Konkurowanie i konkurencyjność miast w świetle teorii ośrodków centralnych W. Christallera

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 757. 2008. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Krzysztof P. Wojdacki Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych. Konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast w Êwietle teorii oÊrodków centralnych W. Christallera 1. Wprowadzenie Problem konkurencyjnoÊci sta∏ si´ w ostatnich latach jednym z podstawowych zagadnieƒ badawczych nauk ekonomicznych1. Wynika to z faktu, ˝e post´pujàce wspó∏zawodnictwo ekonomiczne uaktywnia coraz silniej rozwijajàce si´ procesy konkurowania. Mo˝na zatem przyjàç tez´, ˝e immanentnà cechà wspó∏czesnej gospodarki rynkowej jest konkurowanie mi´dzy podmiotami gospodarczymi. W coraz wi´kszym stopniu ich konkurencyjnoÊç i konkurowanie zale˝y nie tylko od samej przedsi´biorczoÊci, zdolnoÊci zarzàdzajàcych i zatrudnionych przez nich osób, ale od sprawnoÊci funkcjonowania terytorialnych systemów spo∏eczno-gospodarczych (miasta, regionu) i ich umiej´tnoÊci powi´kszania lokalnych, regionalnych i krajowych zasobów, z których korzystajà w sposób Êwiadomy lub nieÊwiadomy wytwórcy i konsumenci2. Procesy konkurowania dotyczà wić w coraz wi´kszym stopniu uk∏adów przestrzennych o ró˝nej skali. Mo˝na zatem mówiç o skali lokalnej, rejonowej, subregionalnej, regionalnej, ponadregionalnej, kontynentalnej czy Êwiatowej [26, s. 33 i nast.]. Zasadniczym zagadnieniem w analizie teoretycznych podstaw konkurowania i konkurencyjnoÊci miast jest odpowiedê na pytanie, czym w istocie jest konkurowanie miast czy wi´kszych uk∏adów przestrzennych oraz jaki jest jego mechanizm. W literaturze ekonomicznej z zakresu geografii ekonomicznej i osadnictwa istnieje wiele podejÊç i koncepcji, które wyznaczajà przyjćie odpowiednich sformu∏owaƒ definicyjnych. 1. Interesujàce ujćie tematu wspó∏czesnych kierunków badaƒ ekonomicznych lub regionalnych, zwracajàc uwag´ na szczególnà rol´ badaƒ konkurencyjnoÊci miast i regionów, przedstawi∏ T. Markowski w pracy [16]. 2 Szerzej ten temat zosta∏ omówiony m.in. w pracy [15]..

(2) 74. Krzysztof P. Wojdacki. Za T. Kud∏aczem [14, s. 21 i nast.] mo˝na wyró˝niç dwa typy mechanizmów konkurowania: – mechanizm oparty na rynkowych regulacjach konkurowania, – mechanizm oparty na interwencyjnym oddzia∏ywaniu polityki podmiotów publicznych (g∏ównie na instrumentach polityki rozwoju regionalnego). Jak pisze T. Kud∏acz „w odniesieniu do gospodarek o demokratycznych systemach spo∏eczno-politycznych, ˝aden z tych mechanizmów nie mo˝e wyst´powaç w czystej postaci” [14, s. 21 i nast.]. Dlatego te˝ znakomita wi´kszoÊç koncepcji teoretycznych zak∏ada odpowiednià kombinacj´ elementów rynkowych i interwencyjnych typów mechanizmów konkurowania. Kombinacja ta stanowi podstaw´ wielu szczegó∏owych koncepcji t∏umaczàcych g∏ównie zwiàzek mi´dzy warunkami, czynnikami i obserwowalnymi efektami omawianego procesu. WÊród mnogoÊci koncepcji wyró˝niç mo˝na trzy podstawowe grupy: – pierwotnie sformu∏owane oryginalne koncepcje (zwane tak˝e teoriami): lokalizacji A. Webera, oÊrodków centralnych W. Christallera, bazy ekonomicznej W. Sombarta, biegunów rozwoju F. Perrouxa i J.R. Bouddevillea, dyfuzji innowacji T. Hägerstranda, rozwoju endogenicznego, J. Frieedmana, C. Weavera, W.B. Stöhra; – teorie wtórne, udoskonalajàce i rozwijajàce koncepcje pierwotne, g∏ównie poprzez wprowadzenie zmian w przyj´tych przez nie za∏o˝eniach. Przyk∏adem mogà byç koncepcje lokalizacyjne, np. A. Löscha, E.M. Hoovera czy W. Isarda [4]; – koncepcje ∏àczàce odr´bne teorie czàstkowe. Z regu∏y wià˝à one w wi´ksze ca∏oÊci teorie dotyczàce wybranych aspektów procesu konkurowania. Wiele z nich stanowi obecnie uznany sposób wyjaÊniania mechanizmów omawianego procesu. WÊród ich mnogoÊci du˝a cz´Êç dotyczy, czy te˝ ogniskuje si´ wokó∏ problemów zwiàzanych z rozwojem spolaryzowanym, ∏àczàc teori´ lokalizacji, biegunów wzrostu oraz dyfuzji innowacji. Przyk∏adem takich podejÊç jest np. koncepcja potencja∏u kontaktowego G. Törnqvista czy model przyciàgania L.H. Klassena [4]. W niniejszym artykule przyj´to, ˝e teorià, która w najbardziej adekwatny sposób wyjaÊnia mechanizm konkurowania uk∏adów przestrzennych (miast), jest teoria oÊrodków centralnych W. Christallera.. 