Biuletyn socjologii religii

Kazimierz Ryczan

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 53/4, 125-139

53(1983) fase. IV

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

Z aw artość: I. INSTYTUT TEOLOGII PASTORALNEJ W KATOLICKIM UNI­ WERSYTECIE LUBELSKIM (1958—1983). 1. Pow stanie i organizacja. — 2. Program. II. ATMOSFERA WYCHOWAWCZA W RODZINIE W ŚWIETLE BADAN MIĘDZYGENERACYJNYCH. 1. Stosunki m iędzygeneracyjne w ro­ dzinie. — 2. Atm osfera w ychow aw cza w rodzinie. — W nioski duszpaster­ skie *.

I. INSTYTUT TEOLOGII PASTORALNEJ

W KATOLICKIM UNIWERSYTECIE LUBELSKIM (1958—1983) 1. Pow stanie i organizacja instytutu

Episkopat Polski doceniając potrzebę w ypracow ania naukowej i eklezjo­ logicznej teorii duszpasterstwa, która m iałaby za zadanie — w oparciu o te o - logiczno-em piryczną analizę teraźniejszości — w ypracow ać zasady, dyrek­ tyw y i program y działania Kościoła dostosow ane do współczesnej sytuacji, zwrócił się do KUL o utworzenie sekcji pastoralnej. Rada W ydziału Teolo­ gicznego biorąc pod uw agę tę propozycję w dniu 16.05.1958 r. podjęła uchw a­ łę o erygow aniu sekcji teologii pastoralnej na kursie w yższym teologii. W ramach sekcji utworzono następujące katedry: 1. katedrę teologii pasto­ ralnej ogólnej, w skład której w eszły: liturgika, k atechetyka, hom iletyka, 2. katedrę socjologii religii, 3. katedrę psychologii duszpasterskiej.

W dw udziestopięcioletniej historii Instytutu Teologii Pastoralnej można w ym ienić trzy okresy: 1958—1963, 1964—1967 oraz od 1968 do czasów obec­ nych.

W pierw szym okresie program studiów obejm ow ał 10 godzin w ykładów m iędzysekcyjnych oraz 13 godzin w ykładów i ćwiczeń z zakresu specjaliza­ cji. Z biegiem lat program poszerzany był o now e w ykłady: hodogetykę i hom iletykę (1959), pedagogikę pastoralną, m edycynę pastoralną i psycholo­ gię pastoralną (1960) oraz teologię pastoralną fundam entalną (1962).

Drugi okres rozw oju sekcji pastoralnej w iąże się z wprow adzeniem re­ form y na kursie w yższym W ydziału Teologicznego. Zgodnie z konstytucją

Deus sc ien tia ru m D o m inus w dalszym ciągu obowiązyw ało na sekcji pasto­

ralnej 10 godzin m iędzysekcyjnych. Egzamin e x u n iv ersa theologia odbyw ał się po pierw szym roku. N astąpiło jednak oddzielenie teologii ogólnej od specjalistycznych na roku II i III. U chw alony now y projekt studiów (14.12. 1964 r.) stw arza trzy specjalizacje, a m ianow icie: pedagogiczno-katechetycz- ną, liturgiczno-hom iletyczną i hodogetyczno-socjologiczną. W 1966/67 r. na­ stępuje adaptacja 10 godzin e x u n iv ersa theologia do potrzeb i zadań sekcji pastoralnej; w prowadzono nowe w ykłady: Z a g adnienia m oralne w d o k u m e n ­

tach Sob o ru W a ty k a ń sk ie g o II, D o k try n a o K ościele S o b o ru W a ty k a ń s k ie ­ go II, O b ja w ien ie a w ia ra relig ijn a i Paschale m is te r iu m C hristi.

W 1968 r. sekcja pastoralna dokum entem Sacrae Congregationis pro Institutione Catholica otrzymuje prawo instytutu. Z tym m om entem następuje

* B iuletyn socjologii religii przygotowuje Zakład Socjologii R eligii KUL pod kierunkiem ks. W ładysław a P i w o w a r s k i e g o . Redaktorem niniejsze­ go numeru jest ks. Kazim ierz R у с z a n, Lublin.

usam odzielnienie się sekcji w ramach Wydziału Teologicznego, reorganizacja studiów i programu nauczania. Stosow nie do m ożliw ości kadrowych stop­ niowo w ramach instytutu rozpoczynają działalność nowe specjalizacje. Do roku 1980 funkcjonow ało sześć specjalizacji: 1. pastoralna ogólna, 2. pasto­ ralna społeczna, 3. pedagogika rodzin, 4. liturgika, 5. hom iletyka, 6. k ate­ chetyka, a program dydaktyczno-naukow y instytutu realizow any był w ra­ mach siedm iu katedr: dogmatyka pastoralna, organizacja duszpasterstwa, so­ cjologia religii, liturgika, hom iletyka, katechetyka, pedagogika rodziny. Pro­ gram I roku studiów m iał charakter unitarny dla w szystkich specjalizacji, zaś II i III roku ukierunkow any był na specjalizację. Otworzono też m ożli­ wość specjalizacji na instytucie dla św ieckich i sióstr zakonnych, którzy ukończyli kurs zw yczajny teologii.

