Trójkąt Weimarski jako przykład triady międzynarodowej

Ziemowit Jacek Pietraś

Trójkąt Weimarski jako przykład

triady międzynarodowej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 7, 7-22

2000

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A

V O L. V II S E C T IO К 2000

Z akład Stosunków M iędzynarodowych W ydziału Politologii UM CS

ZIE M O W IT JA C E K PIETR A Ś

Trójkąt W eimarski ja k o p rzyk ła d triady międzynarodowej

T ró jkąt W eim arski, utworzony w centrum Europy w 1991 r. przez Polskę, Niemcy oraz Francję, stanowi jeden z przykładów trójstronnych układów m iędzynarodowych, znanych, stosowanych i analizowanych od niepamiętnych czasów. U kłady takie m iewają różnorodny status ontologiczny: niekiedy funkcjonują jak o form alne organizacje międzynarodowe, czasem powstają w wyniku zawierania dw ustronnych traktatów międzynarodowych, ale m ożna je badać także wtedy, gdy nie posiadają żadnej struktury formalnej - są po prostu funkcją historycznie ukształtow anego układu sił. Naszym zdaniem, jednym z najbardziej interesujących współczesnych narzędzi analizy takich układów jest teoria gier.

Z N A C Z E N IE T E O R II G IE R W A N A L IZ IE P O L IT Y C Z N E J

T eoria gier, której istotną część stanowi teoria koalicji, już od wielu dziesięcioleci uw ażana jest za bardzo istotną m etodę analizy stosunków politycz­ nych.1 W ydaje się, że w arto obecnie przypom inać i rozwijać ten sposób interpretacji ze względu na przyznanie w 1994 r. N agrody N obla trzem uczonym, którzy przyczynili się do rozwoju teorii gier, a szczególnie tej jej części, która może być stosow ana do analizy procesów podejm owania decyzji politycznych. Nagrodę tę otrzym ali: Jo h n N ash, John Harsanyi oraz Reinhard Selten za 1 Z o b . szerzej Z . J. P ie tra ś, Teoria d e cy zjip o liiyczn ych , L ublin 1990, s. 9 -123; id.. Teoria gier ja k o sposób analizy procesów podejm ow ania decyzji p olitycznych, L ublin 1997, s. 1-119; id., D ecydowanie polityczne, W a rs z a w a -K ra k ó w 1998, s. 175-294.

„pionierskie badania dotyczące punktów równowagi w grach niekooperacyj- nych” .

W kład J. N asha polegał na zdefiniowaniu gier niekooperacyjnych, sfor­ m ułow aniu pojęcia równowagi oraz znalezieniu punktów równowagi (co najmniej jednego w danej grze). D okonał on tego w swojej pracy doktorskiej obronionej w 1950 r., uogólniając pojęcie strategii minimaksowej, zdefiniowane przez J. von N eum anna w 1928 r. w odniesieniu do gier o sumie zerowej.2 Znaczenie pracy J. N asha polega n a tym, że jeśli jakąkolwiek sytuację społeczną potrafim y zdefiniować w sposób strategiczny w kategoriach teorii gier, to równocześnie znać będziemy optym alne strategie każdej ze stron oraz optymalny wynik gry. W adą przyjętego rozwiązania było określenie wielu punktów równowagi strategii stro n w dość licznych grach.

W 1965 r. R. Selten udowodnił, że niektóre z punktów równowagi, ustalonych przez J. N asha, są „nieracjonalne” , ponieważ stanow ią funkcję nieskutecznych i niewiarygodnych gróźb. Tam , gdzie J. Nash podał po kilka punktów równowagi, R. Selten ustalił kryteria ich zhierarchizowania i tym samym wyboru. P onadto, przyjm ując założenie, iż wiele rzeczywistych gier jest rozgrywanych sekwencyjnie, a więc strony wykonują swe ruchy kolejno, a nie równocześnie, R. Selten zdefiniował punkty równowagi w „podgrach” . D okonał także „rozluźnienia” sztywnej dotychczas definicji racjonalności, dopuszczając popełnianie przez racjonalnych graczy zwykłych pomyłek, co nie zmienia ich ogólnie racjonalnej postaw y.3

Z kolei J. H arsanyi dostosow ał teorię gier do rzeczywistości społecznej, rozwijając zaw artą w niej teorię informacji. Podstawowym założeniem teorii gier jest posiadanie przez uczestników gry pełnej informacji o sytuacji, strategiach obu stron i możliwych wynikach gry. W rzeczywistości społecznej regułą jest, że gracze takiej inform acji nie posiadają. J. Harsanyi rozwiązał ten problem w latach 1967-1968, definiując różne typy uczestników gry, w zależności od zakresu posiadanych przez nich informacji. Ustalił też wpływ informacji na wybór strategii oraz na raq o n aln o ść uczestnika gry.4

We wspólnie napisanej pracy J. H arsanyi oraz R. Selten (1988 r.) rozwinęli spójną teorię w yboru optym alnych strategii na podstawie założeń sform ułow a­ nych przez J. N asha. K siążka ta stała się podstawą przyznania im Nagrody N obla w 1994 r .5

2 J. N a sh , N on-C ooperative G am es, P hD D issertation, P rinceton U niversity 1950.

3 R . Selten, R e-exa m in a tio n o f the p erfectn ess concept f o r equilibrium points in extensive gam es, „ In te rn a tio n a l J o u rn a l o f G a m e T h e o ry ” 1975, N o. 4 , s. 25-55.

4 J. H a rsa n y i, G am es with incom plete inform ation p la ye d b y "B a yesia n " players, „ M a n ag e m e n t Science” 1967-1968, Vol. 4 , s. 4 8 6 -5 0 2 .

5 J. H a rsa n y i, R . Sellen, A General T heory o f Equilibrium Selection in Gam es, C a m b rid g e­ -L o n d o n 1988.

