Aneta Dawidowicz
"Demokratyczna geneza
nacjonalizmu. Intelektualne korzenie
ruchu narodowodemokratycznego",
Nikodem Bończa-Tomaszewski,
Warszawa 2001 : [recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 13,
146-150
N ik o d e m B o ń c z a - T o m a s z e w s k i, D e m o k r a ty c z n a g e n e z a n a c jo n a liz m u . I n te l e k
t u a ln e k o r z e n ie r u c h u n a r o d o w o d e m o k r a ty c z n e g o , B I B L I O T E K A F R O N D Y ,
W a r s z a w a 2 0 0 1 , s. 2 5 2
C h arak tery sty czn y d la n au k sp o łe cz n y ch b ra k p rec y zji w ielu k ateg o rii b ad a w cz y ch w dużej m ierze dotyczy zjaw iska nacjonalizmu. W iąże się to ze specyfiką tej problem atyki, k tó ra należy do za g ad n ień szczególnie sk o m p lik o w an y ch i spornych. Ś w iad cz ą o ty m m .in. tru d n o ści w je d n o zn a cz n y m zd efiniow aniu nacjonalizm u, o k reśleniu je g o źródeł, sp recy zo w an iu m ie jsc a i cz asu je g o narodzin. F ak t, że n ac jo n a liz m rzadko w y stęp o w ał w „ fo rm ie d y sk u rsy w n ej i cz y ste j", p rz y b ie ra ją c w ie le ró ż n y c h p o sta c i i p ełn iąc ró żn o ro d n e fu n k cje, m oże stanow ić u za sa d n ien ie tak ieg o stan u rzeczy. P o z a tym , nacjonalizm „nie w ydał w ybitnych m yślicieli, w każd y m razie takich, dla któ ry ch byłby p rz e w o d n ią id e ą całej ic h tw ó rcz o ści, nie zaś ty lk o je d n y m je j a s p e k te m ".1
N acjonalizm stosunkow o często w ystępow ał nie tyle ja k o sam odzielna ideologia, ile ja k o sw o ista „d o m ieszk a" do in n y c h id e o lo g ii, k tó re n a p o z ó r są z n im ca łk o w ic ie sprzeczne. T y m sam y m n a su w a ją się w ątp liw o ści, czy k ie d y k o lw iek stan o w ił id eologię w takim sam ym sensie ja k np. konserw atyzm , liberalizm , socjalizm .2 W e współczesnej literaturze przed m io tu w ystępuje w iele ró żn y ch d efinicji n acjonalizm u.3 P ow tarzając b ow iem za E rnestem Gellnerem, w ybitnym znaw cą nacjonalizm u, „teoretyczne rozum ienie nacjonalizm u stanow i pole otw arte i sporne, n a k tórym m ało co je s t n a dobre ustalone".4
W a ż n y m p o w o d e m u tr u d n ia ją c y m b a d a n ia n a d t ą p r o b le m a ty k ą j e s t f a k t, że w p rze ciw ie ń stw ie do k rajó w an g lo sa sk ic h i fra n k o fo ń sk ich , w k tó ry c h te rm in n a c jo n a liz m je s t neutralny aksjologicznie, w P olsce dom inuje p ejoratyw ne zabarw ienie tego pojęcia. Z naczny postęp b ad a ń nad nacjonalizm em , obserw ow any zw łaszcza w ostatnich dziesięcioleciach X X w ieku, nie tylko na Zachodzie, ale i w Polsce, w niew ielkim stopniu p rzy c zy n ił się do p rze w a rto ścio w a n ia tego p o ję c ia w ro zu m ien iu potocznym . N a c jo n a liz m c z ę s to j e s t b o w ie m sy tu o w a n y w o p o z y c ji do p a trio ty z m u i id e n ty fik o w a n y z szow inizm em . K olejny stereotyp dotyczy utożsam iania nacjonalizm u w yłącznie z ideo lo g ią N aro d o w ej D em o k racji.
S zczególnie k łopotliw e je s t w skazanie źródeł nacjonalizm u. W ątpliw ości nie bud zi je d y n ie fa k t, że b y ły to g łę b o k ie i ro z le g łe a n te c e d e n c je o c h a ra k te rz e sp o łe cz n y m . W literaturze przed m io tu dom inuje przekonanie, że nacjo n alizm w e w sp ó łczesn y m tego sło w a ro zu m ien iu p o ja w ił się w X IX w ieku. W tedy to, w całej niem al E u ro p ie n astąpił rozw ój licznych ruchów politycznych, opierających sw e program y n a je g o założeniach.5
1 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002, s. 170.