W roku 1980/81 w oparciu o ram owe w ytyczn e Jana Paw ła II zawarte w konstytucji S a p ie n tia Christiana przeprowadzono kolejną reformę studiów w instytucie. Czas trw ania studiów w ynosi trzy lata. Po dwóch latach spe­ cjalistycznych słuchacz zobowiązany jest złożyć egzam in licencjacki z 60 tez i przedłożyć pracę licencjacką. Trzeci rok m a charakter studiów doktoranc­ kich. Na poszczególnych latach obowiązuje następujący w ym iar godzin: rok I — 24—26, rok II — 16—22, rok III — 2 godziny seminarium dokto­ ranckiego, w ykład m onograficzny u promotora oraz w skazane przez specjaliza­ cję w ykłady uzpełniające — łącznie 8 godzin tygodniowo. Dokonano też strukturalnej reform y instytutu. Program studiów realizow any jest w ramach pięciu specjalizacji z 7 katedrami:

a: Specjalizacja Teologii Praktycznej pow stała z połączenia trzech k a­ tedr: teologii pastoralnej, socjologii religii i organizacji duszpasterstwa. Pro­ gram specjalizacji w ypracow any został zgodnie z założeniam i metody pasto­ ralnej: katedra teologii pastoralnej przeprowadza analizę teologiczną, fu n k ­ cję diagnozy rzeczyw istości dokonuje katedra socjologii religii, zaś katedra organizacji duszpasterstwa ma za zadanie form ułow ać w nioski dla praktyki duszpasterskiej,

b. Specjalizacja K atechetyczna, c. Specjalizacja Hom iletyczna, d. Specjalizacja Liturgiczna,

e. Specjalizacja Pedagogiki Rodziny.

2. Program instytutu

Instytut Teologii Pastoralnej ma za zadanie teoretyczne i praktyczne przygotow anie specjalistów duchownych i św ieckich do pracy duszpaster­ skiej w różnych dziedzinach działalności Kościoła w Polsce. K luczowa pro­ blem atyka zagadnień rozpracowywanych w ram ach w ykładów i ćw iczeń na poszczególnych specjalizacjach obrazuje zam ierzenia Instytutu. W części za­ jęć, szczególnie z dziedziny teologiczno-pastoralnej uczestniczą w szystkie spe­ cjalizacje — zakres i w ym iar tych zajęć określa poszczególna specjalizacja.

1 2 6 B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

1. S p e c j a l i z a c j a T e o l o g i i P r a k t y c z n e j

a. W y k ł a d y : Koncepcja teologii praktycznej; Chrystologiczne pod­ staw y duszpasterstwa; Eklezjologiczne podstaw y duszpasterstwa; Pojednanie i pokuta w posłannictw ie Kościoła; Teologiczno-antropologiczne podstaw y sa­ kramentów; Teologia znaków czasu; Pism o Ś w ięte w duszpasterstwie; Teo­ logia pracy; Podm iot duszpasterstwa; Socjologia religii; Socjologia parafii; Psychologia religii; Socjologiczna interpretacja znaków czasu; Przem iany spo­ łeczne a duszpasterstwo; Organizacja duszpasterstwa; Małe grupy a odnowa Kościoła; Pastoralne aspekty środków m asowego przekazu; E w angelizacji parafii; Teoria organizacji i zarządzania; M edycyna pastoralna.

127

b. Ć w i c z e n i a : eklezjologia pastoralna, antropologia pastoralna, m eto­ dy badań socjologicznych, socjologia religii, socjologia paralii, m etody teolo­ gii praktycznej,, organizacja duszpasterstwa.

c. S e m i n a r i a : badania naukowe prowadzone są w trzech sem ina­ riach: dogm atyka pastoralna, socjologia religii i m oralności, organizacja dusz­ pasterstwa.