N ajistotniejszym, nowym elementem wprowadzanym przez teorię gier jest przyjęcie założenia, że każdy konkretny układ interesów stron (gra) zawsze posiada swoją własną dynam ikę Г tym samym w jakimś zakresie staje się

niezależny od interesów i działań stron. W skrajnych przypadkach uczestnicy m ogą wręcz utracić kontrolę nad grą, a ona „zaczyna grać graczami” . G ra staje się „dzwonem , który kołysze dzwonnikiem ” lub „ogonem, który zaczyna m achać psem ” .

P R Z Y K Ł A D Y T R IA D H IS T O R Y C Z N Y C H

W nowożytnej historii Europy za ważne wydarzenie w zakresie funk­ cjonow ania układów trójstronnych należy uznać zawiązanie Świętego Przy­ mierza (1815 r.) przez Rosję, Austrię i Prusy. Jego celem stało się utrzymywanie równowagi europejskiej w oparciu o zasadę akceptowania status quo oraz zwalczania idei narodow ych i liberalnych. D o triady inicjatorów dołączyły później inne państw a, tw orząc skutecznie funkcjonujący system m iędzyna­ rodow y.6

Po rozpadzie Świętego Przymierza ukształtowały się dwa trójstronne bloki polityczno-militarne. W 1879 r. powstało Dwuprzymierze Niemiec oraz Austro- -Węgier, natom iast w 1882 r. państw a te zawarły trak tat z Włochami dotyczący utworzenia Trójprzym ierza, funkcjonującego w geopolitycznym centrum E uro­ py. W odpowiedzi na jego powstanie państw a peryferyjne postanowiły podjąć przeciwdziałania. W 1894 r. Francja i Rosja zawarły traktat o współpracy polityczno-m ilitarnej, a następnie Francja zawarła podobny trak tat z Wielką Brytanią (1904 r.). Złe stosunki Wielkiej Brytanii z Rosją osłabiały skuteczność sojuszu francusko-brytyjskiego. Zdawali sobie z tego sprawę Rosjanie, przyj­ mując, iż ich sojusz z Francją zależy w dużej mierze od poprawy stosunków rosyjsko-brytyjskich. A by ustabilizować triadę, Rosja i Wielka Brytania pod­ pisały kolejny tra k ta t sojuszniczy w 1907 r. Proces tworzenia Trójporozum ienia zakończono w 1914 r., podpisując w Londynie Deklarację Sojuszniczą.7 Tak ukształtow ane dwie triady (centralna i peryferyjna) wkrótce podjęły ze sobą walkę w 1 wojnie światowej. W obu przypadkach wyróżnić m ożna tw ardą oś triady oraz bardziej oddalonego sojusznika: w Trójprzymierzu oś tworzyły Niemcy i Austro-W ęgry, a w Trójporozum ieniu Francja i Wielka Brytania.

II wojna światow a również toczyła się pomiędzy dwiema triadam i polityczno­ -militarnymi. W latach 1936-1937 Niemcy, Japonia i Włochy podpisały pakt antykom internow ski, a następnie Pakt Trzęch (1940 r.). Państwa Osi przyjęły, że

6 Z o b . szerzej W. D o b rz y c k i, H istoria stosunków m iędzynarodow ych w czasach now ożytnych 1815-1945, W arsz a w a 1996, s. 34-57.

celem Niemiec i W ioch będzie ustanowienie nowego ładu w Europie, natom iast celem Japonii ustanow ienie nowego ł a d u w Wielkiej Azji Wschodniej. Podstaw ą triady Osi był niemiecko-włoski Pakt Stalowy. Po wybuchu II wojny ukształ­ towała się W ielka K oalicja, której ośrodek kierowniczy stanowiła Wielka T rójka (Wielka Brytania i Stany Zjednoczone jako oś wiodąca oraz ZSRR). Ewolucja sytuacji doprow adziła do tego, że do obu triad przystąpiły kolejne państw a.8

W latach trzydziestych ukształtowały się bardzo dla Polski ważne stosunki triadowe z Niemcami i ZSR R . Celem polityki polskiej było utrzymywanie „równego dystansu” w stosunku do obu m ocarstw sąsiedzkich, co przejawiło się w podpisaniu trak tatów o nieagresji z ZSR R w 1932 r. oraz z Niemcami w 1934 r. Jednak w 1939 r. doszło do odwrócenia układu porozumień i podpisania antypolskiego sojuszu niemiecko-rosyjskiego, czego skutkiem stał się kolejny rozbiór Polski.9

J. Stalin, na podstaw ie analizy triadowej, wyjaśniał tę rewolucyjną zmianę polityki zagranicznej Z SR R w 1939 г., co stało się podstawą intensywnych działań propagandow ych prow adzonych w wojsku.10 Jego zdaniem, celem Wielkiej Brytanii było doprow adzenie do wojny między Niemcami i ZSR R, natom iast tra k ta t R ibb en tro p-M ołoto w miał na celu doprowadzenie do zderze­ nia między Niemcami i W ielką Brytanią, a więc do przełam ania wspólnoty interesów Zachodu i stworzenia nowej osi współpracy.

Mistrzem triadowej polityki równoważenia potencjałów państwowych był też W. Churchill, który w 1941 r. skutecznie zabiegał o powstanie sojuszniczej osi pomiędzy państw am i anglosaskim i oraz ZSR R, a pod koniec lat czterdziestych wystąpił z inicjatywą jej dezinterpretacji i ostatecznie doprowadził do jej złamania.