2 Jeden z publicystów katolickich okresu międzywojennego ks. Jan Roztworowski zaliczył nacjonalizm do „popędów a nie idei czy doktryn". Zob.: J. Roztworowski, Nacjonalizm, jego
uprawnienia i etyczne granice, „Przegląd Powszechny" 1923, t. 157, s. 100.
3 N a przykład zdaniem Carltona J. H. Hayesa termin nacjonalizm może oznaczać zarówno: zjawisko społeczno-polityczne, doktrynę postulującą konieczność umocnienia więzi narodowych, jak i swoisty system wartości. Zob.: W. Bernacki, Galicyjskie falsyflkowanie definicji nacjonalizmu,
[w:] M yśl polityczna. Od historii do współczesności. Księga dedykowana Profesorowi Markowi
Waldenbergowi, red. B. Stoczewska, M. Jaskólski, Kraków 2000, s. 62.
4 J. Jedlicki, Nacjonalizm, patriotyzm i inicjacja kulturowa, „Znak" 1997, nr 3, s. 52. 5 J. M. Majchrowski, Nacjonalizm jako sposób myślenia, [w:] Prawo i polityka, red. A. Bodnar, J. Wróblewski, Warszawa 1988, s. 358.
Z ło ż o n a i tru d n a p ro b lem aty k a g enezy n acjo n alizm u n a ziem iac h p o lsk ic h stała się przed m io tem b a d a ń histo ry k a m łodego p o k o len ia N ik o d em a B ończy-T om aszew skiego. W książce pt. D em okratyczna g eneza nacjonalizm u. Intelektualne korzenie ruchu narodo-
w odem okratycznego, sk o n cen tro w ał się o n głó w n ie w o k ó ł d em o k ra ty cz n y ch źródeł
nacjonalizm u. N iew ątpliw ie je s t to kontrow ersyjny a zarazem szczególnie ciekaw y obszar badaw czy. W ydaje się, że w pełn i m o żn a zgodzić się z A utorem , który stw ierdził, że „trudno o d elikatniejszą ideologicznie operację niż b adanie genezy nacjonalizm u" (s. 9).
B yć m oże zpow yższych w zględów ta skom plikow ana problem atyka została zaprezen to w a n a z b y t je d n o stro n n ie . A u to r p o sz u k u ją c d e m o k ra ty c z n y c h źró d e ł n ac jo n a liz m u , skupił się głów nie n a analizie poglądów głoszonych na łam ach w arszaw skiego tygodnika „ G ło s", w y d a w a n e g o w la ta c h 1 8 8 6-1905. W p rz e k o n a n iu , że p ie rw sz e p o k o le n ie endeków w zrastało w redakcji „G łosu", autor dokonał obszernej rekonstrukcji koncepcji „głosow iczów ": m .in. Ja n a L u d w ik a P opław skiego, Józefa K aro la P otockiego, A lek san d ra W ięckow skiego, Józefa H łaski. T ym sam ym , bazę źró d ło w ą recenzow anej publikacji sta n o w i w p rze w a ża jąc ej cz ęści p u b lic y sty k a „G łosu".
R ozw ażania prow adzone ję d rn y m i klarow nym językiem , lecz w w ielu m iejscach n ie p o z b a w io n y m zw ro tó w p o to c z n y c h i w y ra ż e ń ję z y k a m ó w io n eg o , d o p ro w a d ziły A u to ra do w aż n y c h w niosków . S tw ierdził, że d em o k ra ty zm zain sp iro w ał p ow stanie n acjonalizm u n a ziem iach polskich. D ow odził, że b ez w izji dem okratyzacji społecznej stw orzenie nacjonalistycznych koncep cji now oczesnego n arodu nie b y łoby m ożliw e. W a ż n ą k o n k lu z ją A utora je s t stw ierdzenie, że d em okratyzm stanow ił sw o istą platform ę id e o w ą n ie z b ę d n ą d la ro zw o ju p o lsk ieg o nacjo n alizm u .