2. Teoria oÊrodków centralnych W. Christallera jako koncepcja konkurowania i konkurencyjnoÊci miast Teoria W. Christallera stanowi∏a i stanowi podstaw´ wielu rozwa˝aƒ zarówno teoretycznych, jak i empirycznych. Mo˝na nawet zaryzykowaç stwierdzenie, ˝e jest najcz´Êciej wykorzystywanà teorià (oprócz koncepcji bazy ekonomicznej) w badaniach ekonomiczno-przestrzennych dotyczàcych konkurowania i hierarchii w systemie osadniczym miast zarówno w Polsce, jak i za granicà3. 3 Do znaczàcych pozycji reprezentujàcych ten nurt badaƒ zaliczyç mo˝na m.in. [2], [8], [20], [18], [13], [11], [10], [19]..

(3) Konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast.... 75. Teoria ta obecna w geografii ekonomicznej od szeÊçdziesićiu lat mia∏a niejako podwójne „wejÊcie w Êwiat nauki”, bioràc pod uwag´ przestrzeƒ (Europa i Ameryka Pó∏nocna), rozdzielonà dwoma dekadami (1933 [5] i lata 60.). Decydujàce dla dalszych losów tej teorii, b´dàcej bardzo wa˝nym polem badaƒ w geografii ekonomicznej, by∏o jej przeniesienie na grunt amerykaƒski. Trzeba tak˝e dodaç, ˝e pierwszy angielski przek∏ad pracy – potencjalnie podstawowe êród∏o znajomoÊci tej teorii dla powojennych geografów i ekonomistów – ukaza∏ si´ dopiero w 1966 r., a wić przesz∏o trzydzieÊci lat od publikacji orygina∏u. Do tego czasu znano jà g∏ównie ze skrótów, streszczeƒ, omówieƒ i komentarzy. Te niepe∏ne i poÊrednie êród∏a pozostajà zresztà w wielu przypadkach jedynymi [18, s. 7–8]. Najogólniej stwierdziç mo˝na, ˝e Autor tej teorii postawi∏ sobie za cel ustalenie praw rzàdzàcych pozornie przypadkowym rozmieszczeniem, pozornie przypadkowà liczbà i pozornie przypadkowà wielkoÊcià jednostek sieci osadniczej. Teoria ta skonstruowana zosta∏a w sposób dedukcyjny, to znaczy zgodnie z pewnymi za∏o˝eniami odnoszàcymi si´ do: jednorodnoÊci przestrzeni geograficznej, równomiernego rozmieszczenie ludnoÊci, racjonalnego zachowania producentów i konsumentów, jednakowego dost´pu do informacji uczestników dzia∏alnoÊci gospodarczej [4, s. 93]. Podstawowymi pojćiami, na których opiera si´ teoria oÊrodków centralnych W. Christallera, sà: centralnoÊç jako podstawa ∏adu, (centrality), oÊrodek centralny (central place), dobra i us∏ugi centralne (central goods), funkcje centralne (central function), obszar uzupe∏niajàcy (complementary region), nadwy˝ka znaczeniowa (surplus of importance), odleg∏oÊç ekonomiczna (economic distance), zasi´g dóbr (range of a good) [6, s. 171]. G∏ównym obiektem zainteresowaƒ sformu∏owanej przez W. Christallera oraz rozwijanej przez innych autorów teorii sà relacje zachodzàce mi´dzy oÊrodkiem (jednostkà przestrzennà) a otaczajàcym go obszarem (obszarem wp∏ywu). W teorii tej stwierdza si´, ˝e przestrzeƒ rynkowa nie jest równomierna. Istniejà punkty w przestrzeni, które charakteryzujà si´ koncentracjà procesów rynkowych. Punktami tymi sà z regu∏y jednostki miejskiej sieci osadniczej. OÊrodki te (miejsca centralne) spe∏niajà funkcje centralne, uto˝samiane z wytwarzaniem (sprzedawaniem) dóbr i Êwiadczeniem us∏ug centralnych. Dobra i us∏ugi centralne definiowano jako te, które sà wytwarzane i Êwiadczone w niewielu punktach przestrzeni, a wykorzystywane (konsumowane) w wielu rozproszonych punktach. Dobra te przeciwstawiano dobrom i us∏ugom „rozproszonym”, które wytwarzane sà w wielu punktach przestrzeni. Do podstawowych instytucji Êwiadczàcych dobra i us∏ugi centralne (w terminologii marketingowej produkty centralne) W. Christaller oraz autorzy póêniejszych modyfikacji zaliczali: – instytucje handlowe – placówki handlu detalicznego (od sklepów uniwersalnych, specjalistycznych, do domów handlowych i towarowych), placówki handlu hurtowego, przedstawicielstwa handlowe, gie∏dy aukcje itp.,.