Właściwie cała historia tw orzenia i rozbudowywania Unii Europejskiej jest także historią stosunków triadowych, kolejne bowiem państwa członkowskie zawsze do integracji m aszerowały trójkam i. Najpierw, w 1947 r., powstała triada Beneluksu, czyli unia celna Belgii, H olandii i Luksemburga, a następnie EW G, po przyłączeniu się wielkich państw europejskich: Francji, Niemiec i Włoch w 1958 r. Państw a te stworzyły wtedy nową koncepcję całego systemu oraz zasad jego funkcjonow ania. Poszerzenie północne nastąpiło w 1973 r. i objęło Danię, Irlandię oraz W ielką Brytanię. Drugie poszerzenie południowe objęło Grecję (w 1981 r.) oraz Hiszpanię i Portugalię (w 1986 r.). Trzecie poszerzenie objęło państwa członkowskie EFTA : Austrię, Finlandię oraz Szwecję (w 1995 r.). N atom iast obecnie podjęto rokow ania wprawdzie z sześcioma państwami, ale

8 Z o b . ibid., s. 4 2 0 -4 2 2 , 538-566.

9 Z o b . ibid., s. 3 9 7 -4 0 1 ,4 4 1 -4 5 0 . P o 1989 r. lę sytuację g eop o lity czn ą Polski często an alizo w a n o w k a te g o ria c h B a ck to the Future czy déj'a vu. Z ob. n a p rzykład J. S pero, „ D eja v u " all over again? Polands a ttem p t to avo id entrapm ent betw een two belligerents, „ E u ro p e a n S ecurity” 1992, Vol. 1, N o. 4, s. 92-118.

trzy z nich do triad a sporych państw W yszehradzkich (Czechy, Polska i Węgry), natom iast pozostała tró jk a to państw a bardzo małe: Cypr, Estonia oraz Słowenia.

Należy podkreślić, że trójstronne stosunki strategiczne pomiędzy super­ m ocarstw am i nuklearnym i ewoluowały po II wojnie światowej w sposób bardzo charakterystyczny: stabilny sojusz ZSR R i C hR L przeciwko Stanom Zjed­ noczonym w latach pięćdziesiątych zmienił się w niestabilną triadę lat sześć­ dziesiątych (wróg w roga wrogiem), potem krótko w latach siedemdziesiątych mieliśmy stabilny sojusz USA i C hR L przeciwko ZSR R, a obecnie powstała znowu triad a niestabilna, k tóra jednak po raz pierwszy przekształcić się może w stabilną triadę przyjaciel przyjaciela przyjacielem.11 W 1997 r. Rosja podjęła bardzo istotne wysiłki strategiczne, by stać się istotnym elementem tej triady: podpisano strategiczne porozum ienie o współpracy z NA TO oraz z Chinami (o strategicznym partnerstw ie w XXI wieku). Reakcję na te przemiany stanowi zacieśnienie strategicznej współpracy pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Chi­ nami realizowane od 1998 r.

Obok triady strategicznej, na skutek bardzo szybkiego wzrostu gospodar­ czego Chin oraz ewolucji stru k tu r międzynarodowych, w latach dziewięć­ dziesiątych na Pacyfiku wyłoniła się nowa triada stosunków amerykańsko- -japońsko-chińskich. W pierwszej fazie jej cechę charakterystyczną stanowi brak występowania jakiejkolwiek osi, wyraźnie wrogiej w stosunku do państwa trzeciego. M ing Z hang sform ułow ał trzy możliwe scenariusze rozwoju tej triady w okresie następnych 15-20 la t.12 Po pierwsze, triada może stać się bardziej dojrzała, przezroczysta i o p arta na współpracy, co byłoby rozwiązaniem najbardziej korzystnym . Po drugie, może rozpłynąć się w bardziej złożonym systemie współpracy wielostronnej, co jest najbardziej praw dopodobne. Wresz­ cie, po trzecie, triad a m oże rozpocząć ewolucję, zgodną z założeniami teorii gier: wyłoni się wtedy diada sojusznicza, skierowana przeciwko trzeciemu państwu. Możliwe też jest włączenie do całego układu także Federacji Rosyjskiej i przekształcenie stosunków triadowych w tetradę, w której pojawi się konfronta­ cja, na przykład, diady am erykańsko-japońskiej z diadą rosyjsko-chińską.

Nie m ożna też zapom inać o tym, iż od kilku dziesięcioleci w systemie globalnym funkcjonuje triad a zarządzająca międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi. W tym sensie zachód jest reprezentowany i sterowany przez Stany Zjednoczone, państw a Europy Zachodniej oraz Japonię. Wytworzyły one triadę kształtującą światowe rynki gospodarcze, w wyniku funkcjonowania trzech sfer walutowych: dolara amerykańskiego, m arki niemieckiej (w bliskiej przyszłości euro) oraz jena. Stosunki wewnętrzne w triadzie nieustannie ulegają

11 Z o b . szerzej Z. J. P ietraś, M iędzynarodow a rola Chin, L ublin 1990, s. 99-171.

12 M in g Z h a n g , The A sia-P acific Triangle and the U .S. Response, „S ecurity D ialo g u e” 1998, Vol. 29, N o. 1, s. 126-128.

procesom integracji oraz, szczególnie ostatnio, dezintegracji, zbliżania się do siebie jej poszczególnych członów i oddalania, ale bez pojawiania się wyraźnej wrogości.13 Form alnym wyrazem funkcjonowania tego systemu jest grupa G7, do której na specjalnych praw ach przyjęto ostatnio także Rosję.

W latach dziewięćdziesiątych najbardziej kontrowersyjną prognozę, dotyczącą ewolucji globalnego systemu międzynarodowego, sformułował S. Huntington, twierdząc, że w przyszłości dojdzie do zderzenia cywilizacji, których wymienił aż osiem. Jego zdaniem, w świecie postzimnowojennym i postideologicznym różnice cywilizacyjno-kulturowo-religijne stają się obecnie podstawową płaszczyzną róż­ nicowania się państw i narodów .14 Upraszczając tę koncepcję, m ożna wywnios­ kować, iż istotę przyszłych stosunków międzynarodowych stanowić będą interak­ cje szeroko rozum ianego chrześcijaństwa, islamu oraz konfucjanizmu.

