Streszczenia rozpraw doktorskich
Biuletyn Polonistyczny 11/32, 103-170
J a n B ł o ń s k i : D ra m a tu rg ia W itk ie w ic z a . Prom otor: p r o f . К .Wyka /I B L /. R e c e n z e n c i: p r o f . I .S ła w iń s k a /K U L /,p r o f . H .M arkiew icz / I B L /. I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i c h P o l s k ie j Aka
d em ii Nauk, 19 6 8 .
B a d a n ia n a d d r a m a tu r g ią W itk ie w ic z a o p i e r a ły s i ę d o tą d n a je g o e s t e t y c e , k t ó r e j naczelnym p o ję c ie m b y ło p o ję c ie "Czys t e j Form y". Poniew aż je d n a k , j a k wiadomo, t a " C z y s ta Forma" b y ł a , w edle słó w samego p i s a r z a , wyrazem czy warunkiem p r z e ż y c i a / w a r t y s t y c z n e j p o s t a c i / m e ta fiz y c z n e g o w s trz ą s u ," d z iw n o ś c i I s t n i e n i a " czy wręcz I s t n i e n i a "T aj emni c'y4 , p o w sta ł o py
t a n i e : czym owo p r z e ż y c ie Tajem nicy j e s t w ła ś c iw ie i w j a k i
sp osób s k u p ia - j e ż e l i s k u p ia - p ro b lem aty k ę d r a m a tu r g ii W it
k acego? Tym samym tr a d y c y jn e p o d e jś c ie do tw ó r c z o ś c i p i s a r z a
u l e g ł o odw ró cen iu . B adanie e s t e t y k i i f i l o z o f i i W itk ie w ic z a , m ia s t być celem samym d l a s i e b i e , s t a ł o s i ę m etodą ta k ie g o o - p i s a n i a jeg o a r t y s t y c z n e j tw ó rc z o ś c i,w którym zy sk iw ałab y ona s p o i s t o ś ć i je d n o z n a c z n o ś ć , p o z w a la ją c zorganizow ać s i ę wokół n a c z e ln e g o k o n f l i k t u , j a k i ognisko w ał m yśl i w y o b raźn ię p i s a r z a .
Rozw ażenie Tajem nicy I s t n i e n i a / a z w ła sz c z a j e j p rz e ż y
c i a / o d s ło n i ł o z k o l e i zarówno m o d e rn isty c z n e ź r ó d ła W itk ie
w iczo w sk ich i n s p i r a c j i , j a k n ie u c h ro n n e s p r z e c z n o ś c i, od k tó
r y c h r o i s i ę ś w i^ t p i s a r z a : s p r z e c z n o ś c i m iędzy " n ie n a s y c e
niem " m etafizy czn y m a doznaniem u c z u c ia m e ta fiz y c z n e g o ; mię
dzy a r t y s t ą ja k o o s ta tn im c zło w iek iem a s p o łe c z n o ś c ią mrówek, w k t ó r e j T a jem n ic a z a n ik n ie ; m ięd zy k o m ed ian ck im in sc e n izo w a niem ż y c ia t a k , by o b ja w ia ła s i ę w nim "dziw ność I s t n i e n i a " » a
au te n ty cz n y m p rz e ż y c ie m t e j ż e w d z i e l e s z t u k i ; między egzy
s t e n c j a l n ą w y ją tk o w o śc ią monady l u d z k i e j we w szech św iecie a
ok ru cień stw em kosm icznego p o rzą d k u ; między e ty k ą , w r e s z c ie , a e s t e t y k ą .
104
-Ja k s i ę z d a je , z w ła sz c z a s p rz e c z n o ść m iędzy m ożliw ościam i m eta fiz y cz n e g o s p e ł n i e n i a je d n o s tk i a s p e ł n i e n i a p o trz e b ą /" n ie
nasyceniem " w ię c / sta n o w i pun kt w y jś c ia w yo braźni dram aty cz
n e j W itk ie w ic z a . Czy z a k ła d a ją c s to w a rz y s z e n ia , k lu b y t a j n e , w k tó ry c h ś c i g a j ą m e ta fiz y c z n e u c z u c ia w dziw nych zachow aniach życiow ych, czy in s c e n i z u j ą c w ła sn ą e r o ty k ę , r e l i g i ę , p o l i t y k ę ,
czy w re s z c ie t a k w yzyskując n ie u c h ro n n e p r z e k s z t a ł c e n i e lu d z
k o ś c i w m row isko, aby w og n iu r e w o lu c ji u p ie c o s t a t n i ą m e ta f i zy czn ą p ie c z e ń - zawsze b o h a te ro w ie W itkiew icza pow tarzają sz la k , którym p o stę p o w ał sam p i s a r z . P rz ec h o d z ą o n i k o le jn e etapy w ta
jem n iczeń : od w ta je m n ic z e n ia w n ie n a s y c e n ie do upadku t y ta n a ,
a w ięc c z ło w ie k a , k tó ry z ż y c ia w łasnego c z y n ią c d z i e ł o s z tu
k i , łu d z i s i ę , że o s ią g n ie moment m e ta fiz y c z n e j d z iw n o ś c i; od
w ta je m n ic z e n ia w s z tu k ę - jed y n ą drogę o s ią g n i ę c i a a u te n ty c z
n e j Tajem nicy I s t n i e n i a - do t e j ż e s z t u k i upadku.W szystkie sztu
k i W itk ie w ic z a / i w z n a c z n e j m ie rz e jeg o p o w ie ś c i/ można t a k
w ła ś n ie zrozum ieć i z in te r p r e to w a ć .
S tą d w ażkie konsekw encje a r t y s t y c z n e . Poniew aż "Dram aty"
s ą w i s t o c i e komediami w kom ediach /obłudnym poszukiw aniem Ta
jem nicy p rz e z in sc e n iz o w a n ie w łasnego ż y c ia b o h a te ró w /, łą c z ą
one p a r a d o k s a ln ie budowę s z tu k i bulw arow ej z f a n t a s t y c z n o ś c i ą
obn ażo nej podśw iadom ości, o s c y lu ją s t a l e m iędzy "praw dą" a " u -
d an iem ", między r e p lik a m i odgrywanych p rz e z p o s t a c i e " r ó l " a
k om entarzam i, k tó ry m i t e " r o l e " muszą op atry w ać; m ie s z a ją mo
menty p a r o d i i i zabawy to w a rz y s k ie j z tragizm em h i s t o r y c z n e j
k a t a s t r o f y , w y k ra c z a ją c , zgodnie z i n t e n c j ą p i s a r z a , poza k a
t e g o r i e komizmu i tra g iz m u . Postaw a t a pozw ala zw iązać t e a t r
W itkacego z pewnymi w spółczesnym i u siło w a n ia m i te a tra ln y m i / n p . " h a p p e n in g ie m "/ i tłu m aczy ró w nież - obok w ie lu in n y c h c z y n n i ków - je g o su k c es d z i s i e j s z y .
0 i l e e s t e t y k a i f i l o z o f i a W itk ie w ic z a tra k to w a n a j e s t w
p ra c y jak o k l u c z do d r a m a tu r g ii , n ie z aś bad an a z f i
lo z o f ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia , o t y l e - w k o le jn y c h r o z d z ia ła c h
- ro z rz u c o n e z o s ta ł y m ożliw ie p e łn e i n t e r p r e t a c j e p o s z c z e g ó l
nych s z tu k W itkaceg o, k tó r e w s z y s tk ie n ie m a l, j e ś l i a u to r po
stę p o w ał s łu s z n ą d ro g ą , z y s k u ją s w o is tą ja s n o ś ć i tym samym
i n a c z e j n i ż d o ty c h c z a s . P r z e j ś c i e w szakże do p ro b le m a ty k i po w ie ś c i j e s t led w ie zazn aczo ne na p r z y k ła d z ie "Szewców".
C e c y lia G a j k o w s k a : M o n o grafia b i b l i o g r a f i c z n a
J ó z e f a Bohdana Z a le s k ie g o . P ro m o to r: p r o f . E.Sawrymowicz /UW/.
R e c e n z e n c i: p r o f . Z .L ib e r a /UW/, d o c. K.Remerowa /UW/, d o c .
Z .S te fa n o w sk a /I B L /, U n iw e rs y te t W arszaw ski, 1967.
P r a c a n i e s ta w ia s o b ie z a d a n ia p e łn e g o o ś w i e tl e n ia d z ie jó w сławy p o e ty c k i e j Z a le s k ie g o , le c z sta n o w i p ró b ę s tw o rz e n ia pod staw m a te ria ło w y c h do b a d a n ia je g o t w ó r c z o ś c i,a zarazem p o d e j
muje w stę p n ą p ró b ę n a s z k ic o w a n ia losów e d y to r s k ic h je g o utwo
rów o ra z p r z e b ie g u i c h r e c e p c j i w k r y ty c e l i t e r a c k i e j . W tym
z a k r e s ie p r a c a z a m ierz o n a z o s t a ł a ja k o p rzy c z y n e k do z a g a d n ie ń
y c ia l i t e r a c k i e g o , w s z c z e g ó ln o ś c i w z a k r e s ie spraw ry n k u
.s ię g a r s k i e g o , fu n k c jo n o w a n ia c e n zu ry o ra z mechanizmów p ow sta w ania sław y i leg en d y l i t e r a c k i e j .
M o n o g ra fia s k ła d a s i ę z t r z e c h c z ę ś c i : w s tę p n e j, p t . "H i
s t o r i a wydań p o e z j i Z a le s k ie g o i i c h r e c e p c j i " , d r u g i e j , s t a
n o w ią c ej główny t r z o n , " B i b l i o g r a f i a tw ó r c z o ś c i" , o ra z t r z e
c i e j , r e j e s t r u j ą c e j k o re s p o n d e n c ję , m a t e r i a ł y , n o t a t k i p o e ty .