(4) 76. Krzysztof P. Wojdacki. – instytucje finansowe – kasy po˝yczkowe, banki, instytucje dzia∏ajàce na rynku us∏ug ubezpieczeniowych itp., – instytucje administracji – od urz´du stanu cywilnego czy burmistrza, przez urzàd powiatowy, do urz´dów centralnych, rzàdu krajowego; – instytucje kulturalne i wyznaniowe – od bibliotek publicznych, przez szko∏y Êrednie, po szko∏y wy˝sze, muzea, teatry, koÊcio∏y, organizacje koÊcielne ró˝nego szczebla (np. biskupstwa), – instytucje ochrony zdrowia – od lekarza (weterynarza), przez apteki, szpitale powiatowe, po lekarzy specjalistów, du˝e szpitale, sanatoria czy zak∏ady opiekuƒcze, – instytucje u˝ytecznoÊci publicznej – od restauracji czy lokalnych gazet, a˝ po lokale rozrywkowe, pras´ ogólnokrajowà, wielkie obiekty sportowe czy radiostacje, – instytucje organizacji ˝ycia spo∏ecznego i gospodarczego – od cechów, spó∏dzielni, przez kancelarie prawne i notarialne, do zwiàzków krajowych, izb handlowych, rzemieÊlniczych, – instytucje produkcyjne (us∏ugowe) – od zak∏adów naprawczych, niewielkich m∏ynów czy browarów, przez rzemios∏o specjalistyczne, do du˝ych piekarni, rzeêni, gazowni czy elektrowni, – wielkoÊç rynku pracy – okreÊlona wed∏ug liczby i wielkoÊci zak∏adów, ludnoÊci pracujàcej zawodowo, – instytucje komunikacyjne – od dworców kolejowych, urz´dów pocztowych, przez w´z∏y kolejowe, centrale telefoniczne, po dyrekcje kolei czy poczty [22, s. 21–22]. Dobra i us∏ugi centralne podzielone zosta∏y na kategorie i w zale˝noÊci od nich, aby mog∏y byç wytwarzane i sprzedawane centralnie, wymagane jest pojawienie si´ w oÊrodku pewnej minimalnej (progowej) wielkoÊci popytu. Zró˝nicowanie popytu na poszczególne produkty jest zale˝ne od rodzaju sprzedawanych dóbr i Êwiadczonych us∏ug. Wymagana progowa wielkoÊç popytu na dobra i us∏ugi, w zale˝noÊci od ich rodzaju, pojawiaç si´ b´dzie w oÊrodkach o ró˝nej hierarchii. Istnieje Êcis∏a zale˝noÊç polegajàca na tym, ˝e im wielkoÊç (cz´stotliwoÊç) popytu jest mniejsza, tym poda˝ zlokalizowana b´dzie na wy˝szych szczeblach hierarchii oÊrodków centralnych. Oznacza to, ˝e miejscowoÊci o wi´kszym znaczeniu spe∏niajà funkcje centralne charakterystyczne dla swojego szczebla, ale tak˝e wszystkie funkcje oÊrodków o mniejszym znaczeniu, stajàc si´ dla nich êród∏em zaopatrzenia w produkty centralne. Innymi s∏owy, ka˝de miejsce centralne (miasto) posiadaç b´dzie dobra i us∏ugi oferowane przez oÊrodki o mniejszym znaczeniu oraz pewien zestaw dóbr i us∏ug odpowiadajàcych jego poziomowi hierarchicznemu, w które zaopatrywaç b´dzie w∏asnych mieszkaƒców i ludnoÊç zamieszka∏à w oÊrodkach ni˝szego poziomu. W ten naturalny sposób ukszta∏towana zostanie hierarchiczna struktura oÊrodków centralnych. Hierarchia ta powoduje, a ÊciÊlej stopieƒ wype∏niania funkcji centralnych (stopieƒ centralnoÊci), ˝e oÊrodki charakteryzujàce si´ koncentracjà tych funkcji posiadajà tzw. nadwy˝k´ znaczeniowà w stosunku do in-.