W latach dziewięćdziesiątych również Polska uczestniczy w wielu trójstron­ nych układach m iędzynarodowych. W raz z Niemcami i Francją współtworzymy triadę zachodnią, czyli T ró jk ąt W eimarski. W raz z Czecho-Słowacją i Węgrami stworzyliśmy triadę południow ą, czyli T rójkąt Wyszehradzki, który następnie uległ poszerzeniu o wiele krajów , ale trzy przewodzące w nim państw a (Polska, Węgry i Republika Czeska) nadal stanowią grupę państw, które współpracując ze sobą, wstępują obecnie do obu ugrupowań zachodnich: NA TO i UE. T riada północno-w schodnia nie jest sform alizow ana, ale wyraźnie widać współkształ­ towanie się polityk zagranicznych Polski, Rosji i Ukrainy, a szczególnie zjawisko „przyciągania” U krainy i „odciągania” jej od państwa trzeciego. T riada południow o-w schodnia również nie została sformalizowana, ale wspólna de­ klaracja prezydentów Polski, Ukrainy i Rum unii (26 listopada 1997 r.) świadczy 0 zamiarze koordynow ania polityki zagranicznej również i w tej grupie państw. P onadto w trakcie poszerzania Paktu Północnoatlantyckiego ukształtowały się bardzo charakterystyczne stosunki trójstronne pomiędzy Polską, Stanami Zjednoczonymi i Rosją. Wreszcie należy wspomnieć sform ułowaną przed kilkom a laty (i odrzuconą) propozycję utworzenia T rójkąta Warszawskiego, w skład którego wchodziłyby Niemcy, Polska i Rosja. W 1997 r. powstała natom iast triada m ocarstw europejskich, w skład której weszły Francja, Niemcy 1 Rosja. Jej funkcjonow anie z pewnością wpływać będzie na m iędzynarodowe możliwości działania Polski.

13 Z o b . szerzej: B. E m m o l, M anaging the international syste m over the n e x t ten years, [in:] M anaging the International S y s te m O ver the N e x t Ten Years: Three Essays, A R eport to the Trilateral Com m ission, N ew Y o rk - P a r is - T o k y o 1997, s. 1-29; K . W atan a b e , Japan in need o f reform and triliteralism , [in:] ibid., s. 29-43; P. W olfow itz, M anaging our way to a peaceful century, [in:] ibid., s. 4 3 -6 2 .

14 S. H u n tin g to n , Clash o f Civilizations?, „ F o re ig n A ffairs” 1993, Vol. 72, N o. 3, s. 22-25; id., The clash o f civilizations and the rem arking o f w orld order, New Y ork 1996, s. 3 6 -3 9 ,1 8 3 -3 2 3 . A nalizę i krytykę tej koncepcji zob. Z. J. Pietraś, Europejska adaptacja kulturow a c zy zderzenie cywilizacji?, [w:] Badanie zm ian i relacji m ięd zyku ltu ro w ych w Europie oraz na je j pograniczach, p o d red. K . B roziego, L u b lin 1997, s. 15-27.

Ogólny wniosek, płynący z przeglądu funkcjonowania historycznie ukształ­ towanych systemów trójstronnych, jest następujący: w triadzie na ogół powstaje diada bilateralna, k tó ra nadaje jej sens i równowagę strategiczną.

T R IA D Y W T E O R II G IE R

T riady są gram i, w których uczestniczy trzech graczy (А, В i C). Proces tworzenia koalicji polega na sform ułow aniu przez jednego z uczestników propozycji koalicyjnej, na przykład A może zaproponow ać В koalicję przeciwko C. Jeżeli propozycja zostanie przyjęta, to powstanie koalicja AB, jeśli odrzucona, to A m oże złożyć propozycję С lub В może złożyć ofertę C. W przypadku pow stania koalicji AB gracz С może zrezygnować lub podjąć próbę jej rozbicia. Wtedy zwraca się d o A lub В z ofertą utworzenia nowej koalicji. Jeśli któryś z nich przyjmie tak ą propozycję, to powstanie koalicja CA lub C B .15

Zawsze możemy więc wyróżnić rolę lidera koalicji oraz jej członków, nawet jeśli m am y d o czynienia tylko z trzem a uczestnikami gry. R. Rosenthal rozpatryw ał prostą sytuację pow stającą w restauracji. Zawsze ktoś siada do stołu pierwszy, jego „koalicjan t” naprzeciwko, a osoba trzecia dokonuje wyboru jednego z nich. W każdej triadzie powstaje też wyraźna tendenqa do or­ ganizow ania koalicji dwóch uczestników przeciwko trzeciemu.16

Ustalenia teorii gier koalicyjnych były przedmiotem badań i eksperymentów psychologicznych. W zasadzie psychologowie potwierdzili podstawowe tezy, wynikające ze sposobu myślenia, przyjętego w teorii gier. Otóż w praktyce często pow stają koalicje stron słabszych przeciwko graczowi najsilniejszemu, ale pod warunkiem , że takie ugrupow anie może uzyskać przewagę. Gracze najsłabsi m ogą w grach koalicyjnych odgrywać rolę doniosłą, co potwierdza propozycję L. Shapley’a na tem at wartości „obrotow ych” uczestników stosunków koalicyj­ nych (Pivotal Power Theory). Ich pozycja wynika bowiem z możliwości przystępow ania do coraz to nowych koalicji i przekształcania koalicji prze­ grywających w zwycięskie.

Przechodząc od teorii gier do praktyki politycznej, należy rozpatrzyć trzy podstawowe, coraz bardziej skomplikowane sytuacje, powstające w stosunkach trójstronnych: po pierwsze, gdy potencjały podm iotów są równe, a innych uczestników oceniają oni w skali binarnej (wróg lub przyjaciel); po drugie, gdy potencjały są nierówne, a ocena binarna; oraz, po trzecie, gdy potencjały są nierówne, a ocena m a charakter niebinarny (na przykład: wolę A od B, ale żaden z nich nie jest ani m oim wrogiem, ani przyjacielem).

15 R . H a rris o n W ag n er, P eace a n d the balance o fp o w er in a three-state world, Paper prepared at the 1994 a nnual m eetin g o f the A m erican P olitical Science A ssociation, N ew Y ork 1994, s. 5-7.

16 R . R o se n th a l, A m o d e l o f cooperative gam es with binding com m itm ents, [in:] G am e T heory and P olitical Science, ed. by P. O rd e sh o o k , N ew Y o rk 1978, s. 99-102.