Tematem rozpraw y w s tę p n e j s ą o k o lic z n o ś c i to w a rz y sz ą c e u -
k azyw aniu s i ę p o sz c z e g ó ln y c h tomów p o e z j i a u t o r a "R u sa łe k " /w
o k r e s ie od 1858 do 19^7 г . / . P o d ję c ie ty c h problemów wydawało
s i ę a u to r c e celow e i godne uwagi ze w zględu na f a k t , i ż z k a ż dym n ie m a l zb io rem p o e z j i Z a le s k ie g o ł ą c z y ły s i ę sym ptom atycz ne i znam ienne d l a X IX -w iecznych stosunków wydaw niczych o k o l i
c z n o ś c i , a w p rz y g o to w a n ia c h do p u b l i k a c j i zaangażow ani b y l i
m .in . z n a n i ów cześni l i t e r a c i , by w ym ienić t y lk o M ic k ie w ic z a , B ie lo w s k ie g o , S ie m ie ń s k ie g o , G o szczy ń sk iego czy K ra sze w sk ie g o .
P a k t , i ż d z i e j e r e c e p c j i tw ó r c z o ś c i romantyków n i e s ą j e
s z c z e d o s t a t e c z n i e opracow ane, s k ł a n i a ł do p o d j ę c i a rów n ież
k w e s t i i r e a k c j i ów czesn ej p ra s y i czołow ych krytyków n a k o l e j ne p u b l i k a c j e utworów p o e ty .
D z ie je o lb rz y m ie j w swoim c z a s ie p o p u la r n o ś c i p o e ty c k ie j Za l e s k i e g o wymagały skom entow ania z p u n k tu w id z e n ia stanow isk po s z c z e g ó ln y c h krytyków o ra z w sk a z a n ia w s p ó łz a le ż n o ś c i między l o sem tw ó r c z o ś c i i sław y p o e ty a f i l i a c jam i i zmianami w s to s u n ku do t r a d y c j i l i t e r a c k i e j . W tym t e ż z a k r e s ie - n ie k u sz ąc s i ę
106
-0 p e łn ą i n t e r p r e t a c j ę - p r a c a p o s ta w iła s o b ie z a c e l w sk azan ie
1 zw ró cen ie w a g i n a t e n i n t e r e s u j ą c y fenomen. ż y c ia l i t e r a c
k ie g o , jak im s ą d z i e j e sław y p o e ty c k ie j Z a le s k ie g o , d o s ta r c z e
n ie m a t e r i a ł u do p r z y s z ł e j s z e r s z e j a n a li z y te g o cypu z ja w is k
"m ody", " s ła w y " , "g w iaz d o rstw a l i t e r a c k i e g o ” . Zgromadzony ma
t e r i a ł może sta n o w ić p rzy c z y n e k do z a g a d n ie n ia sto su n k u do t r a
d y c j i l i t e r a c k i e j romantyzmu i problem u fu n k c jo n o w a n ia t r a d y
c j i l i t e r a c k i e j w o g ó le .
Rozprawa w stę p n a m ia ła -ró w n ie ż za z a d a n ie zgrom adzenie i
w ydobycie m a te ria łó w , k t ó r e mogą w zbogacić in f o r m a c je o d z ia
ł a l n o ś c i ce n zu ry i ry n k u k s ię g a r s k i e g o , a ta k ż e u s t a l e n i e po
p ra w n o ś c i ź ró d ło w e j p o sz cz e g ó ln y c h e d y c j i , co powinno w p rz y
s z ł o ś c i u ła tw ić h isto ry k o m l i t e r a t u r y wybór n a jw ła ś c iw s z y c h
p o d staw m a te ria ło w y c h i d o k u n e n ta c y jn y c h do p ra c naukowych nad Z a le s k im czy w o g ó le p o e z ją ro m an ty czn ą.
Z ało żen iem głów n ej c z ę ś c i p r a c y , p r z e d s t a w ia j ą c e j " B ib lio
g r a f i ę podm iotową” » b y ło b i b l i o g r a f i c z n e z e b r a n ie i u po rząd ko
w anie tw ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j a u to r a "Ducha od s te p u " .P rz e d m io
tem o p is u s t a ł a s i ę c a ł a drukowana i p o z o s ta ją c a w r ę k o p i s ie
tw ó r c z o ś ć , o b e jm u ją c a : drobne utw ory l i t e r a c k i e , poem aty, n i e
l i c z n e utw ory p r o z ą - publikow ane o d d z ie ln ie b ądź w c z a s o p is
m ach, alm an ach ach , pism ach zb iorow y ch, a n to l o g ia c h , w y p isach ,
a ta k ż e w ydania zbiorow e p o e z j i , począw szy od r . 1838» V/ za
k r e s i e b i b l i o g r a f i i podm iotow ej p r z y j ę t o p o s tu la t m ożliw ej kom
p l e t n o ś c i . B i b l i ó g r a f i a o b j ę ł a p ie rw o d ru k i o ra z p r z e d r u k i
/p ie r w s z y w ie rs z z r . 1819 - "Duma o W acław ie” , p r z e d r u k i do r .
1 9 6 4 /. Z zapom nianych a n t o l o g i i , wypisów, śpiew n ikó w , k s ią ż e k
o k o lic z n o ś c io w y c h , publikow anych w o k r e s ie ponad 150 l a t , wy--
notow ano p r z e d r u k i w ie rs z y Z a le s k ie g o . Zgromadzono t e ż p r z e
k ła d y je g o utworów na ję z y k i obce.
M a te r ia ł z aw arty w " B i b l i o g r a f i i podm iotow ej" w z a s a d n i
czym z r ę b ie z a re je s tro w a n y z o s t a ł na p o d s ta w ie a u t o p s j i . W b i b l i o g r a f i i zasto so w ano u k ła d c h ro n o lo g ic z n y , r e j e s t r u j ą c w r a
mach każdego ro k u : p ie rw o d ru k i, p r z e d r u k i, p r r • :ła d y . Każdy
p ie rw o d ru k sta n o w i o d d z ie ln ie numerowaną p o z y c ję , z w y jątkiem
dwu- i c z te ro w ie rsz o w y c h aforyzmów "Pyłków” . O pis e d y c ji z b io
ro w e j ja k o c a ł o ś c i poprzedzony z o s t a ł z a re je s tro w a n ie m p o s z
B i b l i o g r a f i a tw ó r c z o ś c i Z a le s k ie g o , zgo dn ie z wymogami
staw ian y m i w spółczesnym b ib li o g r a f io m osobowym, o d b ie g a od
tra d y c y jn e g o z ó s ta w ie n ia utworów: n ie j e s t to t y lk o u p o rz ą d
kowany r e j e s t r , a l e w pewnym s e n s ie h i s t o r i a p o sz c z e g ó ln y c h
utworów.
C zęść t r z e c i a obejm uje k o re s p o n d e n c ję , d z ie n n i k i i m ate
r i a ł y . Główny z rą b k o r e s p o n d e n c ji Z a le s k ie g o s ta n o w ią l i s t y
z l a t 1 8 25-1885, opublikow ane p rz e z D io n izego Z a le s k ie g o w
•'Przew odniku Naukowym i L ite ra c k im " w l a t a c h 1 8 9 9 -1 9 0 3 ,p r z e drukowane w 5-tomowym w ydaniu książkowym; u d a ło s i ę o d n a le ź ć
p o n ad to 1244 l i s t y n ie drukowane o ra z l i s t y p o m in ię te w wy
d a n iu zbiorowym. Wobec f a k t u , że ro z p ro s z o n e l i s t y Z a l e s k i e go ukazywały s i ę w c ią g u k i l k u d z i e s i ę c i u l a t /p ie r w s z y f r a g
ment w r . 1 8 3 2 /, w b i b l i o g r a f i i p r z y j ę t o u k ła d w edług d a ty
d ru k u l i s t u . U porządkow anie c a ł o ś c i l i s t ó w wg d a ty n a p is a
n i a , może n a js e n s o w n ie js z e , b y ło w tym wypadku tru d n e do z r e
a liz o w a n ia , poniew aż zm uszałoby do ro z p is y w a n ia p ię c io to m o -
wego z b io r u " K o re s p o n d e n c ji" . A n a lo g ic z n ie ja k w " B i b li o g r a f i i po dm io to w ej", z a r e je s tro w a n o l i s t y - p ie rw o d ru k i i p r z e d r u k i ; o p a trz o n o j e ró w n ież in f o r m a c ją o a u to g r a f a c h .
H o lin a I v a n i č k o v á : P roblem i n t e l i g e n t a w tw ó r
c z o ś c i S te f a n a Ż erom sk iego . P rom o tor: p r o f . S. Ż ó łk ie w sk i
/ I B L / . R e c e n ze n c i: p r o f . H .M arkiew icz /I B L /, p r o f . A .H u tn i-
k io w ic z /UMK/. I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i c h P o l s k i e j Akadem ii
Nauk, 19 6 8 .
W o s ie m d z ie s ią ty c h i d z ie w ię ć d z i e s ią ty c h l a t a c h u b i e g ł e
go w ieku fo rm u je s i ę w P o ls c e s z e ro k a w arstw a s p r o l e t a r y z o -
w anej i n t e l i g e n c j i . XI d y s k u s ja c h prow adzonych na łam ach w ar sz aw sk ie g o ,’Głosu•• i in n y c h pism w arstw a t a z y s k u je s p o łe c z ną sam ow iedzę, nazwę / " i n t e l i g e n t n y p r o l e t a r i a t " / o ra z św ia domość swych z a d ań .
J e j kompleksy i a s p i r a c j e z n a jd ą niebawem o d z w ie rc ie d le n ie w tw ó rc z o ś c i S t e f a n a Ż erom skiego, n a jw y b itn ie js z e g o - o -
bok Y/acława S ie ro s z e w s k ie g o , S ta n is ła w a B rzo zo w sk ieg o , Wac
ław a N ałkow skiego, Ludwika K rz y w ic k ie g o , M arian a B ohusza.
G ustaw a D an iło w sk ieg o i in n y c h - p r z e d s t a w i c i e l a i n t e l i g e n tn y c h "głodomorów" w t e j e p o c e.