A u to r sk u p ia ją c się za sa d n ic z o n a d e m o k ra ty c z n y c h m o ty w a c h n ac jo n a liz m u , z asad n ie w sp o m n iał ta k że o je g o socjalistycznej genezie. Ź ró d ła m y śli p o litycznej N a ro d o w e j D e m o k ra c ji w ią z a ły się b o w ie m m .in. z ro z w o je m n u rtu p a trio ty c z n e g o w p o lsk im ru ch u socjalistycznym .6 S ocjalizm „patriotyczny", k tóry ukształto w ał się w cześniej od ruchu narodow ego, stał się je d n y m z punktów odniesienia, w oparciu o które form ow ały się zasadnicze składniki ideologii N D . Sprzyjały tem u w spólne korzenie tych d w ó c h k ie ru n k ó w , g d y ż z a ró w n o te n n u rt so c ja liz m u , j a k i n a c jo n a liz m z ro d z iły się z „p o trzeb p o lsk iej m y śli p a trio ty c z n e j" .7
S zkoda, że A u to r p o m in ą ł w sw o ic h ro z w a ż a n ia c h w p ły w y id e o w e w y w o d ząc e się z innych źródeł. W arto zaznaczyć, że przesłanki ideow e k o ncepcji form ułow anych przez n a ro d o w y c h d e m o k ra tó w p o c h o d z iły z k ilk u o b sz a ró w ź ró d ło w y c h . N ale ż a ły do n ic h
6 W przeciwieństwie do liberalizmu i konserwatyzmu, specyficzną właściwością ideologii
socjalizmu jest brak jednorodnej filozofii politycznej. Ukształtowało się wiele różnych socjalizmów. W śród socjalizmów funkcjonujących na gruncie polskim można wyodrębnić m.in.: socjalizm utopijny, socjalizm naukowy, socjalizm romantyczny, socjalizm patriotyczny, socjalizm rewolucyj ny, socjalizm państwowy, socjalizm bezpaństwowy, socjalizm humanistyczny, socjalizm etyczny. Zob.: J. Szacki, Historia myśli socjologicznej.., s. 152-153; M. Śliwa, Idee polityczne w Polsce - wiek
XX, Kraków 1994, s. 59; R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Kraków 1998, s. 132, 157
i n.
7 Szerzej zob.: M. Śliwa, Polska myśl polityczna w I połowie X X wieku, Wrocław 1993, s. 39; J. M. Majchrowski, Polska myśl polityczna X IX i X X wieku. U źródeł nacjonalizmu: myśl wszechpolska, cz. I, Kraków 1990, s. 19; id., Polska myśl polityczna 1918-1939. Nacjonalizm, Warszawa 2000, s. 38; J. Huizinga, Patriotyzm i nacjonalizm w dziejach Europy, „Znak" 1965, nr 132, s. 732.
m.in. zew nętrzne w pływ y ideow e płynące z kilk u nurtów : socjalistycznego, liberalnego, konserw atyw nego, rom antycznego i p o zytyw istycznego; p odw aliny w ynikające z p rz e szło ści historycznej oraz ak tu aln e d o św ia d cz en ia społeczno-polityczne. D zię k i ty m p rzesłankom znajdow ano się w k ręgu idei ty p o w y ch d la X IX -w iecznej m yśli politycznej.
T rzeba pam iętać, że charakter ów czesnej m yśli politycznej, zarów no europejskiej, ja k i polskiej, w zn aczn y m stopniu determ inow ał pozytyw izm . S pecyficzna atm osfera in telektualna p rzeło m u X IX i X X w ieku, p rze n ik n ięta id e o lo g ią pozy ty w izm u w pływ ała na kształt m yśli politycznej endecji. Poglądy tw órców pozytyw izm u, a zw łaszcza A ugusta C o m te'a i H e rb e rta S pencera, stanow iły d la n aro d o w y ch dem o k rató w p u n k t w y jśc ia do ro zw ażań o narodzie i społeczeństw ie. Com te, którego zasadniczym p rzedm iotem zainteresow ania były kw estie dotyczące funkcjonow ania społeczności ludzkich, w nosił do m yśli politycznej ideologów N D m .in. w iarę w m ożliw ość przeb u d o w y polskiego społeczeństwa. Rów nie d u żą popularnością, nie tylko w śród ideologów endecji, cieszył się Spencer. N aw iązyw ało do niego w ielu p olskich ideologów i publicystów z różn y ch opcji politycznych. P otw ierdzają to liczne tłum aczenia prac Spencera n a ję z y k polski oraz ich szeroka p rez en ta cja n a ła m ac h w ielu różnych, ów czesnych, czo ło w y ch czasopism społeczno-politycznych.8