(5) Konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast.... 77. nych miejscowoÊci i przede wszystkim w stosunku do obszarów otaczajàcych je, dla których stanowià miejsca realizacji popytu na dobra i us∏ugi centralne. Obszar, dla którego oÊrodek centralny jest punktem Êrodkowym, nazywany jest obszarem uzupe∏niajàcym lub obszarem wp∏ywów. Obszar uzupe∏niajàcy oÊrodka wy˝szego rz´du nazwaç mo˝na obszarem wy˝szego rz´du i, analogicznie, obszar uzupe∏niajàcy ni˝szego rz´du to obszar ni˝szego rz´du. Wytwarza si´ wić (podobnie jak ma to miejsce w przypadku oÊrodków centralnych) przestrzenna struktura hierarchiczna obszarów uzupe∏niajàcych. Uporzàdkowanie to polega na tym, ˝e obszary uzupe∏niajàce oÊrodków ni˝szego rz´du stanowià przestrzennà cz´Êç obszaru wy˝szego rz´du. Nale˝y podkreÊliç, ˝e obszary wp∏ywu nie sà jednakowe dla wszystkich produktów centralnych, a promieƒ oddzia∏ywania zale˝y od znaczenia (centralnoÊci) oÊrodka, odleg∏oÊci od konkurujàcych z nim oÊrodków, a tak˝e od iloÊci, jakoÊci i ceny produktów. Rozpatrujàc kszta∏towanie si´ systemu oÊrodków centralnych, W. Christaller zwraca uwag´, ˝e w procesach i zwiàzkach gospodarczych zachodzàcych mi´dzy oÊrodkami i ich obszarami uzupe∏niajàcymi oraz mi´dzy samymi oÊrodkami szczególnie wa˝nà rol´ odgrywa odleg∏oÊç, przy czym odleg∏oÊç t´ analizuje w kategoriach ekonomicznych i chronologicznych. Odleg∏oÊç ta okreÊlona mo˝e byç w wartoÊciach ekonomicznych poprzez koszty przewozu, ubezpieczenia, magazynowania, deprecjacji towarów w trakcie transportu, czasu trwania transportu, a w transporcie osobowym – przede wszystkim poprzez koszty podró˝y, koszty utraconych korzyÊci zwiàzanych z czasem podró˝y czy czas podró˝y. Tak okreÊlona odleg∏oÊç sta∏a si´ w omawianej teorii wa˝nym elementem analizy zasi´gu rynkowego danego dobra. Zasi´g ten rozumiany by∏ jako najwi´ksza odleg∏oÊç, do której ludnoÊç (konsumenci, nabywcy) oddalonych miejscowoÊci jest sk∏onna na poniesienie kosztów podró˝y w celu zaspokojenia popytu na dany produkt. W sytuacji gdy odleg∏oÊç ta przekracza pewnà wielkoÊç progowà, konsumenci przestajà zaopatrywaç si´ w danym oÊrodku centralnym, kierujàc swój popyt w innà stron´ (do innego oÊrodka), gdzie produkt jest taƒszy w sensie ni˝szych kosztów ponoszonych w wyniku podró˝y. Tak wić ka˝de dobro czy us∏uga centralna ma w∏aÊciwy sobie zasi´g. Górna granica tego zasi´gu oznacza zewn´trznà granic´ zasi´gu oÊrodka. OkreÊlona jest przez t´ odleg∏oÊç od oÊrodka centralnego, poza którà dane dobro nie mo˝e byç oferowane z tej miejscowoÊci, czy to dlatego, ˝e dalej po∏o˝one miejscowoÊci le˝à poza zasi´giem oddzia∏ywania jakichkolwiek miejscowoÊci centralnych (zasi´g idealny), czy to dlatego, ˝e mogà byç one taniej uzyskane w innych oÊrodkach centralnych (zasi´g realny). Dolna granica zasi´gu – stanowiàca granic´ wewn´trznà – okreÊlana jest przez wielkoÊç progowà (minimalnà) zapewniajàcà rentownoÊç poda˝y danego dobra w okreÊlonym oÊrodku centralnym. Tak wić, w teorii oÊrodków centralnych uwzgl´dniono dzia∏anie dwóch si∏ odnoszàcych si´ do oczekiwanego zachowania si´ sprzedawców i odbiorców i przyj´to, ˝e uk∏ady lokalizacyjne ró˝nych typów sà rezultatem dzia∏ania tych dwóch si∏ [4, s. 96]. Jedna z nich jest rezultatem dà˝enia konsu-.