108
-Ze śro d o w isk a g ło d u ją c e g o " i n t e l i g e n t n e g o p r o le t a r ia t u " wy
wodzą s i ę t e ż p i e r w s i "bohaterow ie Żerom skiego: D o k to r P i o t r ,
S i ł a c z k a , A l-d e -B a ra n , Jakub Ulewie z., Maurycy Zych i i n n i . Ci
nowi b o h a te ro w ie Ż erom skiego g ło s z ą nową e ty k ę o raz nowy p ro
gram s p o łe c z n y , w y r a s ta ją c y z p o c z u c ia winy i długów w s to s u n k u do k l a s u c is k a n y c h . I c h e ty k a j e s t e ty k ą n o n e u d a jm o n is ty c z -
n ą , z a s a d n ic z o p rz e c iw s ta w n ą e ty c e p o z y ty w is ty c z n e g o k o n fo r
mizmu.
N ie s ą o n i, wbrew pozorom , w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j odosob
n i e n i : w p o w ie ś c i S ie ro s z e w s k ie g o "Na k r e s a c h lasó w ", w d ro b
nych o p o w iad an iach Niemo jew sk ie g o p o ja w ia s i ę podobny ty p bo
h a t e r a , zdeklasow anego i n t e l i g e n t a , k tó r y ma do w ykonania pew
n ą s p e c j a l n ą m is ję , pewne p o s ła n n ic tw o s p o łe c z n e . Dochodzą t u
do g ł o s u t e same id e e e ty c z n e . D la te g o t e ż ju ż w o d n i e s i e n iu
do ta m ty c h l a t można mówić o tw ó r c z o ś c i Żerom skiego ja k o w yra z ie z b io ro w e j w i z j i ś w i a t a , w i z j i , k t ó r a - w m yśl d e f i n i c j i Lu
c i e n Goldmanna - " n ie j e s t p r o s t ą sumą p o sz c z e g ó ln y c h ś w ia to
po g ląd ó w ", le c z "od p o w ied nikiem św iadom ości k o le k ty w n e j, k t ó r a
o s ią g a maksimum j a s n o ś c i p o ję c io w e j a lb o u czu ciow ej i św iad o
m ości m y ś l i c i e l a lu b p o e ty " .
U Żerom skiego w i z ja t a w iąże s i ę z dyskursywnymi poglądam i Edw arda Abramowskiego - tw ó rcy tzw . fenom enalizm u s p o łe c z n e g o ,
a p ó ź n ie j t a k ż e , s z c z e g ó ln ie w epoce "R óży", z tw ó r c z o ś c ią
S ta n is ła w a B rzo zo w sk iego , d r u g ie g o , obok a u to r a "R óży", w yra
z i c i e l a dążeń i uczuć p o k o le n ia "bezdom nych".
W "P ro m ien iu " z k la s y c z n ą w ręcz w y r a z is t o ś c i ą zarysowany*
z o s t a j e schem at typowy d l a l i t e r a t u r y e u r o p e j s k ie j t e j e p o k i,
k t ó r e j b o h aterem j e s t i n t e l i g e n t lu b s p ro le ta ry z o w a n y i n t e l e k
t u a l i s t a - sch em at, w edle k tó re g o k ażd a je d n o s tk a p r z y n o s z ą c a
nowe id e e sk a za n a j e s t n a w rogość i p rz e ś la d o w a n ie ze s tr o n y
o t o c z e n ia .
R adykalne im p lik a c je sa m o d z ie ln e j p ra c y i n t e l e k t u a l n e j w
s to s u n k u do u s ta lo n e g o p o rz ą d k u sp o łe c z n e g o s ą tem atem p o w ie ś c i "Syzyfowe p r a c e " . Ż erom ski w iąże p rz y tym - s łu s z n i e - sp o
ł e c z n ą genezę b u n tu i n t e l e k t u a l n e g o z t ą c z ę ś c ią w arstw wy
k s z ta łc o n y c h , k tó r e z r a c j i swej s y t u a c j i m a t e r i a ln e j są s z c z e g ó ln ie niezad ow olon e z i s t n i e j ą c y c h stosunków i s z c z e g ó ln ie p o
-zowaną i zd ek la so w a n ą . Ta sama id e a le ż y u podstaw jeg o c y k lu s ię g a ją c e g o te m a ty c z n ie w p r z e s z ło ś ć P o l s k i - " P o p io ły " , '*JBLer- na r z e k a " , "7/szystko i n i c " . 7/ osobach O lbrom skich i Cedrów, Trepków i Odrowążów u k a z a n i z o s t a j ą a n te n a c i współczesnego i n t e l i g e n t a i r o l a h i s t o r y c z n a , ja k ą o d e g r a l i w p r o c e s ie " p r z e
miany du sz i sum ień" 7/ s z la c h e c k ie j P o ls c e .
V/ "L u d z ia c h bezdom nych", uznanych na p o c z ą tk u naszego s t u l e c i a za " e w a n g e lię i n t e l i g e n c k ą " , podejm uje Żerom ski d o n io s
ły p ro b le m sw o je j e p o k i: z a g a d n ie n ie a l i e n a c j i s p r o l e t a r y z o -
wanej i n t e l i g e n c j i i a u te n ty c z n e g o p r o l e t a r i a t u w s p o łe c z e ń
s tw ie klasowym o raz d ró g w iodących do p rz e z w y c ię ż e n ia te g o
s ta n u . V/ o s o b ie Judyma Żerom ski k r e u je t u w i e l k i , n a m ia rę r o
m antyczną model i n te li g e n ta - n o n k o n f o r m is ty w alczącego aż do
z a t r a t y samego s i e b i e z o b o ję tn o ś c ią i krzywdą s p o łe c z n ą , od z n a c z a ją c e g o s i ę prawdziwym 11 szlachectw em d u c h a ".
D la Ż erom skiego, podobnie ja k d l a B rzozow skiego, n ie ma
"gotow ego ś w i a ta " , do k tó re g o n a le ż a ło b y s i ę p rzy sto so w a ć - w o c z a c h - p is a r z a to w ła ś n ie ś w ia t m usi z m ien ić s i ę sto so w n ie do
m o raln y ch p o trz e b c z ło w ie k a /" R ó ż a " /. Bożyszcze p rz e d s ta w ia
j ą c w l u s t r z e obrazy t e g o , "czym c z ło w ie k b y ł , j e s t i czym być m oże", w sk a z u je boh atero m dram atu p e rsp e k ty w ę p rz e z w y c ię ż e n ia a k tu a ln y c h układów , p e rsp e k ty w ę w o ln o śc i i k o n ie c z n o ś c i waZJd. o n i ą .
P o w o łu ją c i n t e l i g e n t a do c o ra z wyższych zad ań , Żerom ski
w yznacza mu c o ra z w yższą p o z y c ję w s p o łe c z e ń s tw ie :w "L udziach bezdom nych" n o b i li to w a ł go n a s z l a c h c i a , k tó re g o herbem m ia ł być l a n c e t ; w "R óży", za spraw ą B o ży szcza, p a s u je go n a r y c e r z a spraw y n aro d o w ej; w napisanym w r o k po w yzw oleniu P o l s k i s z k ic u - m a n if e ś c ie " O r g a n iz a c ja i n t e l i g e n c j i zawodowej" wpro wadza i n t e l i g e n t a do n ajw y ższeg o t r y b u n a ł u m oralnego k lerk ó w , k tó r y c h zadaniem ma być sprawowanie w ładzy duchowej w wyzwo
lo n e j o jc z y ź n ie p i s a r z a ; w wydanym w t r z y l a t a p ó ź n ie j "Sno
b iz m ie i p o s tę p ie " u s t a l a a r y s to k r a ty c z n ą g e n e a lo g ię i n t e l i g e n c j i .
M iędzy "Różą" a " O r g a n iz a c ją i n t e l i g e n c j i zawodowej" o raz "Snobizmem i postępem " z n a jd u je s i ę ważny i i n te r e s u j ą c y r o z
d z i a ł w b i o g r a f i i i n t e l e k t u a l n e j Ż erom skiego, k tó ry o tw ie ra
1 1 0
-l i d o k try n s k r a j n i e a n t y i n t e l e k t u a l i s t ý c z n y c h . "Walka z
szatan em " o raz s z k ic " P o c z ą te k ś w ia ta p ra c y " d a ją obraz gw ał
townych. zmagań s i ę p o ls k ie g o p i s a r z a z i c h t e o r i a m i. Żerom
s k i wychodzi z ty c h zapasów n iep o k o n a n y ; p r z e c iw n ie , w łą c z a
d o k try n ę S o r e la w swój w łasny sy stem myślowy, zu żytkow uje j ą do swych in te lig e n c ic ic ii celó w .
System poglądów s p o łe c z n y c h p i s a r z a n a s p o łe c z n ą r o l ę i n
t e l i g e n c j i k o n s o lid u je s i ę o s t a t e c z n i e w l a t a c h pow ojennych
i z n a jd u je swój dyskursywny wyraz w s z k ic u " O r g a n iz a c ja i n t e l i g e n c j i zawodowej w P o ls c e " . P r a c a t a , p o w s ta ła n i e z a l e ż n i e
od podobnych p ro k la m a c ji i m a n i f e s t a c j i n a Z a c h o d zie , wyka-
z u je je d n a k znaczne p o d obieństw o id e o lo g ic z n e z poglądam i na
s p o łe c z n ą r o l ę i n t e l i g e n c j i i i n t e l e k t u a l i s t ó w , ro zw ijan y m i
w ram ach tzw . M iędzynarodów ki M y ś li.
W o k r e s ie międzywojennym emocje i r e f l e k s j e p i s a r z a są
am b iw alen tn e, jeg o sy stem myślowy - an ty n o m iczn y : z je d n e j
s tr o n y obserwujemy /w u tw o rach t a k i c h , ja k " w ia tr od m orza"
czy "Snobizm i p o s tę p " / p ro c e s k r y s t a l i z a c j i i u m ac n ian ia mi
tów i n te li g e n c k o - n a c jo n a ln y c h , z d r u g i e j z a ś powolny, p e łe n
s p r z e c z n o ś c i, le c z n ie u s ta n n y p ro c e s i c h r o z p a d u ,s z c z e g ó ln ie
w y ra ź n ie dochodzący do g ło s u w o s t a t n i e j p o w ie ś c i p i s a r z a -
" P rz e d w io ś n ie " , z a w ie r a ją c e j o s t r ą k ry ty k ę stosunkóv; p a n u ją
cych w wyzwolonej P o ls c e i k ry ty k ę i n t e l i g e n c j i
/ n i e b u r ż u a z j i , ja k zwykło s i ę m niem ać/, k t ó r a m ia ła pochwy c i ć w ładzę w B elw ed erze.
