Henryk Cudak
Rola nauczyciela w reformie systemu
edukacyjnego w Polsce
Nauczyciel i Szkoła 1 (6), 9-14
Henryk Cudak
Rola nauczyciela w reformie systemu edukacyjnego
w Polsce
Społeczeństw o polskie żyje i funkcjonuje w nowych uw arunkow aniach poli tycznych, gospodarczych i społecznych. Ta now a rzeczywistość polska pow oduje gw ałtow ne zmiany w różnych sferach życia. Wolny rynek przyczynia się do kształ to w an ia nowych zachow ań ludzkich. Z aczyna się form ow ać dem okracja w je d nostkach sam orządow ych, a naw et instytucjach pracy. M łode pokolenie coraz bardziej dostosowuje się do zmienionych warunków pracy, zagrożeń losowych stanu bezrobocia — pokonuje zaburzone sytuacje społeczne i materialne.
Polska zaczyna coraz bardziej śmiało otwierać się na współdziałanie polityczne i gospodarcze z krajami zachodnimi Europy. W spółczesną młodzież w szerszym niż dotąd zakresie należy przystosować do sprawnego funkcjonowania zarówno w nowej rzeczywistości społecznej i gospodarczej w mikroregionie i makroregionie kraju, ja k i do życia we wspólnocie europejskiej, a może nawet i światowej.
R eform y społeczne, ekonom iczne, adm inistracyjne w w ielu sferach życia naszego kraju po roku 1989 zostały wprowadzone bądź są w trakcie realizacji.
Szkoła polska, ja k dotąd, była na marginesie wszystkich przemian. Działalność w spółczesnych szkół i placówek oświatowo-wychowawczych coraz bardziej kry tycznie jest oceniana przez rodziców, uczniów, pracowników naukowych, adm inis trację oświatową, a także polityków, którzy rozwój edukacji szkolnej i mieszkalnej um ieszczają tylko w program ach wyborczych.
S ytuacja polskiej edukacji rzeczywiście je st niepokojąca. E dukacja szkolna realizow ana przez zespoły nauczycielskie nie może sprostać zadaniom jakie niosą z sobą współczesne czasy zarówno w gospodarce wolnorynkowej ja k i przew ar tościowaniom społecznym. Nieodległa przyszłość przyniesie z pewnością dla szkoły zadania jeszcze trudniejsze, choćby ze względu na funkcjonowanie wnelu sfer życia naszego m akroregionu w strukturze europejskiej. Do tych w ym ogów w spólnoty europejskiej, a może światowej musi szkoła przygotować młodzież, by m óc kształcić i w ychowywać uczniów do przyszłej, szerokiej rzeczywistości społecznej, gospo darczej i kulturalnej. Szkoła musi sam a zreorganizować się w ew nętrznie w celu sprostania tym niełatwym celom edukacyjnym.
Tymczasem ułomności w pracy szkoły widoczne są w każdej niemal sferze jej funkcjonowania. Najbardziej jaskraw e niedomagania w działalności pedagogicznej szkoły przejaw iają się w:
10 Nauczyciel i Szkoła 1 (6) 1999
— Tradycyjnym ujmowaniu celów edukacyjnych. W hierarchii celów pedagogicz nych z uczniami w dalszym ciągu w znacznym stopniu przew ażają cele dydak tyczne, szczególnie poznawcze, pomijane są natomiast lub w niewielkim stopniu realizowane cele wychowawcze oraz cele dotyczące kształtowania umiejętności i spraw ności intelektualnych. Z takiej sytuacji w ynika, krytykow any ju ż od wielu lat, tradycjonalizm, schematyzm faktograficzny, który powoduje zjawisko „przedydaktyzowania” działalności pedagogicznej nauczycieli i szkól. — Realizowaniu programów centralnie opracowywanych. Nauczyciele obligowani
są przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i wojewódzki nadzór pedagogiczny do podporządkow ania się treściom programowym niezależnie od środowiska lokalnego, w którym pracują, niezależnie również od poziomu intelektualnego i psychicznego uczniów.
— Stosowaniu metod podających w pracy pedagogicznej. W ykorzystywanie m ało efektywnych metod tradycyjnych spowodowane jest z jednej strony encyklo pedycznie ujmowanymi treściami kształcącymi, z drugiej zaś niskimi umiejętno ściami z zakresu now atorstw a i innowacji pedagogicznych.