T R IA D A G R A C Z Y O R Ó W N Y C H PO TE N C JA Ł A C H , O CEN IA JĄ CY CH SWE STOSUNKI W SKALI BIN A R N EJ

Jeżeli potencjał graczy jest równy, środowisko spokojne, a uczestnicy triady oceniają się w kategoriach binarnych, to istnieje tendencja do tworzenia triad stabilnych, czyli takich, w których dwie krawędzie grafu są negatywne lub wszystkie trzy krawędzie są pozytywne. Cztery triady stabilne są oparte na zasadach: przyjaciel przyjaciela przyjacielem, wróg przyjaciela wrogiem (zob. rye. 1), przyjaciel w roga wrogiem i wróg wroga przyjacielem.

В

R ye. 1. T ria d a stab iln a: С ja k o w róg przyjaciela В jest wrogiem d la A F ig . 1. S tab le triad : С as an enem y o f B’s friend is A ’s enem y

Triady niestabilne szybko przekształcają się w stabilne. T riada o parta na zasadzie przyjaciel przyjaciela wrogiem z pewnością będzie ewoluować w kierun­ ku którejś z czterech wymienionych triad stabilnych (zob. ryc. 2). Inne triady

В

R yc. 2. T r ia d a n iestab iln a : С ja k o w ró g przyjaciela В je s t przyjacielem d la A Fig. 2. U n sta b le tria d : С as an enem y o f B’s friend is A ’s friend

niestabilne to: wróg przyjaciela przyjacielem, przyjaciel wroga przyjacielem i wróg w roga wrogiem. M ożna tu dodać, że triada niestabilna jest przykładem analizowanej przez J. von N eum anna oraz O. M orgensterna imputacji heretyc­ kiej, czyli nietrwałego rozw iązania gry koalicyjnej. Zakładaną w teorii gier zasadą funkcjonow ania triad jest więc tworzenie bilateralnej osi, stanowiącej trzon układu trójstronnego.

T R IA D A G R A C Z Y O N IE R Ó W N Y C H P O T E N C JA Ł A C H , O CEN IA JĄ C Y CH SWE STOSUN KI W SKALI BIN A R N EJ

N a ogół w stosunkach politycznych potencjał uczestników triady nie jest równy, co pow oduje dodatkow e komplikacje teoretyczne. Jeszcze w połowie lat pięćdziesiątych podstaw ow ą propozycję analityczną zaproponow ał T. Caplow. N a tej podstaw ie należy uznać, iż możliwe jest występowanie siedmiu ważonych typów stosunków w triadzie.17 Należy dodać, że ustalenia te są na ogół słuszne w wewnętrznych stosunkach politycznych (na przykład w trakcie powoływania rządu przez większość parlam entarną), ale niekoniecznie w stosunkach między­ narodow ych, gdzie suwerenność państw umożliwia im nieuczestniczenie w ukła­ dach koalicyjnych, a potencjał państw m a charakter wielowymiarowy.

1. A > B , B = C, A < ( B + C). W tej sytuacji uczestnik A jest silniejszy od każdego z pozostałych, ale słabszy od obu razem. Powstanie więc koalicja BC.

2. A < B , B = C. G racz A jest tu najsłabszy, ale staje się liderem. W grze właśnie A jest najsilniejszy, bo on zadecyduje o jej wyniku. Powstanie koalicja AB lub AC.

3. A > ( B + C), B = C. Ponieważ gracz A jest silniejszy od obu pozostałych, to żadna koalicja nie jest potrzebna i nie powstanie.

4. A > B > C , A < ( B + C). Pozycja gracza najsłabszego staje się decydująca. M oże on stworzyć koalicję m inimalnie wygrywającą BC lub przesadnie silną AC.

5. A > B > C , A > (B + C). Potencjał graczy jest nierówny, ale żadna koalicja nie powstanie, bo A jest za silny.

6. A = (B + C), A > B > C . K oalicja większościowa musi włączyć gracza A, możliwe są więc koalicje AB lub m inim alna AC. Rozpatrując funkcjonowanie T rójkąta W eimarskiego tylko na płaszczyźnie gospodarczej, stwierdzilibyśmy występowanie w nim właśnie takiego układu sił. Relatywna pozycja Niemiec jest bowiem rów na 8 jednostkom potencjału gospodarczego, Francji 7, a Polski tylko jedną. W ynikająca z teorii gier koalicyjnych hipoteza zakłada konieczność uczestniczenia Niemiec w wiodącym układzie bilateralnym. W stosunkach

11 T . C ap lo w , A theory o f coalitions in the triad, „A m erican Sociological Review ” 1956, Vol. 21, s. 490-491 ; T . C a p lo w , F urther developm ent o fa theory o f coalitions in the triad, „A m erican J o u rn a l o f S ociology” 1959, V ol. 64, s. 4 8 8 -4 9 3 . Z o b . też: J. von N e u m an n , O. M o rg en stern , Theory o f Games a n d E conom ic B ehavior, P rin c e n lo n 1953, s. 220-222; S. B ram s, T heory o f M oves, C am b rid g e 1994, s. 192; J. K a h a n , A. R a p o p o rt, Theories o f Coalition Formation, H ilJsd ale-L o n d o n 1984, s. 185-186.

m iędzynarodowych istotne znaczenie posiadają jednak także inne płaszczyzny interakcji, na przykład fakt, iż w płaszczyźnie politycznej Francja jest członkiem Rady Bezpieczeństwa N Z, w układzie militarnym jest mocarstwem nuklearnym, a także niewątpliwą potęgą w płaszczyźnie kulturalnej. N atom iast Niemcy takich atutów nie posiadają.

7. В = С, А = (В + С). Również i tu A musi być członkiem koalicji minimalnie wygrywającej i on zadecyduje czy zawrze ją z В czy z C.