O s ta tn ia k s ią ż k a Ż erom skiego, z ro d z o n a w gw ałtow nej po
lem ic e w ie lk ie g o p i s a r z a z samym so b ą , le ż y na l i n i i o g ó l
nych poszukiw ań e u r o p e js k ic h , s y g n a liz u je bowiem rozpad d z i e w ie -n a sto w ie c z n y c h w swym in te le k tu a ln y m rodow odzie zespołów w yobrażeń i n t e l i g e n c j i n a tem a t j e j s p o łe c z n e j r o l i .
Adam J a r o s z : S t u d ia nad " O f f i c in a f e r r a r i a " W.
R o ź d c ie ń s k ie g o . P ro m o to r: d o c. J.Z arem ba /WSP K a to w ic e /. Re c e n z e n c i: p r o f . M. P i s z с zkowsk i / U J / , d oc. J.M ayer /WSP Ka to w ic e / , doc. S .G rz e s z c z u k / U J / . Wyższa S z k o ła P e d a g o g ic z n a w K atow icach , 1967.
Na c a ło ś ć rozpraw y z ło ż y ło s i ę s z e ś ć stu d ió w p o św ięco
Wa-len te m u R o źd zieńskiem u , a u to ro w i d z i e ł a p t . " O f f ic in a f e r r a r i a
аЪо h u t a i w a r s ta t z k u źn iam i s z la c h e tn e g o d z i e ł a ' ż e la z n e g o "
/Kraków 1 6 1 2 /, w w ię k s z o ś c i drukowanych w l a t a c h 1 9 6 4 -6 7 , k tó r e p ó ź n ie j u le g ły p rz e ra d a g o w a n iu i znacznemu na og ó ł poszerze n i u .
P r a c a ma c h a r a k te r d w u d z ie ln y . W c z ę ś c i p ie r w s z e j dokonano podsumowania i z s y n te ty z o w a n ia wyników i u s t a l e ń d o ty c h c z a so
wych, k t ó r e d o p e łn io n o uwagami k ry ty c z n y m i i nowymi pro p o zy
c ja m i badawczymi. A u to r n ie j e d n o k r o t n ie polem izow ał z te n d e n
c y jn i e formułowanymi te z a m i badaczy n ie m ie c k ic h ,a le rów nocześ n ie ukazyw ał - j e ś l i b y ły do te g o podstaw y - i c h obiektyw ne o - s i ą g n i ę c i a , głów nie-w z a k r e s ie b a d a n ia ź r ó d e ł l i t e r a c k i c h "O f- f i c i n y " i w zb o gacan ia w iedzy o śro d o w isk u p o e ty .
Część d ru g a s k ła d a s i ę z c z te r e c h ro z d z ia łó w o ra z "Adden-
dów" w p o s ta c i nowych m a te ria łó w źró d ło w ych.
R o z d z ia ł I , p t . " M is trz k u ź n ic z y i p i s a r z z R o ź d z ie n ia " ,
j e s t p ró b ą s y n te ty c z n e g o s p o j r z e n i a n a osobę a u to r a o ra z jeg o
śro d o w isk o s p o łe c z n e . Wyzyskano t u w y n ik i najnow szych b adań i kw erend a rc h iw a ln y c h , zo rganizow anych w r . 1962 w zw iązku z ob chodam i 3 5 0 - le c ia " O f f i c in y " .
77 r o z d z i a l e I I , p t . " H i s t o r i a p o w s ta n ia n azw isk a W. Roź-
d z ie ń s k i e g o " , p rz e d s ta w io n o argum enty h i s to r y c z n e i a rc h iw a ln e
zw iązan e z problemem k s z ta łto w a n ia s i ę n a zw isk a m is t r z a kuź
n ic z e g o z R o ź d z ie n ia , p o w o łu jąc s i ę w z a k o ń c z e n iu n a w n io sk i z
a n a li z y języ k o zn aw czej te g o n a z w isk a , dokonane p rz e z onomas-
tćw S t.R o sp o n d a i W .L u b asia. P r z e ś le d z e n ie h i s t o r i i n a z w isk a
p o z w o liło o d n a le ź ć n i e j e d e n r y s c h a r a k te r y s ty c z n y d l a zwycza
jów nazew niczy ch w ś ro d o w isk u rodzinnym R o ź d z ie ń sk ie g o , co z
k o l e i w zb o g a c iło w określo ny m s to p n i u ta k ż e i b i o g r a f i ę p i s a
r z a . Wiadomo bowiem, że w ła ś n ie n a w iek XVT p rzy p ad a w h i s t o
r i i p o l s k i c h n a z w isk o k re s s t a b i l i z a c j i s ta ł y c h i d z ie d z ic z
n ych o k r e ś le ń w d z is ie js z y m z w y c z a jo w y m , j e ś l i je s z c z e n ie
prawnym, i c h ro z u m ie n iu . D la te g o t e ż po w ykazaniu, że nazwa o - s ob owa: R o ź d z ie ń s k i - wywodzi s i ę od nazwy miejscowej R o ź d z ień ,
s t a r a n o s i ę b l i ż e j o p is a ć c h a r a k t e r p r z y ję te g o p rz e z p o e tę o -
k r e ś l e n i a /c z y j e s t t o o z n a c z e n ie s t a ł e , czy o k a z jo n a ln e i
z m ie n n e / i u s t a l i ć je g o w a rto ś ć s p o łe c z n o -k la s o w ą .M a te ria ł do
112
-nazewnictwem miejscowym i osobowym p a r a f i i B ogucice, do k tó
r e j n a l e ż a ł a z końcem w ieku XVI " v i l l a nova" K atow ice.
Problem uśw iado m ien ia narodowego R o ź d z ień sk ieg o b ył od za
r a n i a przedm iotem s z c z e g ó ln e g o z a in te r e s o w a n ia badaczy p o l
s k ic h i n ie m ie c k ic h . S t a ł s i ę naw et ośro dk iem ożyw ionej p o le
m ik i między uczonymi i p u b lic y s ta m i, t a k ze s tro n y n ie m ie c
k i e j , ja k i p o l s k i e j .
R o z d z ia ł I I I , p t . "Z z a g ad n ie ń św iadom ości narodow ej i
s ło w ia ń s k ie j V/.R o ź d z ie ń sk ie g o " wprowadza do d y s k u s ji na t e n
te m a t k i l k a nowych argum entów , w ysnu tych m .in . z t e k s t u utwo
r u . Problem św iadom ości narodow ej r o z p a t r u j e s i ę t u łą c z n ie
z k w e s tią pewnego r o d z a ju z a in tere so w a li., czy może naw et sym
p a t i i d l a S łow iań szczy zn y i w y ra ź n e j, choć n ie z b y t r o z l e g ł e j , o r i e n t a c j i R o ź d z ie ń sk ie g o w z a g a d n ie n ia c h s ło w ia ń s k ic h .
W r o z d z i a l e IV, p t . "Uwagi o e p ic k o ś c i > O f f ic in a f e r r a -
r i a < " , wykazano, że e p ic k o ś ć j e s t jednym z elem entów , k tó r e św ia d c z ą o " l i t e r a c k o ś c i " z a m ierzeń W .R o źd zień sk iego . 7/ utwo
r z e tym można zaobserwować d ążność R o ź d z ie ń sk ie g o do podpo
rząd k o w an ia w yzyskanych p r z e z n ie g o ź r ó d e ł i e r u d y c ji - n a d
r z ę d n e j k o n c e p c ji e p i c k i e j . J e s t t o t e n d e n c ja b a rd z o znam ien n a . P rz e w ija s i ę ona p rz e z c a ły poem at: R o ź d z ie ń sk i r o z p o c z ą ł " O f f ic in ę " p rze tw o rz en ie m motywu b i b l i j n e g o , zaś do k o ń c z ąc e go utw ó r " K o n te rfe k tu " w prow adził z ra c jo n a liz o w a n ą n a t u r a l i s -
ty c z n ą i n t e r p r e t a c j ę m ito lo g ic z n e j p rzy czy n y k a le c tw a ïïu lk a -
n a .
O g ra n ic z a ją c r o l ę ś w ia ta n a d z ie m s k ie g o , R o ź d z ie ń sk i n a z
wie W ulkana, k u ź n ik a lem n e ń sk ie g o , " c z łe k ie m w ie lk ie g o dow ci p u " . I w in n y ch m ie js c a c h poem atu można je s z c z e zaobserw ow ać,
że p o e ta w cale n ie k r e u je bohateró w z ie m s k ic h na bogów, a l e
o d w ro tn ie - bogów, herosów sprow adza do wymiarów z ie m s k ic h .
Liożna s i ę w tym do patryw ać w ła ś c iw o ś c i g a tu n k u e p i c k i e g o , j e s t
t o ró w n ież og ó ln a te n d e n c ja r e n e s a n s u , a l e w zw iązku z t a k
b a rd z o nietypowym tem atem utvroru i je g o c e n tra ln y m motywem - p r a c ą h u tn ic z ą i g ó r n ic z ą - można ta k ż e w id z ie ć p ró b ę p l e b e j - s k i e j , d o sto so w an ej do w yobrażeń kuźników i n t e r p r e t a c j i mito-^
l o g i i . Obok wspomnianych w to k u rozpraw y : n a d rz ę d n e j e p ic k o
-p a re n e ty c z n e j k o n c e -p c ji d z i e ł a , -postaw y d y s ta n s u i e p ic k ic h
mu, p a to s u i pow agi, odwołań s i ę do w ie lk ic h wzorów e p ic k i c h - b y łb y to c z y n n ik dodatkow y, w sk azu jący na e p ic k i c h a r a k t e r "O f- f i o i n a f e r r a r i a " .