— Przekazyw aniu uczniom wiedzy m ało funkcjonalnej, bardzo często nieprzy datnej w przyszłym życiu. W iedza ta ulega procesowi zapom nienia przez co absolw enci szkól podstawow ych nie kontynuujący dalszej nauki stają się po pewnym czasie wtórnymi analfabetami.
— Upadku szkoły środowiskowej realizującej zadania wychowania równoległego. Szczególną form ą w ychow ania równoległego staje się w spółdziałanie szkoły i rodziców. W dalszym ciągu diagnoza przez nauczyciela-wychowawcę środo w iska uczniow skiego je st na poziom ie niedostatecznym , jednak w ostatnim czasie dochodzi do uznania wspólnych celów edukacyjnych między rodzicami a in sty tu c ją szkolną. W zajem ne kontakty są jeszcze na ogół okazjonalne. B rakuje partnerskiego w spółdziałania dw óch w ażnych środow isk w ycho wawczych, w których funkcjonują dzieci. Stąd też istotny wpływ na zachowanie m łodych ludzi m ają z reguły środki masowego przekazu.
K rytyczne uw arunkow ania pracy pedagogicznej szkoły m ożna by m nożyć i wymieniać inne braki, które utw ierdzają szkolnictwo polskie w stagnacji, a nawet widoczny je st regres w wielu jej sferach.
Należy więc zmienić ten stan i poziom edukacji szkolnej. W prow adzić inne niż dotąd program y szkolne, których tw órcą będzie nie organ centralny lecz nauczyciel. W raz z now ym i treściam i program ow ym i nauczyciel m usi zerw ać z m etodam i i form am i tradycyjnymi na rzecz innych metod — odkrywających i przeżywających treści wiedzy o społeczeństwie i przyrodzie. O świata polska oczekuje rów nież na pewne zm iany strukturalne. Konieczna jest zatem reforma w polskim szkolnictwie, nie zaś tylko w poszczególnych elementach systemu oświaty. Potrzebna jest reform a
Henryk C u d a k — Rola nauczyciela w reformie systemu edukacyjnego w Polsce 11
całościow a zw iązana z etapam i kształcenia, treściam i, form am i i m etodam i w y chow ania, opieki i nauczania dzieci. Po dziesięciu latach od przew rotu ustroju społecznego i politycznego w naszym państwie nastał ju ż czas n a przew artościo w anie edukacji szkolnej, a może w ram ach reform y oświatowej je s t ju ż czas na ko n stru k ty w n y i w łaściw y p rzew rót szkolnictw a polskiego, w którym dzieci i m łodzież przeżyw ać będą em ocje pozytyw ne, a uzyskiw ana w iedza stanie się funkcjonalna w życiu ludzkim.
M inister Edukacji Narodowej wydal w dniu 15 m aja 1997 roku Zarządzenie dotyczące reformy programowej. Dokument uzupełniający wspomniane Zarządzenie zatytułow any je st „Podstaw y programowe obowiązkowych przedm iotów ogólno kształcących” . Śmiało opracowane zagadnienie nowych treści program ow ych przez zespół n auczycieli p raktyków i teoretyków oraz postanow ienie m in isterstw a o przygotow aniu i realizacji przez nauczycieli tych założeń program ow ych je s t pierw szym elem entem projektu reform y w szkolnictwie, któ ra przesądzić może o przebudowie i nowym kształcie edukacji w Polsce.
Idea przew odnia „Podstaw program ow ych...” wychodzi z c a łą pew nością na przeciw oczekiwaniom społecznym, zryw a ona z encyklopedyzm em nauczania, faktografią, niepotrzebnym balastem zjawisk, w ydarzeń i faktów obciążających pam ięć uczniów.
Efektem kształcenia zarówno w szkole podstawowej, gim nazjum , ja k i liceum pow inno być uzyskiwanie przez uczniów umiejętności i kompetencji. W sposób zdecydow any w skazano w „Podstaw ach program ow ych...” na konieczność pod porządkowania treści programów szczegółowych potrzebom rozwojowym uczniów, indywidualnym umiejętnościom pedagogicznym nauczyciela i środowiska, w którym funkcjonuje szkoła. Nauczyciel musi być wykonawcą nowo kreowanych program ów szkolnych. N a jego wiedzy i nowatorstwie pedagogicznym opierać się będzie — realizacja założonej reformy programowej. Proces przemian edukacyjnych w głów nej mierze zależeć będzie od nauczycieli, ich akceptującej postawy wobec nowych, często trudnych sytuacji w twórczości pedagogicznej na rzecz realizacji innych zadań edukacyjnych odpow iadających na bieżące potrzeby uczniów w ich dorosłym , przyszłym życiu.