Ponadto w pływ rom antyzm u na poglądy ideologów polskiego nacjonalizm u nie budzi w ątpliw ości. R o m an ty zm z w łaściw ą sobie sym boliką, historyzm em oraz zain tereso w a niem ku ltu rą ludow ą był czynnikiem w zbogacającym koncepcje polskiego nacjonalizm u.9 M y śl p o lity cz n a N arodow ej D em o k ra cji zro d z iła się m .in. z k ry ty k i „p olitycznego ro m an ty zm u " ep o k i p o w sta ń . U je m n a o c e n a ro m a n ty z m u d o b itn ie z o s ta ła w y ra ż o n a w p ism ac h czo ło w y ch ideologów N arodow ej D em okracji, co nie ozn acza je d n a k , że nie czerp an o z tego ź ró d ła .10
Z w ielo m a stw ierd zen iam i A u to ra recenzow anej k sią żk i tru d n o się zgodzić. A u to r d o w o d z ił m in., że sp o só b u jm o w a n ia p rz e z w sp ó łc z e sn y c h b a d a c z y p ro b le m a ty k i K o ścio ła i religii katolickiej oraz kw estii żydow skiej w m yśli politycznej N arodow ej D em okracji je s t zakłam any i obfituje w liczne stereotypy. A utor p isał n a te n tem at m.in.: „p ro fesjo n aln a h isto ria także u le g a stereotypom . A n ty sem ity zm i k ato lic k i integ ry zm stały się o sią sporu o nacjonalizm . N iektórzy zd a ją się uw ażać te zjaw iska za uniw ersalny k lu c z do z ro z u m ie n ia je g o istoty" (s. 153).
Z d o tychczasow ej literatu ry p rze d m io tu 11 w y n ik a je d n a k , że k w estia ży d o w sk a w praw dzie absorbow ała w szechpolaków od początku działalności, lecz w latach 90. X IX w ie k u i w p ie rw sz ej d ek a d zie X X w ie k u nie b y ła to d la n ic h p ro b le m a ty k a p ie rw sz o planow a. P rzez dłuższy czas b o w iem p o zo staw ała o n a n a u boczu głów nego n u rtu m yśli nacjo n alisty czn ej. Z u p ły w em cz asu zain tereso w an ie t ą te m a ty k ą w zrastało , a o p in ie na
8 W. Konieczny, Europejskie źródła i inspiracje pobkiego nacjonalizmu, „Studia Historyczne" 1988, nr 3, s. 399.
9 D. Gawin, Nacjonalizm - narodziny i rozwój pewnej idei, „Społeczeństwo Otwarte" 1993, nr 4, s. 8.
10 A. Walicki, Polskie zmagania z wolnością. Widziane z boku, Kraków 2000, s. 258. 1 Zob.: O. Bergmann, Narodowa Demokracja wobec problem atyki żydowskiej w latach
1918-1929, Poznań 1998, passim; M. Sobczak, Stosunek Narodowej Demokracji do kwestii żydowskiej w Polsce w latach 1918-1939, Wrocław 1998, passim; G. Radomski, Narodowa Demokracja wobec problematyki mniejszości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1918-1926, Toruń 2001,
tem at Ż ydów ulegały w yostrzeniu, ew oluując w stronę ja w n e j w rogości. A ntysem ityzm odgryw ał p o w aż n ą rolę w p oglądach nacjonalistów , ale -jak stw ierdził T om asz K izw alter - nie należy w nim w idzieć czynnika o znaczeniu kluczow ym dla form ow ania się polskiego nacjonalizm u.12 Z czasem w rogość do Ż ydów stała się użytecznym narzędziem społecznej m obilizacji, coraz chętniej w yko rzy sty w an y m p rzez ideologów N arodow ej D em okracji.