A ugustyn J e n d r y s i k : Problem y p u b l i c y s t y k i
s z i c a . P rom otor: d o c . J.Z arem b a /WSP K a to w ic e /, R e c e n z e n c i:
p r o f . Z .L ib e ra /UW/, d o c . U .D obrow olska /WSP K a to w ic e /, d o c .
:,l.K lim ow icz /U W r./. W yższa S z k o ła P e d a g o g ic z n a w K a to w ic a c h , 1 967.
Rozprawa s k ła d a s i ę z "Uwag w stęp n y ch " o ra z p i ę c i u r o z
d z ia łó w : 1 . Wokół g en ezy "Uwag" S t a s z i c a ; 2 . 0 w yd aniach "Uwag n ad życiem Ja n a Zam oyskiego" w XVIII w .; 3 . 0 w ydan iach " P rz e
s t r ó g d l a P o ls k i" w X V III w .; 4 . S t a s z i c a uwagi o wychowaniu;
5 . N ieznany l i s t S t a s z i c a z --oku 1793.
W "Uwagach w stę p n y ch " przypom niano i przeprow adzono ocenę
w a ż n ie js z y c h p ra c h is to r y k ó w l i t e r a t u r y , pośw ięconych S t a s z i -
c o w i.
W r o z d z i a l e pierw szym s ta r a n o s i ę u z a sa d n ić t e z ę , że "Uwa- g i M.S t a s z i c a n ie p o w s ta ły od r a z u , w c ią g u bardzo k r ó tk ie g o c z a
s u , le c z b y ły p is a n e p r z e z k i l k a l a t . P ie rw s z a , n a jw a ż n ie js z a
f a z a p rac y p rzy p a d a n a o k re s od ~ołowy 1783 do 20 m aja 1785 r .;
d r u g a , p rz y n o s z ą c a pewne drobne u z u p e łn i e n i a , obejm uje o k re s
od połowy 1785 do m arca 1787 r . ; w r e s z c ie t r z e c i a f a z a , w k tó r e j p o w s ta ło sp o ro nov/ych fragm entów i popraw ek, zamyka s i ę da ta m i: m arzec 1787 - 1 0 l i s t o p a d a 1788. W sumie a u t o r p o ś w i ę c i ł swemu d z i e ł u oko ło p i ę c i u l a t .
W o p a r c iu o ró ż n e św iad ectw a o ra z w y stę p u ją c e w t e k ś c i e r e a l i a u s ta lo n o w p r z y b l i ż e n i u c h ro n o lo g ię p o s z c z e g ó ln y c h c z ę ś c i
d z i e ł a . Z u s t a l e ń ty c h w ynika, że "Uwagi" w swoim podstawowym
t r z o n i e z o s ta ł y ukończone 20 m aja 1 7 8 5 , zgo dn ie z d a tą p o ło ż o
n ą p r z e z a u to r a pod przedmową. N ależy z te g o w yciągnąć wnio
s e k , że d a ta zam y k ająca przedmowę n i e j e s t d a t ą f i k c y j n ą , za
j a k ą u c h o d z iła w o c z ac h n ie k tó r y c h badaczów . U s t a le n i e te g o
f a k t u ma b a rd z o i s t o t n e z n a c z e n ie d l a z r o z u m ie n ia . ro z w o ju l i
t e r a t u r y p o l s k i e j w l a t a c h 178 0 -1 7 8 8 , poniew aż pozw ala uchwy
c i ć p r o c e s n a r a s t a n i a t e n d e n c j i , z k tó r y c h w o k r e s i e Sejm u
114
-W r o z d z i a l e d rugim p rz e ś le d z o n o lo s y wydawnicze "Uwag nad
życiem Ja n a Zam oyskiego" w XVIII w. Wychodząc od u s t a l o n e j
p r z e z p r o f . T adeu sza M ik u lsk ie g o d a ty p ierw o d ru k u , s t a r a n o s i ę
w skazać d r u k a r n i e , k t ó r e t ł o c z y ł y d z i e ł o S t a s z i c a . W wyniku
p rze p ro w a d z o n ej a n a liz y s z a ty t y p o g r a f i c z n e j , a ta k ż e w o p a r c i u o o g ło s z e n ia k s i ę g a r s k i e , s tw ie rd z o n o , że w l a t a c h 17 87- 17 8 8 u k a z ały s ię c z te r y wydania "Uwag", z k tó ry c h dwa p ie rw
sz e w yszły z d r u k a r n i M ich ała G r ö l la w W arszaw ie, je d n o - z
d r u k a r n i B azy lian ó w w S u p r a ś lu o ra z je d n o z d r u k a r n i Dom ini
kanów w Łucku. P ie rw s z a e d y c ja u k a z a ła s i ę bez k o r e k ty a u t o r
s k i e j i d r u k a r s k i e j , z lic z n y m i b łęd a m i językowymi i d r u k a r
s k im i, co b y ło wypadkiem bez p re c e d e n s u w ów czesnej p r a k ty c e
w y d a w n ic z e j. F a k t t e n można je d n a k w ytłum aczyć tym, że druko wano w p o ś p ie c h u , p o d c z as n ie o b e c n o ś c i w W arszawie k r ó l a S t a n i s ł a w a A u g u sta, m a rs z a łk a w ie lk ie g o koronnego M ic h a ła M nisz- c h a i am basadora r o s y j s k ie g o S t a c k e l b e r g a , k tó rz y w marcu 1787 u c z e s t n i c z y l i w ’луp raw ie k a n io w s k ie j.
W r o z d z i a l e t r z e c im p r z e ś le d z o n o lo s y wydawnicze " P rz e
s t r ó g d l a P o ls k i" w X V III w. U s ta lo n o d ok ład n e d a ty p ie rw o
d ru k u i p ó ź n ie js z y c h przedru kó w , w skazano d r u k a r n i e , k t ó r e
t ł o c z y ł y d z i e ł o S t a s z i c a , n a ś w ie tlo n e zw yczaje p a n u ją c e w ów c z e s n e j p r a k ty c e d r u k a r s k i e j , w re s z c ie p r z y jr z a n o s i ę uw ażnie te k s to m p o sz c z e g ó ln y c h wydań i o cen io n o i c h w a rto ś ć ze s ta n o w is k a f i l o l o g i c z n o - e d y t o r s k i e g o . W w yniku ty c h d o c ie k a ń u d a ło s i ę sp ro sto w a ć dotych czaso w e b łę d y zarówno w d a to w a n iu p i e r
w odruku, ja k w o c e n ie p o sz c z e g ó ln y c h wydań. S tw ie rd z o n o , że
p ie rw s z e e d y c je " P r z e s tr ó g " w yszły w m ie s ią c a c h k w ie c ie ń - maj 17 9 0 r . z d ru k a rn i G r ö lla w W arszaw ie, zaś n a s tę p n e wydania u - k a z a ły s i ę w n i e d ł u g ic h o d stę p a c h c z a s u w d r u k a r n i B azy lian ó w w S u p r a ś lu .
W r o z d z i a l e czw artym p rz e d s ta w io n o z a r y s p ro b le m a ty k i f i
lo z o f ic z n o - p e d a g o g ic z n e j V/ d z ie ł a c h S t a s z i c a , o p i e r a j ą c s i ę
g łó w n ie n a t a k i c h d z i e ł a c h , j a k przedmowa do "Брок n a t u r y ”
B u ff ona /1 7 8 2 /, ”UV/agi nad życiem Ja n a Zam oyskiego” /1 7 8 5 / i
" P r z e s t r o g i d l a P o l s k i ” /1 7 9 0 /. W p r z e c iw ie ń s tw ie do d a w n ie j s z y c h o p raco w ań ,« k t ó r e p rz e d e w szy stk im doszu k iw ały się u S t a
s z i c a obcych.wpływów i z a p o ży czeń , s ta r a n o s i ę o s a d z ić je g o
p o w ią z a n iu z te n d e n c ja m i ideow ym i, j a k i e dominowały w p u b l i c y s ty c e o raz s z k o ln ic tw ie w l a t a c h 1732-1790» Problemem c e n tr a ln y m , którem u pośw ięcono n a jw ię c e j u w a g i,b y ł s to s u n e k S t a s z i c a do d z i a ł a l n o ś c i K o m isji E d u k a c ji N arodow ej, a z w ła s z c z a
j e j "Ustaw"., wydanych w po ło w ie r . 1785. P o p rz ez z e s ta w ie n ie
poglądów a u to r a "Ur;ag" z programem szkolnym opracowanym p r z e z ' K om isję o ra z z p og ląd am i in n y c h autorov/ s ta r a n o ' s i ę uchw ycić zarówno z b ie ż n o ś c i , j a k r ó ż n ic e sta n o w isk w spraw ach wychowa n i a i k s z t a ł c e n i a umysłowego.
O c e n ia ją c s p o s t r z e ż e n i a i p ro p o z y c je S t a s z i c a , n a le ż y
s t w i e r d z i ć , że p rzy w iązy w ał on z n a c z n ie w ię k szą wagę do n a u c z a n ia przedm iotów f iz y c z n y c h i p rz y ro d n ic z y c h n i ż do t r a d y
c y jn y c h nauk f i l o z o f i c z n y c h i f i l o l o g i c z n y c h . P o n ad to k ł a d ł
du::y n a c is k na wychowanie m o ra ln e, f iz y c z n e i p r z y s p o s o b ie n ie w ojskow e. Jego pom ysły i p o s t u l a t y w y k raczały daleko p o z a g r a
n ic e r e a ln y c h m o żliw o śc i K o m isji E d u k a c ji N arodowej w d z i e
d z i n i e ówczesncgo wychowania i n a u c z a n ia .