R ealizacja przez nauczycieli podstawowych zadań reformy, szczególnie w y kształceniu ucaiiow skich kompetencji (dotyczy to głów nie szkoły podstaw ow ej z klasami I-V I), wymaga zdecydowanego przewrotu w naukowej dydaktyce. W me todyce bloków tem atycznych oraz poszczególnych przedm iotów m usi n astąp ić nowatorstwo pedagogiczne. Reforma edukacyjna musi zerwać z tradycyjną m etodą podającą na lekcji na korzyść metod uczenia się przez przeżywanie, odkryw anie wiedzy i działanie w procesie lekcyjnym. Formy klasowo-lekcyjne m uszą być pro porcjonalnie stosowane z innymi formami zajęć uczniowskich — indywidualnymi, grupow ym i, pozalekcyjnym i — często realizow anym i w środow isku lokalnym .
12 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999
Program y kształcenia zarówno realizowane w szkole podstawowej, gim nazjum , jak i w liceum będą wolne od tradycji, przyzwyczajeń, encyklopedyzmu — form uło wane przez nauczycieli, szkolę muszą one przystawać do rozwoju psychofizycznego konkretnych dzieci i klasy, umiejętności pedagogicznych nauczycieli i zasobów m aterialnych szkoły i środowiska. Reform a program ow a im plikować będzie now ą hierarchię celów edukacyjnych, w której nie będzie dominacji jednych nad innymi lecz rów nom ierna realizacja sfer poznawczych, osobow ościow ych i spraw ności umysłowych kształcących uczniów. W tak realizowanych zadaniach edukacyjnych w zreformowanej szkole uczeń traktow any będzie jako partner i uczestnik procesu dydaktycznego i w ychow aw czego, w którym nie będzie przek azy w an ia przez nauczycieli i przyswajania przez uczniów werbalnej faktograficznej i encyklopedycz nej porcji wiedzy lecz funkcjonować musi współdziałanie w ychow anka z w ycho w aw cą, nauczyciela z uczniem i rodzicami w toku porozum iew ania się i podej m o w an ia do rozw iązyw ania w spółczesnych zadań społecznych, politycznych i gospodarczych w środowisku lokalnym.
Stym ulow anie rozwoju uczniów odbywać się będzie w reformie programowej poprzez realizację różnych obszarów edukacyjnych, w nich kształtow ać się będzie celow a aktyw ność dzieci i młodzieży poprzez tw órczą, now atorską działalność nauczycieli. Innowacyjność ta polegać będzie w zreformowanej szkole na zerwaniu z tradycyjnym i schem atam i przyjętym i w szkole w relacji nauczyciel - uczeń, w ymuszonych, często fikcyjnych sytuacji dydaktycznych i wychowawczych.
Przedstawione dokumenty zakładające reformę program ow ą i strukturalną wraz ze wszystkimi ich konsekwencjami zawierają ambitne, nowe zadania dydaktycaie i w ychow aw cze dla nauczycieli. Tymczasem współcześni nauczyciele w ykazują postawy obojętne, często nawet zbyt bierne wobec zmian w oświacie, ich sytuacja materialna i status społeczny ukształtował tradycjonalizm i opór wobec nowatorstwa i reform edukacyjnych. Osoby młode stażem pedagogicznym obaw iające się zwol nień z pracy w szkole, zaś z trzydziestoletnim stażem sądzą, że reform a szkolna przyśpieszy ich odejście na emeryturę. Ponadto znaczna część nauczycieli nie potrafi diagnozować poziomu rozwoju intelektualnego i innych sfer psychicznych dzieci, nie zna potrzeb rozwojowych uczniów, ich środowiska rodzinnego, czuje się niedow ar tościow ana społecznie i ekonomicznie.