2. S p e c j a l i z a c j a H o m i l e t y c z n a

a. W y k ł a d y : Teologia Słow a Bożego; Teologia przepowiadania; K on­ cepcja teologii pastoralnej; Eklezjologia — zagadnienia wybrane; Chrystolo­ giczne i pneum atologiczne podstaw y duszpasterstwa; M isterium Paschalne w liturgii; Pism o Ś w ięte w duszpasterstwie; Socjologia religii; Fundam en­ talne problem y katechetyki; Kairologia; R ekolekcje biblijne; Egzegeza p e­ rykop niedzielnych; Posoborowa teoria homilii; H istoria kaznodziejstwa; Kaz­ nodziejstwo w drugiej połow ie X IX w.; Przepowiadanie słowa w spraw ow a­ niu sakram entów; Hom iletyka materialna; Struktury przepowiadania; K e- rygm atyczna w artość literatury; Teoria kom unikacji — aspekt teologiczny;

Środki m asow ego przekazu w kaznodziejstwie.

b. Ć w i c z e n i a : hom iletyka (dwa rodzaje ćwiczeń), fonetyka pasto­ ralna, m etody badań socjologicznych.

c. S e m i n a r i a : sem inarium i proseminarium z hom iletyki. 3. S p e c j a l i z a c j a L i t u r g i c z n a

a. W y k ł a d y : Koncepcja teologii pastoralnej; Chrystologiczne i pneu­ m atologiczne podstaw y duszpasterstwa; Eklezjologiczne podstawy duszpa­ sterstwa; Socjologia religii; Pismo Św ięte w duszpasterstwie; K atechetycz­ na posługa słowa; Podstaw ow e pojęcia teologii liturgii; Liturgia jako znak i urzeczyw istnianie Kościoła; Liturgia na tle przem ian kultury; M isterium Paschalne Chrystusa w liturgii; Teologia znaku liturgicznego; Prawo litur­ giczne i adaptacja pastoralna; Liturgia a religijność ludowa; Liturgia go­ dzin; D zieje liturgii w Polsce; Kult Eucharystii poza Mszą św.; Sakramenty inicjacji chrześcijańskiej; Okres przygotowania paschalnego; Duchowość litu r­ giczna w form acji chrześcijańskiej; M odlitwa liturgiczna a m odlitwa oso­ bista; Liturgika porównawcza; Muzyka w odnowionej liturgii; Sztuka w od ­ nowionej liturgii; K sięgi liturgiczne; Organizacja duszpasterstwa liturgicz­ nego.

b. Ć w i c z e n i a : m etody badań liturgicznych, bibliografia liturgiczna, łacina liturgiczna i przekłady, źródła liturgiczne (paleografia i krytyka tek ­ stu), heurystyka tek stów liturgicznych.

c. S e m i n a r i a : sem inarium z historii liturgii i proseminaria z teolo­ g ii liturgii oraz obrzędow ości ludowej.

4. S p e c j a l i z a c j a K a t e c h e t y c z n a

a. W y k ł a d y : Koncepcja teologii pastoralnej; Socjologia religii; E kle­ zjologiczne podstaw y duszpasterstwa; Teologia Słow a Bożego; Pism o Św ięte w duszpasterstwie; M isterium Paschalne Chrystusa w liturgii; Problem y m ałżeństw a i rodziny; Pedagogika rodziny; H istoria katechezy; Tendencje katechetyczne po Soborze W atykańskim II; Fundam entalne problem y k a te­ chetyki; Psychologia katechezy; Dydaktyka katechezy; K atechetyka porów­ nawcza; K atechetyczna posługa słow a; U w arunkowania społeczno-kulturowe katechezy; K atecheza a Biblia; Katecheza a liturgia; Permanentna form a­ cja katechetów.

b. Ć w i c z e n i a : m etody badań socjologicznych, katecheza inicjacyjna, katecheza dzieci szkolnych, katecheza m łodzieży, katecheza dorosłych, kate­ cheza grup specjalnych.

c. S e m i n a r i u m z katechetyki.