R o z d z ia ł p i ą t y p r z y t a c z a i omawia n ie z n a n y l i s t S t a s z i c a
z г . 1 7 9 З, poprzedzony wstępem i op atrzo n y szczegółowym ko
m entarzem . L i s t t e n , p is a n y z Warszawy 1 m arca 1793 do Kon
s t a n c j i Z a m o y sk ie j, r z u c a pewne ś w i a tł o n a spraw ę p o c h o d z e n ia
p ó ź n ie js z y c h k a p ita łó w S t a s z i c a , k tó r e s t a ł y s i ę przedm iotem
z ło ś liw y c h i n s y n u a c j i i krzyw dzących p l o t e k . L i s t t e n ma d u ż ą w a rto ś ć źró d ło w ą d l a p rz y s z łe g o b i o g r a f a p i s a r z a .
J a n in a K a m i o n к o w a : Z z a g ad n ie ń s o c j o l o g i i l i
t e r a t u r y . W a żn ie jsz e z ja w is k a i te n d e n c je ż y c ia l i t e r a c k i e g o
w P o ls c e v/ p ie r w s z e j p o ło w ie XIX w ieku. P rom otor: p r o f . M .Ja n io n /I B L /. R e c e n z e n c i: p r o f . M .Żm igrodzka /I B L /, p r o f . Z .L i b e r a /UV.T/ . I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i c h P o l s k i e j A kadem ii Nauk, 1 9 6 8 .
F rz e d s ta w io n a p ró b a , z am ierzo n a já k o p ró b a c a ło śc io w e g o
o g a r n i ę c i a w a ż n ie js z y c h z ja w is k i p rzem ian ż y c ia l i t e r a c k i e g o
w P o ls c e w p ie r w s z e j p o łow ie XIX s t u l e c i a , s k ła d a s i ę z dwu
c z ę ś c i - t e o r e t y c z n e j i h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e j .
W p ie r w s z e j p o d j ę t o p ró b ę o r ie n ta c y jn e g o w y ty c z e n ia z a
k r e s u badań nad życiem l i t e r a c k i m w ś w i e tl e p r o p o z y c ji m eto
116
-r a t u -r y . Dokonano p -r z e g lą d u w yb-ranych, -r e p -re z e n ta ty w n y c h koncep c j i s o c j o l o g i i l i t e r a t u r y /u k s z ta łto w a n y c h m .in . w k ręg u , t a i -
n e ’ izm u, m arksizm u, f r a n c u s k i e j sz k o ły s o c j o l o g i c z n e j , f o r
m alizm u r o s y j s k ie g o i je g o k o n ty n u a c ji, w r e s z c ie w k rę g u an
t r o p o l o g i c z n e j t e o r i i k u l t u r y / o raz zaproponow ano w stępn e u -
porzg-dkowanie zak resó w badaw czych, w y łą c z a ją c w z a s a d z ie po za
o b rę b s o c j o l o g i i ż y c i a l i t e r a c k i e
g o - k t ó r a o bejm ie c a ł o k s z t a ł t stosunków m iędzy je d n o s tk a
m i / g rupam i i i n s t y t u c j a m i , zach o d zący ch w to k u p r o d u k c j i ,
•-.c y rk u la c ji i r e c e p c j i d z i e ł l i t e r a c k i c h - z a g a d n ie n ia s o-
c j o l o g i i t e k s t u , n a j p e ł n i e j r o z w in ię te na g ru n
c i e s o c j o l o g i i p o w ie ś c i.
Ta w stę p n a o r i e n t a c j a co do m etod, k a t e g o r i i p o jęc io w y c h , t e r m i n o l o g i i i t e c h n i k badaw czych w ypracowanych p rz e z s o c jo
l o g i ę l i t e r a t u r y s ta n o w iła podstaw ę t e o r e ty c z n ą w ytypow ania
k i l k u kręgów problem ow ych, k t ó r e z o s t a ł y uznane za d o n io s łe z p u n k tu w id z e n ia p r o c e s u ro zw o ju ż y c ia l i t e r a c k i e g o w p ie rw
s z e j po ło w ie XIX w ieku i wokół k tó ry c h sk u p io n o n a s tę p n ie a -
n a l i z ę m a t e r i a ł u h is to r y c z n e g o . P r a c a w c z ę ś c i h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e j obejm uje c z te r y r o z d z i a ł y , p ośw ięcone n a stę p u ją c y m z a g ad n ię n io m :
1 . N a ro d zin y n o w o ży tn ej k u l tu r y k l a s ś r e d n ic h ; j e j z r ó ż
n ic o w a n ie w ew nętrzne n a s z e r e g odm iennych s ty ló w , typów, sub k u l t u r .
2 . Przem iany w s t r u k t u r z e i s k ła d z ie społecznym p u b l ic z n o ś c i l i t e r a c k i e j ; c h a r a k te r y s ty k a j e j upodobań e s te ty c z n y c h
i k u l t u r y l i t e r a c k i e j ; r e l a c j e m iędzy au to rem a p u b lic z n o ś
c i ą .
3 . O r g a n iz a c ja ry n k u w y d a w n ic z o -k s ię g a rs k ie g o ; re la c je m ię dzy au to re m a wydawcą.
4 . Środow isko l i t e r a c k i e , jeg o s t r u k t u r a , form y o r g a n iz a
c ji. i fu n k c jo n o w a n ia ; r o l a p o e ty w s p o łe c z e ń s tw ie i je g o l i
t e r a c k i V dzerunek w ła sn y .
Podstawowym zam ierz e n ie m p ra c y b y ło u z a s a d n ie n ie t e z y , że ep oka między upadkiem R z e c z y p o s p o lite j a pow staniem s ty c z n i o wym /1 7 9 5 -1 8 6 3 / j e s t w P o ls c e okresem n a ro d z in nowożytne j k u l t u r y k l a s ś r e d n i c h . K u ltu r a t a zró ż n ico w a n a j e s t pod względem s t ^ l u , sposobów o r g a n i z a c j i , z a s ię g u i f u n k c j i sp o łe c z n y c h na
k i l k a odmian,- s p o ś ró d k tó ry ch , w yodrębniono i sc h ara k te ry zo w a n o
s z e r z e j s z la c h e c k ą s u b k u ltu r ę lo k a ln y c h z b io ro w o ś c i, m ie js k ą
sfem in izo w an ą k u l t u r ę salo n o w ą, w re s z c ie - s u b k u ltu r ę i l i t e
r a t u r ę k o n s p ir a c y jn ą . Podłożem n a ro d z in t e j k u l tu r y b y ła doko n u ją c a s i ę podów czas nowa s t r a t y f i k a c j a s p o łe c z n a o raz pow sta
n ie nowej w arstw y i n t e l i g e n c k i e j , a j e j znam ieniem - p ro ce sy
d e m o k ra ty z a ó y jne w ew nątrz p u b lic z n o ś c i l i t e r a c k i e j , k a p i t a l i s ty c z n e p rzem ian y w o r g a n i z a c j i i s t r u k t u r z e w ła sn o śc io w e j ry n ku w y d a w n ic z o -k s ię g a rs k ie g o , w re s z c ie - w stępny e ta p p r o f e s j o n a l i z a c j i p ra c y l i t e r a c k i e j .
W r o z d z i a l e o s ta tn im , w ykraczającym ju ż p oza гашу z a k r e ś lo n e w t y t u l e p ra c y w k ie ru n k u s o c j o l o g i i t e k s t u l i t e r a c k i e g o ,
p r z e ś le d z o n o d z i e j e to p o s u w ie s z c z a ro m anty czn eg o, w y k azując,
i ż l i t e r a c k i m it a r t y s t y i jeg o k o le jn e m o d y fik a cje b y ły po
c z ę ś c i o d z w ie rc ie d le n ie m p rzem ian w s y t u a c j i zawodu l i t e r a c
k ie g o i p r z e s u n i ę c i a m ie js c a p o e ty w h i e r a r c h i i p r e s t i ż u spo
łe c z n e g o , p rz e d e w szy stk im je d n a k b y ły s p o łe c z n ą p ro je k c ją war t o ś c i cennych z p u n k tu w id z e n ia i n t e g r a c j i k u l tu r y narodow ej i um o cn ien ia p o c z u c ia w sp ó ln o ty i w ię z i narodow ych. 0 i l e d z i e j e to p o s u w ie s z c z a obrazow ały p rz e d e w szystkim u c z e s tn ic tw o l i t e r a t u r y w p r o c e s i e ’'b u d z e n ia s i ę n a ro d o w o śc i" , o t y l e k o n k re tn a p r a k ty k a p r o f e s j o n a l n a ówczesnych l i t e r a t ó w , z w ła sz c z a ich w al
ka o w y o d rę b n ie n ie " s t a n u a u to r s k ię g o " , o h o n o r a r i a , o z a b ez
p ie c z e n ie w ła s n o ś c i l i t e r a c k i e j , b y ła jednam z przejaw ów k a p i t a l i s t y c z n y c h p rz e m ia n n a ry n k u киГЬгщу.
P rz y jm u ją c z a ło ż e n ie o c i ą g ł o ś c i i je d n o ś c i ż y c ia p o l s k i e
go we w s z y s tk ic h d z i e l n i c a c h r o z d z ie lo n y c h kordonam i zaborów ,
p r z e d s ta w ia ją c d z i e j e te g o ż y c ia w je d n e j t y lk o p ła s z c z y ź n ie
k u l t u r a l n e j - w p ła s z c z y ź n ie ż y c ia l i t e r a c k i e g o - u siło w an o wy-
dobyć r a c z e j p r o c e s y i te n d e n c je w sp ó ln e, n i e n e g u ją c zn a cz e
n i a r ó ż n ic i o d r ę b n o ś c i, tam z w ła sz c z a , g d z ie m iały one i s t o t
ny wpływ n a p r z e b i e g p rocesów o g ó ln ie js z y c h . 4
Obraz ż y c ia l i t e r a c k i e g o naszkicow any w p ra c y n i e j e s t kom p l e t n y , d o ty cz y je d y n ie w ybranych, w a ż n ie js z y c h z ja w is k i t e n d e n c j i rozw ojow ych. W iele spraw i s t o t n y c h d l a c a ł o ś c i te g o ob r a z u , ja k n p . p ro b le m a ty k a grup lite r a c k ic h ,p r z e d s ta w io n o s k ró
tow o lu b led w ie z a sy g n a liz o w a n o ; in n e - ja k ż y c ie l i t e r a c k i e
118
-dań nad XIX-wiecznym życiem l i t e r a c k i m celem p racy mogło być
je d y n ie w stępne uporządkow anie wybranego k rę g u z ja w is k ,z a p r o
ponowanie o k re ślo n e g o program u i metody b adań , z a p re z en to w a
n ie częściow ych ro zw ią z a ń i p r z e d s ta w ie n ie , w o p a r c iu o ana
l i z ę o g ran iczo n eg o m a t e r i a łu dokum entacyjnego /p o ch o d ząceg o
p rz e d e w szystkim z p r a s y , pam iętników , k o r e s p o n d e n c ji,te k s tó w
l i t e r a c k i c h / , pewnego z e s p o łu h ip o te z i m ożliw ości i n t e r p r e
ta c y jn y c h , k tó r e mogą być ro z w ija n e , u ś c iś l a n e czy m odyfiko
wane w to k u d a ls z y c h badań.