Wymienione, na pewno nie wszystkie, negatywne elementy pracy pedagogicznej n auczycieli, ich zachow ań i w artości budzą uzasadniony niepokój. M o g ą one stanowić istotną przeszkodę we wprowadzeniu i realizowaniu założonych reform system u edukacji narodow ej — zarów no tej program ow ej, ja k i strukturalnej. D latego też nie czekając na szczegółowe wytyczne M inisterstwa Edukacji N arodo wej wszystkie instytucje kształcące, doskonalące nauczycieli oraz pracow nicy pe dagogiczni administracji oświatowej winni podjąć działania w zakresie dokładnego rozpoznania wiedzy, potrzeb i umiejętności pedagogicznych, nadzoru szkolnego
Henryk Cudak — Rola nauczyciela w reformie systemu edukacyjnego w Polsce 1 3
placówek oświatowo-wychowawczych i nauczycieli, by w odpowiednim kierunku i nasileniu kształcić i doskonalić kadrę pedagogiczną — przygotow ując ich do efektywnej realizacji reformy szkolnej.
Z nakom ita większość (84,8% ) uczących w polskich szkołach to absolw enci wyższych uczelni. M imo dobrego przygotowania pedagogicznego nauczycieli, nie w ierzą oni w swoje m ożliw ości innowacyjne. D otychczasow e przyzw yczajenia i naw yki w realizacji zadań dydaktycznych i w ychow aw czych s ą pow ażnym i elem entam i zag rażającym i w prow adzeniu reform y system u szkolnego, przede wszystkim nowych „Podstaw program ow ych...”. Aż 87,2% badanych nauczycieli w y ra ż a uzasadnione w ątpliw ości w sam odzielnym p rzygotow aniu p ro g ram u z zakresu nauczanego przedm iotu czy bloku zajęć. O baw y ich dotyczą z je d n e j strony braku odpowiednich umiejętności pedagogicznych, z drugiej natom iast dużej swobody i w olności nauczycieli co do organizacji, tem pa, zakresu treści wiedzy uczniowskiej, kształtow ania umiejętności i ich kompetencji.
W toku przygotow yw ania do nowych, kompleksowych zmian edukacyjnych nauczyciele m uszą uznać konieczność i potrzebę reform y edukacyjnej, a w niej podm iotow ość i niezależność nauczycieli od odgórnych, centralnych dyrektyw zalecających realizację uniformistycznych programów szkolnych. Stąd też potrzeba takich ćw iczeń na zajęciach m etodycznych w szkołach wyższych dla studentów i zajęciach warsztatowych w zespołach doskonalących nauczycieli do podejmowania z w iększą niż dotychczas odw agą działań innowacyjnych, now atorskich sprzyjają cych efektywnemu wdrożeniu reformy programowej.
Reform a programowa i strukturalna, zgodnie z założeniami M EN -u, we wszyst kich szkołach m a funkcjonować od dnia 1.IX. 1999 r. Jest to zbyt krótki czas na przygotowanie i doskonalenie nauczycieli do nowych zadań. N auczyciele oczekują pilnej pomocy, by podjąć ważne, nowe i trudne zadania reform atorskie. Badani dyrektorzy szkół i nauczyciele wymienili wiele potrzeb, które w drodze sam odos k o n alen ia rozw iew ać b ędą ich pew ne w ątpliw ości. Potrzeby te d o ty czą m .in. opracow ania nowych podręczników, dostosowanych do nowych programów, op ra co w an ia now ych publikacji dotyczących problem ów reform y i jej w d rażan ia, utw orzenia banku przykładow ych program ów szczegółowych i rozkladu treści kształcenia, przygotowania nowych pomocy naukowych i w yposażenia w nie gabi nety m etodyczne, organizow ania różnych form doskonalących, in sp iru jący ch innowacyjne form y i metody pracy nauczycieli i uczniów przystające do reform y edukacyjnej.
N auczyciele, szczególnie dyrektorzy szkól, są zaniepokojeni zbyt niską jeszcze a k ty w n o ścią wielu instytucji, na których ciąży przygotow anie m ery to ry c zn e i metodyczne przyszłych realizatorów reformy programowej i strukturalnej.
Powodzenie reformy szkolnej, na wszystkich jej etapach, uzależnione będzie od stopnia i poziomu świadomości przejawianej przez nauczycieli w zakresie roli ja k ą
14 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999
m ają spełnić w tej wielkiej transform acji dydaktycznej i wychowawczej w szkole. Od nauczycieli właśnie zależeć będzie efektywność przebudowy narodowej edukacji, stąd też dyskusja w zespołach nauczycielskich, w yrażanie krytycznych poglądów i ocen dotychczasowych dokum entów reformujących polską szkolę pow inny być w ażnym głosem stanow iącym m otyw do doskonalenia założeń i zadań reform y systemu szkolnego.