(6) Krzysztof P. Wojdacki. 78. mentów do minimalizacji straty czasu i pieni´dzy na transport, natomiast druga to wynik dà˝enia producentów us∏ug do maksymalizacji obrotu i zysku. Si∏y te dzia∏ajàce w przeciwnych kierunkach powodujà takie a nie inne rozmieszczenie danego typu us∏ug. Mo˝na wić stwierdziç, ˝e teoria oÊrodków centralnych jest koncepcjà opartà na zasadzie rynkowej, zgodnie z którà po∏o˝enie oÊrodków centralnych jest uzale˝nione od powiàzaƒ oÊrodka centralnego z jego otoczeniem uzupe∏niajàcym4. Z przedstawionych rozwa˝aƒ wynika, ˝e oÊrodek centralny charakteryzuje si´ nast´pujàcymi cechami: – ma szersze znaczenie ni˝ obszar, który go otacza, – posiada obszar (region) uzupe∏niajàcy, którego jest g∏ównym punktem, – prowadzi wymian´ z obszarem uzupe∏niajàcym, – cechuje si´ wy˝szym stopniem koncentracji podmiotów i przedmiotów bioràcych udzia∏ w wymianie, – jest miejscem koncentracji interakcji przestrzennych, które w swoim wymiarze zewn´trznym przejawiajà si´ w postaci przemieszczeƒ ludzi, Êrodków pieni´˝nych, informacji, dóbr i us∏ug. Przedstawione za∏o˝enia i sam mechanizm konkurowania miast jako oÊrodków rynkowych ma swój wymiar przestrzenny. Opierajàc si´ na tym za∏o˝eniu, W. Christaller (i kontynuatorzy teorii) opracowali graficzny schemat lokacji oÊrodków centralnych. Stanowi on drugà cz´Êç (element) omawianej teorii. Uk∏ad oÊrodków centralnych w przestrzeni geonomicznej nie jest przypadkowy, lecz ÊciÊle zdeterminowany. Graficznym obrazem tej przestrzennej organizacji jest siatka szeÊcioboków zbudowanych z szeÊciu trójkàtów równobocznych. W punkcie ci´˝koÊci ka˝dego z nich zlokalizowany jest oÊrodek centralny, tak po∏o˝ony, aby maksymalna odleg∏oÊç od nabywców nie przekracza∏a 4–5 km. Dzi´ki takiemu umiejscowieniu dany obszar obs∏ugiwany jest przez najmniejszà (i zdaniem W. Christallera optymalnà) liczb´ oÊrodków centralnych. Je˝eli przyjàç za W. Christallerem, ˝e maksymalna odleg∏oÊç mi´dzy punktem obszaru a Êrodkiem trójkàta wynosi 4 km, to wówczas otrzymuje si´ szeÊciobok foremny o boku w przybli˝eniu 7 km i powierzchni ok. 143 km2, gdzie 7 km jest odleg∏oÊcià mi´dzy dwoma oÊrodkami centralnymi najni˝szego szczebla. Odleg∏oÊç mi´dzy centrami wy˝szego szczebla wzrasta wed∏ug formu∏y: di = ai – 1 √3 ,. i = 1, 2, ..., k,. gdzie: di – odleg∏oÊç mi´dzy oÊrodkami centralnymi i-tego szczebla, ai – 1 – odleg∏oÊç mi´dzy oÊrodkami centralnymi bezpoÊrednio ni˝szego szczebla. 4 Oprócz zasady rynkowej, zdaniem W. Christallera – dominujàcej, sformu∏owa∏ on tak˝e dwa inne schematy geometryczne sieci oÊrodków centralnych oparte na zasadzie komunikacyjnej (dominacja sieci transportu) oraz administracyjnej (dominacja funkcji spo∏eczno-politycznych oÊrodka)..

(7) 79. Konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast.... W efekcie ca∏a analizowana przestrzeƒ geonomiczna pokryta jest siatkà szeÊciokàtów foremnych, obrazujàcà optymalny rozk∏ad oÊrodków centralnych (rys. 1).. oÊrodek typu A granice obszaru A. oÊrodek typu B granice obszaru B. oÊrodek typu C granice obszaru C. Rys. 1. Model przestrzenny rozmieszczenia oÊrodków centralnych wed∏ug W. Christallera èród∏o: [6, s. 171].. Koncepcj´ oÊrodków centralnych rozwinà∏ w swoich pracach A. Lösch. Wychodzàc z podobnych za∏o˝eƒ, zgadza∏ si´ co do heksagonalnej organizacji przestrzennej miejsc centralnych, natomiast w przeciwieƒstwie do W. Christallera budowa∏ hierarchi´ oÊrodków. W. Christaller rozpoczà∏ badania od szczebla najwy˝szego (oÊrodka sto∏ecznego) i analizujàc dobra i us∏ugi centralne oferowane przez ten oÊrodek w stosunku do innych, przeprowadza∏ delimitacj´ pozosta∏ych oÊrodków, zaliczajàc je do kolejnych, ni˝szych szczebli. Odwrotnie budowa∏ hierarchicznà struktur´ oÊrodków centralnych A. Lösch, rozpoczynajàc od oÊrodków najni˝szego, lokalnego szczebla, by wraz ze wzrostem produktów centralnych oferowanych przez oÊrodki, zaliczaç je do kolejnych, wy˝szych szczebli hierarchicznych. Wspólnym elementem obu koncepcji by∏a teza mówiàca o tym, ˝e o randze danego oÊrodka centralnego decyduje skala jego zwiàzków z obszarem uzupe∏niajàcym, a ÊciÊle, wielkoÊç jego udzia∏u.