U rs z u la K r a u z e : Problem y p e r c e p c ji l e k t u r y w n a u
c z a n iu ję z y k a p o ls k ie g o w sz k o le ś r e d n i e j . P rom otor: doc. *.7ł.
S tu d e n c k i Д/ЗР O p o le /. R e cen zen ci: doc. Ll.D obrow olska/’.VSP Ka t o w i c e / , p r o f . J . Made j a /'UST? O p o le /. 7/yższa S z k o ła P e d a g o g i
c z n a w O polu, 19 6 7 .
Z ałożeniem rozpraw y b y ła p ró b a s k o ja r z e n i a metod badań nad
c z y te ln ic tw e m z m a te ria łe m d y d a k ty с z n o -p o l o n i stycznym na po
trz e b y d y d a k t y k i s z c z e g ó ło r/e j. Przedm iotem - problem ja k o ś c i
i s i ł y p rz e ż y ć wywołanych c z y te ln ic tw e m l i t e r a t u r y p ię k n e j
pro b lem i c h uwarunkowań, zarówno p s y c h o lo g ic z n y c h , ja k l i t ' -
r a c k i c h , ukazany na t l e o b raz u i kieru nk ów z a in te re s o w a ń czy t e l n ic z y c h m łodzieży t r z e c h n a j s t a r s z y c h k la s szk o ły ś r e d n i e j . Z ty c h z a ło ż e ń wywodzi s i ę w ieloproblenow y c h a r a k te r r o z praw y, widoczny w u k ła d z ie i w t r e ś c i p o sz cz e g ó ln y c h r o z d z i a łów , z k tó ry c h dwa początkow e m ają u k ła d p o rz ą d k u ją c y , b i b l i o
g r a f ic z n o - h is to r y c z n y , d a ls z e - c h a r a k te r w a rs z ta to w y . O pro
w adzający w a n a l i z ę zgromadzonych m a te ria łó w f a k to g r a f ic z n y c h r o z d z i a ł I I I w y ja ś n ia p o stępo w anie badaw cze, r o z d z i a ł y IV i Y ,
sp ożytkow ując dokumenty c z y t e l n i c z e , p rz y n o s z ą omówienie n a
s tę p u ją c y c h z a g a d n ie ń szczegółow ych: 1 . r e l a c j a m iędzy m ate
r ia ł e m n a u c z a n ia w s z k o le ś r e d n i e j a z a in te re s o w a n ia m i, o cze k iw aniam i o raz p o trz e b a m i umysłowymi i uczuciowym i u c z n ia l i
ceum; 2. w n io sk i z p rze d staw io n y c h w ro z p ra w ie rozw ażań o
c h a r a k te r z e w arsztatow ym d la o r g a n i z a c j i d a ls z y c h badań n ad
c z y te ln ic tw e m m ło d z ie ż y ; 3. główne e ta p y , p rz e z j a k i e pi • -
b i e g a p e r c e p c ja l e k t u r o b ję ty c h programem n a u c z a n ia ; 4 . kon
n io w s k ie ; 5» w n io s k i z r o z r . anego m a te ria m i dla p r a k t y k i nau c z a n ia l i t e r a t u r y w s z k o le .
R o z d z ia ł I , " K s z ta łto w a n ie -się poglądów n a c e le i koncep c ję n a u c z a n ia l i t e r a t u r y w sz k o le ś r e d n i e j 11, z a w ie ra obraz roz
w oju w p o l s k i e j s z k o le n a u k i l i t e r a t u r y i o k r e ś la ją c y c h j ą
celów n a u c z a n ia . Ś le d z ą c d z i e j e te g o ro zw o ju , t r z e b a d o jś ć do w n io sk u , że c e le wychowania sz k o ln eg o k s z ta łto w a ły s i ę z a le ż n ie od s y t u a c j i p o l i t y c z n e j k r a j u , poglądów f i l o z o f i c z n y c h i
p e d a g o g ic z n y ch , s t a n u w iedzy i p o trz e b s p o łe c z n y c h - d a ją c
p ierw sz e ń stw o k o n c e p c ji n a u c z a n ia , k t ó r e j przedm iotem s ta w a ła s i ę ra z h i s t o r i a l i t e r a t u r y , innym razem - a n a l i z a d z i e ł a l i t e r a c k i e g o .
77 r o z d z i a l e I I , "77 k rę g u badań c z y te ln ic z y c h ” , p r z e d s t a
wiono s t a n badań n ad c z y te ln ic tw e m , • ze szczególnym uwzględnie niem c z y te ln ic tw a m ło d z ie ż y . A n a liz a te g o s ta n u pozw ala wy o d rę b n ić je g o dwie znam ienne cech y: 1 . o k resy intensy w nego na
s i l e n i a i o kresy p rz e rw , spowodowane zarówno rozwojem wypad
ków h is to r y c z n y c h , j a k zan ik iem dem okratycznego ż y c ia w k r a j u ; 2 . p rze su w a n ie s i ę p u n k tu c ię ż k o ś c i w k o n c e p cja ch badaw
czy ch z p ła sz c z y z n y r e j e s t r a c j i /k o n ie c XIX w ./ p rz e z o b s z a r
d e te rm in a n tó w s p o łe c z n y c h i p sy c h o lo g ic z n y c h / ’s z k o ła w arszaw - s -;a " / w am bitne r e jo n y poszukiw ań wpływów k s ią ż k i n a młodego
o d b io rc ę / Т . P a rn o w sk i, A .P rz e c ła w sk a , R .M i ll e r , I .L e p a lc z y k ,
J . P i e t e r / .
R o z d z ia ł I I I , " C h a ra k te ry s ty k a p o stę p o w an ia badaw czego” , z a w ie ra omówienie z e b ra n e j d o k u m en tacji c z y t e l n i c z e j i i n f o r muje o zasto so w an y ch m etodach badaw czych. Prowadzonymi w trzech e ta p a c h - w o k r e s ie 1959-1964 - b ad aniam i o b ję to 1832 uczniów
z województw o p o ls k ie g o , w rocław skiego i k a to w ic k ie g o . Mate
r i a ł z b ie ra n o m etodą r e p r e z e n t a c j i , p rz y z a sto s o w a n iu t e c h n i k i w ypracow ania i a n k ie t y . Ponadto wyzyskano w yniki roczn eg o ek sp ery m en tu p e d a g o g ic z n eg o , zorganizow anego w p o jed y n czy ch k la s a c h IX, X, XI w jednym z o p o ls k ic h lic e ó w o g ó ln o k s z ta łc ą
cy c h , z 68 u c z n ia m i, co w sumie d a ło I9OO dokumentów c z y t e l
n ic z y c h , s ta n o w ią c y c h podstaw ę rozw ażań dwu o s t a t n i c h r o z
d z ia łó w .
R o z d z ia ł IV, " K ie ru n k i z a in te r e s o w a ń -c z y te ln ic z y c h bada n e j m ło dzieży s z k ó ł ś r e d n i c h " , p rz y n o s i o b raz i a n a li z ę u z y s
-kaných m a te ria łó w i prow adzi do n a s tę p u ją c y c h s tw ie rd z e ń : 1 .
i s t n i e j e ogromne za p o trze b o w an ie na w sp ó łczesn e k s i ą ż k i tzw .
m łodzieżow e; 2. powszechne j e s t z a in te r e s o w a n ie tem a ty k ą h i
s to r y c z n ą , rów nież p o d ró ż n ic z ą ; 3. po l e k t u r ę s e n s a c y jn ą i
k ry m in a ln ą c z ę ś c i e j s i ę g a j ą m ło d si u c z n io w ie , i t o w c e la c h
rozrywkowych; 4 . w sp ó łc ze sn a tem a ty k a p s y c h o lo g ic z n a , m oralna i obyczajow a i n t e r e s u j e głów nie uczniów s ta r s z y c h k la s l i c e a l
nych; 5. w o b rę b ie l i t e r a t u r y fa n ta s ty c z n o -n a u k o w e j n a j c z ę ś
c i e j poszukiw ana j e s t tem aty ka lo tó w kosm icznych; z a i n t e r e s o w ania m łodzieży id ą w dwu k ie ru n k a c h : te c h n o c e n try c zn y m i ho - m ocentrycznym; 6 . w śród p o z o s ta ł e j te m a ty k i c z y t e l n i c z e j ude
r z a stosunkow o małe z a in te r e s o w a n ie l i t e r a t u r ą p o p u la rn o n a u
kową; sądząc z t r e ś c i wypraćowań, p rzy c z y n a m ałe j p o c z y tn o ś c i
tk w i w tr a d y c y jn e j fo rm ie podaw czej te g o g a tu n k u p iś m ie n n ic
tw a.