Psycholodzy E. Vinackle i A. A rkoff empirycznie potwierdzili hipotezy T. Caplowa. W układzie sił 3,1, 1 nie powstaje żadna koalicja, sytuacja bowiem jest „psi-stabilna” . Jeżeli układ potencjałów jest 3, 2, 2, to najczęściej powstaje minimalnie wygrywająca koalicja BC, a więc siła A staje się wtedy jego słabością, nie przekracza bowiem połowy potencjału. W układzie 1,2, 2 słabość A staje się jego siłą - musi on być członkiem minimalnie wygrywającej koalicji, bo wielka koalicja BC jest za silna.1“

A. Belkin i J. Blight rozpatrzyli w tym kontekście zagadnienie „bezpieczeńst­ wa trójstronnego” , które stało się bardzo ważnym zagadnieniem w latach dziewięćdziesiątych. W okresie „zimnej wojny” superm ocarstwa gwarantowały bezpieczeństwo sobie i swoim sojusznikom, a po jej zakończeniu poczucie bezpieczeństwa państw m ałych osłabło, zaczęły obawiać się one ataku ze strony swoich sąsiadów. Jeśli wielkie m ocarstw a nie podejm ą empatycznego wysiłku udzielenia równoczesnych gwarancji państwom małym, to światu, zdaniem autorów , grozi fala regionalnej przemocy i chaosu. M ożna dojść do wniosku, że A. Belkin i J. Blight proponują „miękkie kondom inium empatyczne” jako podstaw ową strukturę nośną nowego ładu m iędzynarodowego.19 M ożna je sobie wyobrazić tak, jak przedstawiam y to na ryc. 3.

Jest to problem bardzo ważny także z punktu widzenia interesów bezpieczeń­ stwa Polski. Obecnie funkcjonuje niestabilny układ przyjaciel przyjaciela nieprzyjacielem, oparty na dobrych stosunkach amerykańsko-rosyjskich i ame- rykańsko-polskich oraz niezbyt dobrych polsko-rosyjskich. Marzeniem wielu polskich polityków jest takie pogorszenie stosunków USA-Rosja, by m ogła powstać stabilna triada nieprzyjaciel przyjaciela nieprzyjacielem. Jednak istotą „doktryny Jelcyna” jest utrzymywanie przez Rosję lepszych stosunków ze Stanami Zjednoczonym i niż z państwam i Europy Środkowowschodniej, a więc

18 W. V inacle, R . ArkofT, E xp e rim e n ta l S tu d y o f C oalitions in the Triad, „ A m erican Sociological Review ” 1957, Vol. 22, s. 4 0 7 -4 0 9 ; A. R a p o p o rl, Fights, Gam es a n d D ebates, A n n A rb o r 1960, s. 213-225.

19 A . B elkin, J. B light, Triangular m u tu a l security : fl'h y the Cuban m issile crisis m atters in a world b eyond the cold war, „ P o litical P sy ch o lo g y ” 1991, N o. 4, s. 727-747. T eoretycznie in teresu jącą analizę triad o w y ch sto su n k ó w p o m ięd z y S ta n am i Z jed n o czo n y m i, Z S R R o ra z p ań stw am i rozw ijającym i się zap rezen to w ali K . Im ai o ra z P. Jam es, D ynam ics o f a trilateral gam e o f influence: Interactions between m ajor p o w ers' fo re ig n p o lic y instrum ents a n d the behavior o f weaker states, „ In te rn a tio n a l In te ra c tio n s” 1996, Vol. 22, N o . 2, s. 165-195.

stabilnej triady przyjaciel nieprzyjaciela nieprzyjacielem. Wielu polityków am erykańskich (na przykład S. T albott) również skłania się do takiego ułożenia stosunków trójstronnych. Byłyby one niekorzystne dla Polski, ponieważ polega­ łyby na odtw orzeniu ,jałta ń sk iej” struktury decyzyjnej. Oczywiście ideałem byłaby stabilna triad a przyjaciel przyjaciela przyjacielem.

В

с

A .;

Rosja \ Â;::····"

U S A

R ye. 3. M ięk k ie k o n d o m in iu m em palyczne Fig. 3. Soft e m p a th ie co n d o m in iu m

В

R ye. 4. T ria d a n iestab iln a: С ja k o przyjaciel przyjaciela В jest w rogiem d la A F ig. 4. U n sta b le triad : С as a friend o f B’s friend is A ’s enem y

N iestabilna triad a przyjaciel (С) przyjaciela (В) nieprzyjacielem (С dla А) podlega naturalnej ewolucji, ponieważ A będzie próbow ał pogorszyć stosunki В i С , В będzie dążył do popraw ienia stosunków A i C, natom iast celem С stanie się pogorszenie stosunków A z В (zob. ryc. 4). Gdyby jeden z tych uczestników odniósł sukces, to triad a stanie się stabilna. M ożna zauważyć, iż dynamika sporów wokół polskiego członkostw a w NA TO przebiegała według powyższego

schematu: Stany Zjednoczone skłaniały Polskę do polepszenia stosunków z Rosją, R osja próbow ała pogorszyć stosunki amerykańsko-polskie, natom iast Polska starała się pogorszyć stosunki amerykańsko-rosyjskie.

Jeżeli uwzględnimy funkcjonowanie środowiska sojuszu trzech podm iotów polityki, to stwierdzimy, że stabilność triady jest również uzależniona od siły nacisku środowiskowego. Koalicje triadowe wykazywały szczególną stabilność w czasie wojen: przyjaciel przyjaciela nadal był przyjacielem, pom im o ist­ niejących różnic interesów, wrogość środowiska bowiem stawała się silnym czynnikiem integrującym . M ożna to zauważyć, pamiętając o walce Trój- przymierza z Trójporozum ieniem oraz Osi z Wielką T rójką w kolejnych wojnach światowych.

Inną cechę stosunków politycznych stanowi występowanie triad połączo­ nych. W takiej sytuacji jeden podm iot polityki jest członkiem dwu triad (zob. ryc. 5) lub dw a podm ioty uczestniczą w dwu triadach (zob. ryc. 6). Oczywiście takich koalicji połączonych może być więcej i nie muszą być tylko trójstronne.