(8) Krzysztof P. Wojdacki. 80. w obs∏udze ludnoÊci tego obszaru. Przedstawiona koncepcja kszta∏towania hierarchicznej struktury oÊrodków centralnych w ujćiu W. Christallera czy A. Löscha zyska∏a wielu zwolenników, ale tak˝e przeciwników. O ile powszechnie akceptowany by∏ mechanizm tworzenia systemu oÊrodków centralnych (i ich konkurowania), o tyle wiele zastrze˝eƒ budzi∏ heksagonalny porzàdek przestrzenny5. JednoczeÊnie przeciwnicy teorii W. Christallera wysuwali zarzut nieuwzgl´dnienia oÊrodków wyspecjalizowanych oraz satelickich, które doprowadzajà do znacznych przeobra˝eƒ w hierarchii oÊrodków centralnych, wp∏ywajàc tym samym na transformacje wielkoÊci i kszta∏tu obszarów uzupe∏niajàcych. Nast´pne zastrze˝enie dotyczy∏o sposobu (metodyki) okreÊlania centralnoÊci oÊrodków, a na jej podstawie hierarchii oÊrodków. Istotnym zastrze˝eniem by∏o tak˝e stwierdzenie, ˝e teoria ta ma charakter statyczny, a wić nie uwzgl´dnia przeobra˝eƒ w systemie oÊrodków centralnych, b´dàcych nast´pstwem zmian wewn´trznych i zewn´trznych6. Dokonany opis g∏ównych za∏o˝eƒ teorii miejsc centralnych nie jest z pewnoÊcià pe∏ny, ale wystarczajàcy do stwierdzenia, ˝e konkurowanie miast polega na zdolnoÊci wytwarzania przez nie dóbr i us∏ug centralnych, a tym samym tworzenia w stosunku do innych jednostek sieci osadniczej nadwy˝ki znaczeniowej. KonkurencyjnoÊç (atrakcyjnoÊç) zaÊ mo˝na traktowaç jako wielkoÊç osiàgni´tej nadwy˝ki znaczeniowej. JednoczeÊnie konkurowanie miast jest procesem dynamicznym, dokonujàcym si´ pod wp∏ywem zmieniajàcych si´ czynników egzo- i endogenicznych. Nale˝y podkreÊliç, ˝e teoria miejsc centralnych w swej p∏aszczyênie teoretycznej sta∏a si´ podstawà kszta∏towania wielu podejÊç metodologicznych7. Tak zdefiniowanym pojćiom nie przeczà inne, wyst´pujàce w literaturze ekonomicznej czy geograficznej okreÊlenia dotyczàce konkurowania lub konkurencyjnoÊci miast (regionów). W literaturze polskiej przewa˝a stwierdzenie, ˝e wykorzystujàc ogólne w ekonomii okreÊlenie konkurowania jako zdolnoÊci do osiàgania sukcesów w gospodarczej rywalizacji, konkurencj´ miast mo˝na traktowaç „jako ich zdolnoÊç do tworzenia dla siebie, w stosunku do innych miast wyst´pujàcych w sieci miejskiej, mo˝liwie najkorzystniejszej pozycji rangowej w rozgrywajàcym si´ mi´dzy nimi wspó∏zawodnictwie o przyciàganie na swój teren coraz to nowych impulsów rozwojowych” [23, s. 54 i nast.]. Bardziej szczegó∏owà interpretacj´ omawianych poj´ç przedstawili J. Bielecki, A. Klasik oraz F. Kuênik [3]. Autorzy ci stwierdzajà, ˝e konkurencyj5. Zarzuty dotyczy∏y przede wszystkim faktu braku uniwersalnoÊci uk∏adu heksagonalnego (odzwierciedla∏ on uk∏ad oÊrodków centralnych w po∏udniowych Niemczech w okresie mi´dzywojennym, a szerzej – w Êwietle póêniejszych badaƒ empirycznych – charakteryzowa∏ obszary rolnicze, s∏abo zaludnione, ukszta∏towane w okresie feudalizmu). Modyfikacje A. Löscha dawa∏y natomiast obraz przestrzennego porzàdku bardziej zbli˝onego do rzeczywistoÊci, ale terenów o wysokim zaludnieniu oraz wysokim stopniu uprzemys∏owienia [18]. 6 Zagadnienie to szczegó∏owo rozpatrzone zosta∏o m.in. w pracy [18]. 7 Szerzej ten temat omówiono m.in. w pracach: [1], [7], [24]..