P ro c e s p e r c e p c ji l e k t u r sz k o ln y c h p rz e d sta w io n y z o s t a ł w
r o z d z i a l e V, " R e z u lta ty c z y ta n ia " . R o zw in ięto t u te z y o k r e ś
l a j ą c e s to s u n e k uczniów do le k t u r y s z k o ln e j.O pozytywnym s t o
sunku c z y te ln i k a do l e k t u r y d e c y d u ją dwa r o d z a je m o ty w acji:
p s y c h o lo g ic z n a /s u b ie k ty w n a / i l i t e r a c k a /o b ie k ty w n a /. P ie rw
szy r o d z a j ma ź ró d ło w t a k i e j p o sta w ie c z y t e l n i k a , w k t ó r e j
je g o są d o u tw orze k s z t a ł t u j ą to w a rz y sz ą c e l e k t u r z e r e a k c je
p s y c h ic z n e . D rugi ty p pobudek c z e r p ie z t e o r e t y c z n o l i t e r a c -
k i e j wiedzy u c z n ia i j e s t c h a ra k te r y s ty c z n y d l a k l a s s t a r
sz y c h . U p o d ło ż a o b iek ty w n e j m otyw acji z n a jd u je s i ę s to s u n e k
u c z n ia do elem entów k o n s tru k c y jn y c h d z i e ł a l i t e r a c k i e g o , k tó r e pozytyw nie p rz e z e ń o c e n io n e , k s z t a ł t u j ą je g o sąd o c a ł o ś c i d z i e ł a . Elem enty t e t o : b o h a te r , a k c ja , p ro b le m aty k a ,w m n ie j szym s to p n iu a u t o r , g a tu n e k l i t e r a c k i lu b r o d z a j p o w ie ś c i.
W ynikające ze szczegó ło w y ch wywodów w n io sk i końcowe m ają
c h a r a k te r m etodyczny i odnoszą s i ę do próby w y zy sk an ia badań
nad c z y te ln ic tw e m w p o lo n isty cz n y m p r o c e s ie dydaktycznym w.
p r a k ty c e sz k o ły ś r e d n i e j .
Boh- эп K r ó l i k o w s k i : l'P a m ie tn ik i" M arcina Ma
szew ie z a . P rom otor: p r o f . J.N ow ak-D łużew ski /UW/. R ecenzen
c i : p r o f . Z .L ib e ra /UW/, do c. J .S ta r n a w s k i /U L /. U n iw e rs y te t
W arszaw ski, 1967.
-Zasadniczym celem p ra c y j e s t p ró b a m o n o g ra fii '’P a m ię tn i ków" M. M atuszew icza,. ja k o u tw oru l i t e r a c k i e g o / l i t e r a t u r y sto
n ow anej/ o raz ja k o dokum entu ów czesnej urnysłowości i ź r ó d ł a do
p o g n a n ia czasów p a m ię tn ik a rz o w i w spółczesnych.. Je d n o c z e ś n ie
-ra c a z o s t a ł a pom yślana jak o p rzy c z y n e k do c h a r a k t e r y s t y k i p a - m ię tn ik a r s tw a czasów s a s k i c h , z u p e łn ie praw ie - j a k d o tą d - n i e opracow anego.
0 " P a m ię tn ik a c h " M atuszew icza p is a n o d o ty c h c z a s n i e w ie l e . .N a jd łu ż s z e stu d iu m p o ś w ię c ił im wydawca je d y n e j e d y c ji k s i ą ż
kowej /1 8 7 6 /, A .P a w iń s k i, k tó ry we w s tę p ie do "Pam iętników "
próbow ał j e s c h a ra k te ry z o w a ć . S a m o is tn e j p u b l i k a c j i n a tem a t "P am iętników " b r a k . D oczekały s i ę one k i l k u z a le d w ie omówień /A .T y s z y ń s k i, W .Spasow icz, K .L is k e , H .S c h m itt, J .B a rtq s z e w ic z ,
o s t a t n i o A .S a jk o w s k i/ i pewnej lic z b y wzmianek.W yzyskiwano je je d n a k c z ę s to ja k o m a t e r i a ł źró d ło w y . S i ę g a l i do n i c h n ieo m a l
w szyscy h is t o r y c y i h i s t o r y c y k u l t u r y , zajm u jący s i ę w iekiem
X V III. C z e r p a li z n i c h , p o sz u k u ją c motywów do p o w ie ś c i h i s t o ry c z n y c h , ta k ż e l i t e r a c i / n p . J .I .K r a s z e w s k i, W ł.Ł o z iń s k i, o- s t a t n i o T .Ł o p a le w s k i/.
" P a m ię tn ik i" o b e jm u ją l a t a 1714-1764 / c z t e r y tomy, ok .1200 s t r o n i c d ru k u / i z o s ta ł y doprowadzone p raw ie do o s t a t n i c h l a t
ż y c ia a u to r a / k t ó r y zm arł w r . 1 7 7 3 /. Z agadnieniem is to tn y m
d l a i ę h k s z t a ł t u j e s t n ie w ą tp liw ie c z a s p o w s ta n ia .A n a liz a t e k
s t u pozw ala z dużym praw dopodobieństw em w nioskow ać, że M atu-
szew icz ro z p o c z ą ł p i s a n i e wspomnień ju ż ja k o c z ło w ie k d o j r z a
ły /w l a t a c h 1 7 5 2 /5 3 / i kontynuow ał j e p rz e z l a t k i l k a n a ś c i e
/p o d k o n iec p raw ie n a b i e ż ą c o / , praw dopodobnie do r . 1 7 6 5 /6 6
/ b r a k w t e k ś c i e a l u z j i do o k re s u po r . '1 7 6 5 /.
" P a m ię tn ik i" m ają budowę b a rd z o nierów nom ierną.W czesne l a
t a swego ż y c ia /d o r . 17 5 4 / p a m ię tn ik a rz n iem al s t r e s z c z a , u -
m ie s z c z a ją c n ie j e d n o k r o t n ie n a k i l k u s tr o n i c a c h o p is c a łe g o
ro k u . W yjątkiem od t e j zasady j e s t fra g m e n t n a r r a c j i d o ty c z ą
cy l a t 1 733-1735, rozbudowany w o b sz e rn ą opow ieść.
Znam ienne, że n a r r a c j a M atuszew icza n ie n a r a s t a równo
m ie r n ie , w m ia rę " d o g a n ia n ia t e r a ź n i e j s z o ś c i " : l a t a 17 5 4 -17 5 7
o p is u je on b a rd z o szczegółow o / p r z e c i ę t n i e ok.100 s t r o n i c &пъ
122
-k r ó ts z y c h zapisów ro c z n y c h . N a jo b s z e r n ie js z e s ą z a p is y l a t o s t a t n i c h /1 7 6 3 -1 7 6 4 /, obejm ujące c a ły cz w a rty tom.
S p e c y fic z n ą c e c h ą kom pozycji "P am iętników ” Matuszewicza j e s t i c h w ew nętrzne z ró ż n ic o w a n ie , d y g r e s y jn o ś ó . Fragm enty n i e m ie
s z c z ą c e s i ę w n a r r a c j i ’’p o to c z n e j” , r o z s a d z a ją c e j ą i d e z o r
g a n iz u j ą c e , p o d z ie lo n o w p rac y na dwie grupy : d o d a tk i i wstaw
k i . Dodatkam i nazwano frag m en ty w łączone do t e k s t u wspomnień
m e c h a n ic z n ie , t a k i e ja k n p . l i s t y , mowy, m a n ife s ty i t p . , a u t o r
stw a samego M atu szew icza, bądź wychodzące spod in nego p i ó r a .
D o d a tk i t e s p e ł n i a j ą w " P a m ię tn ik a c h ” t r o j a k i e f u n k c je : uzu
p e ł n i a j ą t e k s t , i l u s t r u j ą go, bądź n*iwet z a s t ę p u ją .
Wstawkami nazwano w p rac y fra g m en ty wspomnień s p e c j a l n i e
d l a n i c h n a p is a n e , s ta n o w ią c e ic h i n t e g r a l n ą cz.ęść składo w ą,
k t ó r e d e c y d u ją n ie w ą tp liw ie o m an ierze s t y l u M atu szew icza,
ś w ia d c z ą c o je g o s k ło n n o ś c ia c h do g a w ę d z ia rs tw a .L ic z b a wstawek j e s t w ’’P a m ię tn ik a c h ” b a rd z o poważna, w n ie k tó r y c h r o z d z i a ł a c h
bywa i c h po k i l k a n a ś c i e . Mają one ró żn e ro z m ia ry i s p e ł n i a j ą
ró ż n e f u n k c je .
A n a liz ę s t y l u "P am iętników ” M atuszew icza pomyślano jako r o z s z e r z e n ie rozw ażań nad i c h s t r u k t u r ą . Przeprow adzono zatem ko l e j n o a n a l i z ę s t y l u tz w . n a r r a c j i "p o to c z n e j " , a n a stę p n ie w tr ę
tów / d o d a t k i i w s ta w k i/ o raz c a ł o s t e k n a r r a c y jn y c h / o p is y i
s c e n k i / i eksponowanych tem atów / tz w . "now ele" - frag m en ty
wspomnień o znacznym s to p n i u b e l e t r y z a c j i i o pewnej z w a r to ś c i a k c j i / .
A n a liz a t a d o p ro w a d z iła do w n io sk u , że M atuszew icz jako au
t o r drobnych form n a rr a c y jn y c h b y ł o w ie le lepszym s t y l i s t ą
n i ż ja k o a u to r r e s z t y wspomnień. Co ? /i ę c e j , d a je s i ę zauważyć
znam ienna r ó ż n i c a s t y l u m iędzy w s p o m n ie n iami, a l i s t a m i , mowami
czy b ro sz u ra m i polem icznym i a u to r s tw a M atuszew icza, w łączonym i
p r z e z n ie g o do wspom nień. 0 i l e bowiem M a tu s z e w ic z -p a m ię tn i-
k a rz p i s z e p o ls z c z y z n ą c z y s t ą , p raw ie bez dom ieszek ł a c i n y ,
b l i 'ż s z ą p r o z ie czasów s ta n is ła w o w s k ic h n i ż s a s k i c h ,o t y l e Ma- tu s z e w i c z - a u to r l i s t ó w czy mów r e p r e z e n t u j e m an ie rę s t y l i s t y c z n ą doby m in io n e j: nadużywa ł a c i n y , s t o s u j e d łu g ie z d a n i a , p i s z e jęz y k iem sztucznym i napuszonym .
P o n a d to a n a l i z a s t y l u "Pam iętników " p o z w o liła wydobyć i c h