P o d o b n e g o r o d z a ju u w a g i m o ż n a s f o rm u ło w a ć o d n o ś n ie d o p o ru s z a n e j p r z e z N . B o ń c z ę -T o m a sz e w sk ie g o p ro b le m a ty k i re lig ii i K o śc io ła k a to lic k ie g o . Ja k w y n ik a z dotychczasow ych ustaleń, n a przełom ie X IX i X X w ieku katolicyzm nie b y ł pojm ow any p rz e z N a ro d o w ą D e m o k ra c ję ja k o w a rto ść „sa m a w so b ie ", le c z z o sta ł p o d p o rz ą d k o w an y n aro d o w i trak to w a n em u ja k o w arto ść nadrzędna. P o jęcie n aro d u organ izu jące nacjonalistyczny system w arto ści określało pozycję K o ścio ła i religii, które stały się dla w sze ch p o lak ó w ro d za jem in stru m e n tu służącego stym ulacji u czu ć n aro d o w y ch .13
O b ó z n aro d o w o d em o k raty czn y nie b y ł o d p o cz ątk u sw ego istn ien ia in tegralnie p o w ią z a n y z k a to lic y z m e m . N a p rz e ło m ie X IX i X X w ie k u , a w ię c w o k re sie kształtow ania się ideologii polskiego ruchu narodow ego, pozostaw ał p o d w pływ em m.in.: darw inizm u społecznego i je d n ą z charakterystycznych cech tej ideologii by ła świeckość. L a ic k i ro d o w ó d o b o z u nie d e z a w u o w a ł w p ra w d z ie z n a c z e n ia z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z problem em religii i katolicyzm u, które zajm ow ały obszerne m iejsce w publicystyce w szechpolaków , ale m iał pew ien w pływ na ich sw oistą rangę i m iejsce w nacjonalistycz n y m p o rz ą d k u w arto śc i.
P ro b le m a ty k a re lig ii i K o śc io ła k ato lic k ieg o ja k o tru d n a i zło żo n a , o d p o c z ą tk u istnienia N arodow ej D em o k racji po d leg ała ew olucji. P roces u zg ad n ian ia teorety czn y ch p rzesłan ek ideologii N arodow ej D em o k racji z d o k try n ą k a to lic k ą w p ełn i rozw inął się dop iero od około po ło w y lat d w u d zie sty c h X X w ie k u .14 P rz e d 1918 ro k iem poglądy id e o lo g ó w o b o zu n aro d o w eg o n a z a g ad n ien ie K o śc io ła i relig ii, n ie b y ły je d n o z n a c z n e i jed n o lite. F orm ułow ane z p u n k tu w id ze n ia interesów p o lity cz n y ch o b o zu narodow ego stanow iły przede w szy stk im w y raz reakcji na rzeczyw istość społeczno-polityczną. E n decy, dostrzegając siłę i znaczenie K ościoła katolickiego w życiu społecznym i p olitycz
12 T. Kizwalter, O nowoczesności narodu. Przypadek polski, Warszawa 1999, s. 316, 317. 13 Problematyka religii i Kościoła katolickiego w myśli politycznej Narodowej Demokracji wzbudzała duże zainteresowanie badaczy. Szerzej zob.: B. Grott, Rola katolicyzmu w ideologii obozu
narodowego w świetle pism jego ideologów i krytyki katolickiej. Zarys problematyki badawczej, „Dzieje
Najnowsze" 1980, nr 1; id., Nacjonalizm i religia. Proces zespalania nacjonalizmu z katolicyzmem
w jedną całość ideową w myśli politycznej Narodowej Demokracji 1926-1939, Kraków 1984; id., Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo-katolicka form acja ideowa w I I Rzeczypospolitej na tle porównawczym, Krzeszowice 1999; id., Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych do roku 1939, Kraków 1987; id., Mediewalizm w koncepcjach Obozu Wielkiej Polski. Ze studiów nad religijnymi uwarunkowaniami myśli politycznej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Studia Religiologica" 1982, z. 7; P. Stachowiak, Korzenie „katolicyzmu endeckiego". Nacjonalistycz
na wizja religii i Kościoła w Polsce w latach 1887-1927, Poznań 1999.
14 Przełomowym wydarzeniem było opublikowanie przez Romana Dmowskiego w 1927 roku, broszury pt. „Kościół, naród i państwo". Szerzej zob.: K. Kawalec, Roman Dmowski 1864-1939, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002, s. 281-284; por.: E. Maj, Romana Dmowskiego „Kościół, naród
i państwo", „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska", Sectio K: Politologia 1998, vol. 5,
s. 63-74; T. Mistewicz, Stosunek Romana Dmowskiego do religii i Kościoła, „Studia Historyczne" 1989, nr 1, s. 57-67.
nym n a ziem iach polskich, rozum ieli doskonale, że ugrupow anie dążące do reprezentacji interesów ogólnonarodow ych i przejęcia w ładzy w przyszłym niepodległym państw ie nie m oże być antykatolickie. K ato licy zm postrzegano ja k o środek m ający p rzyczynić się do rozszerzania w pływ ów i um ocnienia pozycji politycznej, środek, który należało w ykorzys tać przed e w sz y stk im ze w zg lę d u n a je g o społeczne znaczenie.