В

D

R yc. 5. T ria d a tria d p o łączo n y ch - A jesl zw ornikiem triad F ig. 5. T h e tria d o f co m b in ed triads: A is the c o n n ecto r o f triad s

W obu przykładach triady połączone m ają charakter stabilny (przyjaciel przyjaciela przyjacielem). Jeśli jed n a z osi zostanie przekształcona w nie­ przyjacielską, to cały układ koalicyjny będzie podlegał szybkiej ewolucji, łącznie z procesem rozłączania triad lub wyłączania z takiego układu podm iotu dysfunkcjonalnego. N a przykład, gdyby na ryc. 5 podm iot В pogorszył swe stosunki z A, to tria d a m oże przekształcić się w tetradę A C D E, а В przestanie być uczestnikiem koalicji.

W przypadku triad połączonych bardzo ważną rolę polityczną pełni zwornik triad połączonych (podm iot A na ryc. 5). Znajduje się on bowiem w centrum

A

R yc. 6. In n y ty p tria d y połączo n ej - A i В zw ornikam i triad F ig. 6. A n o th e r type o f the co m b in ed triad: A and В are triad co n n ecto rs

interakcji, a także w centralnym punkcie przepływu informacji i energii. W sposób naturalny stanie się on liderem triad połączonych, będzie reprezen­ tował triady na zewnątrz, odbierał dynam ikę płynącą z ich wnętrza i rekrutow ał nowych członków koalicji oraz przekazywał do wnętrza układu dynamikę płynącą ze środow iska politycznego. W świecie postzimnowojennym z całą pewnością tak ą rolę m iędzynarodow ą pełnią Stany Zjednoczone.20

T R IA D A G R A C Z Y O N IE R Ó W N Y C H PO TE N C JA Ł A C H , O CEN IA JĄ C Y CH SWE STOSUN KI W SKALI N IEB IN A R N EJ

Procesy, kształtujące interakcje w układzie trójstronnym , są oczywiście znacznie bardziej skom plikowane, stosunki bowiem podm iotów polityki zwykle bywają bardziej subtelne i na ogół nie m ożna przypisywać im wartości binarnych (wróg-przyjaciel). Zwykle podm ioty te w pewnych sprawach ze sobą współ­ pracują, a w innych rywalizują. Tym niemniej, na ogół podejmują podstawową decyzję strategiczną polegającą na odpowiedzi na pytanie: który z dwu pozostałych podm iotów jest im bliższy? Jakość stosunków bilateralnych może być określana relatywistycznie, a przyjęcie jakiejś oceny oczywiście nie jest równoznaczne z przypisaniem wrogości. Odpowiedzi m ogą być symetryczne lub asymetryczne.

Relacje asymetryczne pow stają na przykład wtedy, gdy dla A jego stosunki z В są ważniejsze od jego stosunków z С (A B > A C ), podczas gdy dla В 20 Z. J. P ie tra ś, W yłanianie się N ow ego Ładu M iędzynarodow ego, [w:] H istoria - p o lity ka - sto su n ki m iędzynarodow e. K sięga jubileuszow a na 65-lecie Profesora J ózefa K ukułki, W arszaw a

jego stosunki z С są oceniane jak o bardziej wartościowe od stosunków z A (B C > A C ). Jeżeli oceny form ułow ane przez С są zgodne z jednym z wymienionych założeń, to w takiej sytuacji powstaną dwie różne triady świadomościowe, co w stosunkach m iędzynarodowych zdarza się często.

Prostsza sytuacja pow stanie wtedy, gdy oceny dokonywane przez członków triady są zgodne (zob. ryc. 7). Jeżeli więc uczestnik В ocenia, że jego stosunki z С są lepsze i ważniejsze od jego stosunków z A (BC > BA), natom iast uczestnik С uważa, że jego stosunki z В górują nad stosunkam i z A (C B > C A ), to w triadzie pow stanie diada sterująca. Wydaje się, że w Trójkącie W eimarskim taką oś tw orzą Niemcy (B) i Francja (C). Stanowi ona funkcję ogromnego zaangażow ania obu państw w ogólnie zgodne tworzenie Unii Europejskiej oraz trwającej od wielu dziesięcioleci harm onijnej współpracy na wszystkich płasz­ czyznach stosunków wzajemnych. N atom iast Polska (A) wartościuje swe stosunki z obu partneram i w sposób następujący: polsko-niemiecka wspólnota interesów oraz relacje z Niemcami uważane są za najważniejsze (A B > A C ).21

В

R yc. 7. T ria d a , w k tó rej sto su n k i nie są o c en ian e w sp o só b binarny: stosunki В z С są najlepsze, A z В gorsze, a A z С najgorsze

Fig. 7. T ria d w here re la tio n s a re n o t assessed in the b in ary scale: relatio n s o f В an d С are the b est, A w ith В w orse an d A with С the w orst

A nalizując funkcjonow anie T ró jk ąta W eimarskiego, należy brać pod uwagę nie tylko jego centralne położenie geopolityczne w Europie, wspólną od­ powiedzialność Polaków , Niemców i Francuzów za przyszłość Europy, czy występujące w nim interakcje wewnętrzne, ale także stosunki ze środowiskiem zewnętrznym, przede wszystkim ze Stanam i Zjednoczonymi i Federacją Rosyjs­ ką. Czynnikami osłabiającymi tę triadę m ogą bowiem stać się zarówno zbyt 21 N a te m a t ew olucji T r ó jk ą ta W eim arsk ieg o zob. szerzej A . H alam ski, M . K a z a n a , W spółpraca polityczn a i w ojskow a tv ram ach T ró jką ta W eim arskiego; Politische und m ilitärische Z usam m enarbeit im R ahm en ‘des W eim ar D reiecks; Triangle de W eim ar, coopération politique et militaire, W arszaw a

dobre stosunki polsko-am erykańskie, jak i zbyt napięte stosunki polsko­ -rosyjskie.

W ydaje się, że w tym drugim przypadku funkcjonować będzie nowa triada, pow stała z inicjatywy francuskiej (Francja, Niemcy, Rosja). Trzeba podkreślić, iż także elity niemieckie zainteresowane są dobrymi stosunkam i polsko-rosyjs­ kimi. A nkieta R and C orporation i Fundacji N aum anna, przeprowadzona wiosną 1996 r., potwierdziła, że w sytuacji napięcia lub konfliktu w stosunkach polsko-rosyjskich, aż 70% przedstawicieli elit niemieckich pragnęłoby, aby ich państw o zachow ało neutralność,22 co oznaczałoby powstrzymanie się od przyjścia Polsce z pom ocą.

