, które w niej przytoczono i, jak ju¿ wspomnia³em, w roz-dziale zawieraj¹cym opis obróbki termicznej surowców ilastych pominiêto informacje o procesie otrzymywania porcelany (zakres temperatur wypalania, proces wielokrotnego wypalania, nak³ada-nia szkliwa itp.). To tylko niektóre z usterek, których w kolejnym wydaniu mo¿na bêdzie unikn¹æ.
Autorom i redaktorom nale¿y z³o¿yæ podziêkowanie za trud przygotowania tak cennej pozycji wydawniczej, jak¹ jest ksi¹¿ka Surowce ilaste.
Krzysztof Szama³ek 721 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005