W ydaje się, że p ra c a p rete n d u je do m ia n a kontro w ersy jn ej i p olem icznej. M o ż n a zau w aży ć, że A u to r k o n se k w e n tn ie o d rz u c a sta n d ard y p re fe ro w a n e p rz e z śro d o w isk a a k a d em ick ie. P rz e ja w ia się to nie ty lk o w k w e stio n o w a n iu p o d sta w o w y c h u sta le ń badaczy m yśli politycznej - p o d w aż a min. tezy w y b itn y ch znaw ców d ziejów i m yśli politycznej o b o zu narodow odem okratycznego - ale też w nieko n w en cjo n aln y m i ja k się w y d aje ch a o ty c z n y m u k ła d zie pracy. R o z d ziały nie zo stały p o n u m e ro w a n e, b ra k u je w stęp u oraz zakończenia, nazw y p o szczeg ó ln y ch rozdziałów zaś b rz m ią d la czytelnika dość zagadkow o. W n iektórych m iejscach brakuje n iezbędnych odnośników . D ociekliw y cz y te ln ik m oże te ż o d n aleź ć b łę d n ie sp o rzą d zo n e p rzypisy.
N iezależnie od ty c h u w ag je s t to k siążka potrzebna. Pom im o braków stanow i pew ien w k ład do b a d a ń n ad p o lsk ą m y ślą p olityczną. M o ż n a b o w ie m zgodzić się z autorem , że w polskiej historiografii pro b lem aty k a genezy n acjonalizm u w yraźnie ustępuje m iejsca b a d a n io m n ad ro z w in ię tą d o k try n ą narodow ą. O b ó z n arodow y d o cz ek a ł się w p raw d zie znaczącej liczby interesujących publikacji, lecz ciągle brakuje o pracow ań pośw ięconych w yłącznie tej problem atyce.
R easum ując, dodać należy, że w p raw d zie k sią ż k a nie w y czerp u je cało ści tej bogatej i złożonej problem atyki, lecz m oże stanow ić pew nego rodzaju p rzyczynek do dalszych badań, źródło skłaniające do refleksji i przem yśleń. W ydaje się, że je s t to pozycja, która ja k w ydaje się, nie je s t lekturą zbyt łatw ą, przeznaczona dla czytelnika obeznanego z dotych cz a so w ą lite ra tu rą n a u k o w ą p o św ię c o n ą m yśli polity czn ej N arodow ej D em okracji.
K sią żk a została o p arta n a dość obszernym , choć m oże zb y t je d n o stro n n y m m ateriale źródłow ym . P ublikację uzupełniają: streszczenie w ję z y k u angielskim , bibliografia, indeks n azw isk oraz d w a now ato rsk ie schem aty m ające o b jaśniać: rozw ój d o k tryny polsk ieg o n a c jo n a liz m u i p o g lą d y J. L. P o p ław sk ie g o .
A n e ta D aw idow icz
I r e n a P i e t r z y k , P o l i t y k a r e g i o n a l n a U n ii E u r o p e j s k i e j i r e g io n y w p a ń s t w a c h
c z ło n k o w s k ic h , W y d a w n ic t w o N a u k o w e P W N , W a r s z a w a 2 0 0 4 , s. 3 2 5
C hociaż U n ia E u ro p e jsk a należy do najbardziej za m o ż n y ch regionów św iata, nie w szyscy je j m ieszkańcy w jednakow ej m ierze k o rzy stają z tej zam ożności, w w ym iarze ekonom icznym i społecznym . W k aż d y m z państw czło n k o w sk ich W spólnoty m iedzy re g io n a m i is tn ie ją d y sp ro p o rc je w p o z io m ie ro z w o ju o ra z sta n d a rd z ie życia. P o d w zględem w ielkości PK B n a głow ę m ieszkańca różnice m iedzy regionam i najbogatszym i i n ajb ied n iejszy m i są p o n ad cztero k ro tn e. F a k t te n m a n egatyw ny w pły w n a rozw ój gospodarczy i społeczny całej U nii E uropejskiej i oznacza, że regiony najbiedniejsze nie od n o sz ą ta k ich sam ych k orzyści i nie m a ją ta k ic h sam ych szans p o w o d ze n ia n a ryn k ach św iatow ych ja k regiony zam ożniejsze.