Celem tró jk ą ta jest solidne osadzenie Niemiec w strukturze dobrych stosun­ ków sąsiedzkich z F rancją i Polską, zwiększenie zaangażowania Francji w proces okcydentalizacji Polski oraz ułatwienie zbliżenia Polski ze strukturam i zachod­ nimi. D la Polski, jak ujął to S. Parzymies, ewolucja stosunków niemiecko- -francuskich pow inna stać się przykładem dla rozwoju obustronnie korzystnych stosunków polsko-niem ieckich.23

* * *

Reasum ując, pragniem y stwierdzić, że dla pełnego obrazu funkcjonowania T ró jk ąta W eim arskiego konieczne jest rozpatryw anie go także w kategoriach proponow anych przez teorię gier koalicyjnych. Niezależnie bowiem od funkc­ jonow ania różnorodnych czynników środowiskowych sama sytuacja decyzyjna,

rozum iana w kategoriach teorii gier, może mieć ogromny, a czasem nawet decydujący wpływ na przebieg stosunków politycznych, procesy decyzyjne po obu stronach i dynam ikę rozwoju sytuacji (gdy gra graczami).

T eoria gier wymusza strategiczne hierarchizowanie preferencji stron oraz umożliwia em patyczną adaptację antycypacyjną, polegającą na wczuwaniu się w specyficzny sposób definiowania własnych interesów przez innych uczest­ ników stosunków politycznych, w celu dostosow ania własnego działania do przyszłych działań innych podm iotów polityki. Również w przypadku stosun­ ków politycznych, funkcjonujących w układach triadowych, istotne znaczenie posiadają nie tylko interesy i wola polityczna danego podm iotu, ale także interesy oraz wola polityczna obu pozostałych uczestników stosunków, a na dodatek strategiczna istota tych stosunków (mechanizm funkcjonowania triad politycznych).

22 Z o b . M . T o m a la , P o ls k a -N ie m c y p o 1989 r., [w:] N ow a Europa 1989-2000. F a kty i prognozy, pod red. M . W ilk a, Ł ó d ź 1998, s. 4 5 ^ t6 .

23 Z o b . S. P arzy m ies, S to su n k i fra n cu sko -n iem ieckie ja k o p rz y k ła d dla stosunków P olski i N iem iec, [w:] N iem cy, P olska, Rosja. B ezpieczeństw o europejskie i współpraca społeczeństw , pod red. M . D o b ro c zy ń sk ie g o , W arsza w a 1996, s. 195-207.

Uczestnik procesów politycznych, znający i rozumiejący te mechanizmy, z pewnością lepiej radzić sobie będzie z sytuacją decyzyjną i podejmować będzie decyzje bardziej optym alne. Z drugiej jednak strony należy rozumieć, że teoria gier m a charakter przede wszystkim form alny i dlatego nie może być traktow ana jako ogólny m odel wyjaśniania procesów międzynarodowych. Podstawowe znaczenie m a przecież geneza interesów politycznych i ich treść, a nie rodzaj splotu tych interesów dwóch podm iotów polityki. Tym niemniej, bez analizy tego splotu w strategicznych kategoriach teorii gier, decydowanie polityczne z pewnością będzie mniej skuteczne.

S U M M A R Y

T h e W eim ar T ria n g le, fo rm ed in the c en ter o f E u ro p e in 1991 by P o lan d , G e rm an y and F ran ce, is an exam ple o f trila te ra l in te rn a tio n a l ag reem en ts th a t have been kn o w n , applied a n d analyzed from tim e im m em o rial. T hese a g ree m e n ts h av e a varied o ntological status: som etim es they fu n ctio n as fo rm al in te rn a tio n a l o rg a n iz a tio n s, b ut they can be also studied w hen they d o n o t have any form al stru c tu re - they a re sim ply a fu n c tio n o f the histo rically developed alignm ent o f forces. In the a u th o r ’s view, one o f the m o st in te re s tin g p re se n t-d a y in stru m e n ts fo r a n alyzing such ag reem e n ts is the gam e theory. T h e re p o rt d iscusses th e im p o rta n c e o f the gam e th eo ry in the p olitical analysis an d then n u m ero u s exam ples o f h isto ric a l tria d s, th e tria d theory in the gam e th eo ry , the tria d o f p lay ers with eq u al p o ten tials th a t assess th eir re la tio n s in the b in ary scale, the triad o f p lay ers w ith unequal p o ten tials th a t assess th eir re la tio n s in the b in ary scale, and the triad o f p lay ers with unequal p o ten tials th a t assess th e ir re la tio n s in th e n o n -b in a ry scale.

W hen a n aly zin g th e fu n c tio n in g o f th e W eim ar T ria n g le the a u th o r to o k in to a cc o u n t n o t o nly its cen tral g eo p o litical p o sitio n in E u ro p e , jo in t resp o n sib ility o f the Poles, the G e rm a n s an d the F rench fo r th e fu tu re o f E u ro p e , o r in te rn al in te ra c tio n s in it, b u t also the relatio n s w ith the external en v iro n m en t, first o f all w ith the U nited S tates and the R u ssian F e d e ratio n . F o r the fa cto rs th a t w ould w eaken the tria d co u ld be b o th to o go o d P olish-A m erican relatio n s and to o tense P o lish -R u ssian relatio n s.

T h e gam e th eo ry is, in th e a u th o r ’s view , a n excellent m ethod o f analyzing the tria d system since it forces the strateg ic h iera rch iz in g o f preferences o f the parlies and m akes possible a n tic ip a to ry e m p h a tic a d a p ta tio n , w hich c o n sists in id en tify in g o neself with the specific w ay o f defin in g th eir ow n interests by o th e r p a rtic ip a n ts in political re la tio n s in o rd e r to ad ju st their ow n a ctio n s to the fu tu re actio n s o f o th e r p o litical subjects.