(9) Konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast.... 81. noÊç rozpatrywanà w odniesieniu do obiektów przestrzennych mo˝na definiowaç w dwojaki sposób. Z jednej strony oznacza ona przewag´ w zakresie poziomu korzyÊci dostarczanych przez dany obszar przedsi´biorstwom i inwestorom, z drugiej zaÊ strony ilustruje si∏´ konkurencyjnà egzogenicznych sektorów gospodarczych tworzàcych baz´ ekonomicznà tych obszarów. Cytowani Autorzy wskazujà równie˝ na dynamiczny i sektorowy charakter8 konkurowania miast, które ich zdaniem polega na „ciàg∏ym podejmowaniu przez miasta dzia∏aƒ majàcych na celu zdystansowanie rywali i osiàgnićie przewagi w ÊciÊle okreÊlonych dziedzinach” [3, s. 24 i nast.]. A. Sztando [21, s. 149] konkurencj´ miast traktuje jako „wspó∏zawodnictwo prowadzone w celu osiàgnićia maksymalnych korzyÊci”. Pochodnà konkurencji (konkurowania) jest pojćie konkurencyjnoÊci, którà w du˝ym uproszczeniu nale˝y definiowaç ∏àcznie jako zdolnoÊç do konkurowania oraz faktyczny poziom wykorzystania tej zdolnoÊci, który mo˝na uto˝samiaç z pozycjà konkurencyjnà. Podobnie konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast definiuje T. Markowski [17] stwierdzajàc, ˝e pojćia te mo˝na rozpatrywaç w dwojaki sposób. Po pierwsze, konkurencyjnoÊç miast oznacza stan trwa∏ej przewagi, który uzyskuje podmiot dzi´ki lokalizacji w danej jednostce miejskiej sieci osadniczej. Po drugie, konkurencyjnoÊç traktowaç mo˝na jako ciàg∏y proces konkurowania poÊredniego i bezpoÊredniego mi´dzy miastami. Konkurowanie poÊrednie oznacza istnienie (lub tworzenie przez miasto) warunków otoczenia niezale˝nego od firm, które to warunki pozwalajà na uzyskanie przez nie przewagi konkurencyjnej. Z kolei konkurowanie bezpoÊrednie, zdaniem tego Autora, oznacza rywalizacj´ miast (jednostek samorzàdowych) o ró˝nego rodzaju korzyÊci wynikajàce z przewagi (np. dost´p do Êrodków finansowych, przyciàganie zewn´trznych inwestorów, przyciàganie konsumentów, powi´kszanie obszarów oddzia∏ywania itp.).. 3. Podsumowanie Procesy konkurowania jednostek w gospodarce rynkowej rozpatrywaç mo˝na w ró˝nych przekrojach, aspektach i skalach. Jednym z takich przekrojów jest przekrój przestrzenny, w którym obiektami wzajemnych oddzia∏ywaƒ typu konkurencyjnego sà jednostki osadnicze ró˝nych szczebli, w tym zw∏aszcza miasta. Konkurowanie miast, podobnie jak i przedsi´biorstw, zmierza do uzyskania takiej pozycji na rynku, dzi´ki której mogà one skutecznie zabiegaç o zdobycie deficytowych czynników rozwojowych w d∏ugim czasie w formie dop∏ywu Êrodków pieni´˝nych, technologii, si∏y roboczej, dóbr materialnych oraz informacji. 8. Na sektorowy charakter konkurowania miast wskazuje tak˝e m.in. A. Sztando [21, s. 149 i nast.], natomiast aspekt dynamiczny analizuje K. Wrana [25]..

(10) 82. Krzysztof P. Wojdacki. Teoria oÊrodków (centralnych), chocia˝ zaliczana jest ju˝ dzisiaj do klasycznych, stanowi w dalszym ciàgu znakomità podstaw´ rozwa˝aƒ teoretyczno-metodologicznych, a ponadto jest powszechnie akceptowana. Umo˝liwia ona generalizacj´ na wysokim poziomie ogólnoÊci i jednoczeÊnie daje pole do uszczegó∏owieƒ zwiàzanych z analizà odst´pstw od generalnych prawid∏owoÊci. Âwiadczy o tym liczba prac teoretycznych i empirycznych wykorzystujàcych to podejÊcie do okreÊlenia konkurencyjnoÊci miast (regionów). Literatura 0[1] Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny, red. S. Mynarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. 0[2] Berry B.J.L., Geography of Market Center and Retail Distribution, Englewood Cliffs, Prantice-Hall, New York 1997. 0[3] Bienicki J., Klasik A., Kuênik F., KonkurencyjnoÊç województwa katowickiego. Raport syntetyczny, AE w Katowicach, Katowice 1996. 0[4] Budner W., Lokalizacja przedsi´biorstw. Aspekty ekonomiczno-przestrzenne i Êrodowiskowe, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznaƒ 2004. 0[5] Christaller W., Die Zentralen Orte in Süddeutschland, Fischer Verlag, Jena 1933. 0[6] Domaƒski R., Geografia ekonomiczna. Ujćie dynamiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 0[7] Drewiƒski M., Geografia handlu, AE we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1992. 0[8] Eaton C., Lipsay R., An Economic Theory of Central Places, „The Economic Journal” 1982, vol. 92, nr 365. 0[9] Esparza A.X., Krmenec A,J., The Spatial Markets of Cities Organized in a Hierarchical System, „Professional Geographer” 1997, 48(4). [10] Fujita M., Krugman P., Mori T., On the Evolution of Hierarchical Urban Systems, „European Economic Review” 1999, vol. 43, nr 2. [11] Kaddouri L., Une distribution urbaine comparée au modèle de Christaller: l'arc méditerranéen français, U.G.I.-Université Montpellier III, Networks and Comunication Studies, Netcom 2000, vol. 14, nr 3–4. [12] Klasik A., Kuênik F., Konkurencyjny rozwój regionów w Europie [w:] KonkurencyjnoÊç miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków 2001. [13] Kosso P.C., Central Place Theory and the Reciprocity between Theory and Evidence, „Philosophy of Science” 1995, vol. 62, nr 4. [14] Kud∏acz T., Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999. [15] Markowski T., Od konkurencyjnoÊci zasobów do konkurencyjnoÊci regionów, „Samorzàd Terytorialny” 1996, nr 12. [16] Markowski T., Procesy globalizacji w gospodarce a trendy w badaniach regionalnych [w:] Nowe kierunki badawcze w regionalistyce. Nowe doÊwiadczenia polityki regionalnej, red. R. Domaƒski, KPZK PAN, Warszawa 2003. [17] Markowski T., Zarzàdzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. [18] Nowosielska E., Teoria Christallera – prawda i mity (w sprawie nieporozumieƒ pojćiowych), PAN IGiPZ, „Dokumentacja Geograficzna” 1992, z. 3. [19] Parr J., The Location of Economic Activity: Central Place Theory and the Wider Urban System [w:] Industrial Location Economics, red. Ph. McCann, E. Elgar, Cheltenham, UK & Northampton MA USA 2002..

(11) Konkurowanie i konkurencyjnoÊç miast.... 83. [20] Preston R.E., Christaller’s Neglected Contribution to the Study of the Evolution of Central Places, „Progress in Human Geography” 1985, vol. 9. [21] Sztando A., KonkurencyjnoÊç gospodarcza a kreowanie dochodów w gminnej polityce bud˝etowe [w:] KonkurencyjnoÊç miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków 2001. [22] Wilk W., Czynniki lokalizacji i rozmieszczenie wybranych us∏ug w Warszawie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001. [23] Winiarski B., KonkurencyjnoÊç: kryterium wyboru, czy kierunek strategii i cel poÊredni polityki regionalnej [w:] KonkurencyjnoÊç regionów, red. M. Klamut, Wydawnictwo AE we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1999. [24] Wojdacki K.P., KonkurencyjnoÊç handlowa miast (mechanizm, czynniki, metody pomiaru) [w:] Badania przestrzenne rynku i konsumpcji a polityka regionalna Unii Europejskiej, red. K. Mazurek-¸opaiƒska, Wydawnictwo AE we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 2004. [25] Wrana K., Zarzàdzanie strategiczne w budowaniu konkurencyjnoÊci wielkich miast [w:] KonkurencyjnoÊç miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków 2001. [26] Zio∏o Z., KonkurencyjnoÊç miast w uk∏adach przestrzennych [w:] KonkurencyjnoÊç miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków 2001.. The Competition and Competitiveness of Towns in Light of Christaller’s Theory of Central Places The issue of competitiveness has in recent years become one of the fundamental research questions in economics. This is due to the fact that ongoing economic rivalry activates increasingly strong competitive processes. These processes relate – to an increasingly high degree – to geographical systems at various levels (local, district, sub-regional, regional, supra-regional, continental or world). One of the most frequently studied and analysed levels is that of competition between towns and regions. The aim of this article is to present the mechanism of competition between towns on the basis of the theory of central places, and although it is now considered a “classical” theory, it still provides an excellent basis for theoretical and methodological discussion. Furthermore, it is universally accepted. It enables generalisation at a high level and at the same time gives room for detailed elaboration linked to analysis of departures from general rules. This is shown by the number of theoretical and empirical papers using this approach to determine the competitiveness of towns (regions)..

(12)