5. S p e c j a l i z a c j a D u s z p a s t e r s t w a R o d z i n

a. W y k ł a d y : Eklezjologiczne podstaw y duszpasterstwa; Teologia m ał­ żeństw a i rodziny; Pism o Ś w ięte w duszpasterstwie; Organizacja duszpaster­ stwa; Fundam entalne problem y katechetyki; Socjologia religii; Pedagogika katolicka; Psychologia religii; D uszpasterstwo rodzin; Pedagogika rodziny; Psychologia rozw ojow a dzieci i m łodzieży; Problem y moralne m ałżeństwa i rodziny; Prawo rodzinne; Psychologia m ałżeństw a i rodziny; W ychowanie dorosłych; Socjologia wychowania; Socjologia rodziny; Pedagogika społeczna; K ontekst społeczno-kulturow y a religijna funkcja rodziny.

b. Ć w i c z e n i a : psychologia rozwojowa, duszpasterstwo rodzin, porad­ nictw o rodzinne, do wyboru — m etody badań psychologicznych lub m etody badań socjologicznych.

c. S e m i n a r i u m z pedagogiki rodziny.

ks. K a zim ie rz R yczan, L u b lin II. ATMOSFERA WYCHOWAWCZA W RODZINIE

W ŚWIETLE BADAN MIĘDZYGENERACYJNYCH

W spółczesne przem iany dokonujące się pod w pływ em industrializacji i urbanizacji postaw iły rodzinę, która jest naturalnym środowiskiem rozw o­ ju i w ychow ania m łodego pokolenia, w nowej sytuacji. Decydująca zm iana m aterialnej struktury społeczeństwa polega na tym, że w zakresie trzech funkcji socjologicznych dawniejszej rodziny: w spólnoty m ałżeńskiej, w sp ól­ noty rodziców i dzieci oraz w spólnoty gospodarczej, ta ostatnia uw olniła się od pozostałych fun kcji tak w ew nętrznie jak i zew nętrznie, i znalazła sw o­ ją sam odzielność w e w spólnocie nowoczesnego p rzedsięb iorstw a1. Związane z tym faktem coraz powszechniejsze zjaw isko pracy zawodowej kobiety- -m atki, aspiracje zawodowe kobiet, częsta nieobecność jednego lub obydwu rodziców w domu, spowodowało cedowanie zadań w ychow aw czych na in­ stytucje specjalistyczne: szkołę, środki publicznej rekreacji, organizacje m ło­ dzieżowe, ośrodki katechetyczne itp. W efekcie rodzina nie m a już m onopo­ lu w ychow aw czego dzieci i m łod zieży2. N iezależnie jednak od dokonujących się przem ian, jak stw ierdzają badania psychologiczne i socjologiczne, rodzi­ na odgrywa i będzie odgrywać pierwszoplanow ą rolę w zakresie religijnego w y ch o w a n ia 3. U warunkowane jest to n iew ątp liw ie klim atem w ewnątrzro- dzinnym um ożliw iającym dialog m iędzy m łodszym i starszym pokoleniem . Stąd pierwsze pytanie, jaki jest obraz stosunków m iędzygeneracyjnych w e w spółczesnej polskiej rodzinie żyjącej w środowisku intensyw nej industria­ lizacji oraz drugie pytanie, jak przedstawia się obraz atm osfery w ych ow aw ­ czej w tych rod zin ach 4. Diagnoza zawarta w odpowiedzi na postaw ione w y ­ żej pytania będzie treścią niniejszego artykułu.

1 K. B r o c k m ö l l e r , C y w iliza c ja p rze m y sło w a i religia, Paryż 1974, 132.

2 Cz. С z a p ó w, R odzina i w y ch o w a n ie, W arszawa 1968, 11—17. 3 Por. W. P i w o w a r s k i , P roces se k u la ry za c ji ro d zin y ja k o in s t y ­

tu c ji sp o łe czn o -re lig ijn ej, Roczniki Nauk Społecznych 4 (1967) 93—123.

4 M ateriał em piryczny pochodzi z badań nad ciągłością i zmianą trady­ cji religijnej przeprowadzonych w rodzinach uczniów klas m aturalnych w Rzeszowie — 315 w yw iadów (105 ojców, 105 matek, 105 m łodzież m atu­ ralna). Por. K. R y c z a n , Ciągłość i zm ia n a tra d y c ji re lig ijn ej, Lublin 1978 (maszynopis rozprawy doktorskiej Arch. Bibl. KUL).

129

1. Stosunki m iędzygeneracyjne w rodzinie

Rodzina pośredniczy m iędzy jednostką a społeczeństw em i w znacznej mierze określa zakres oraz charakter percepcji w a r to śc i5. M ożliwości i cha­ rakter percepcji w artości zależy od wzajem nego w spółżycia pokolenia star­ szego z m łodszym , od tego czy i w jakim stopniu rysuje się m iędzy nim i rozbieżność. Chęć sam ostanow ienia jest zjaw iskiem w łaściw ym dla m ło­ dzieńczego okresu i w yraża się w dążeniu do em ancypacji. W dążeniu tym m łodzież napotyka na poważne przeszkody i sprzeciw y ze strony rodziców, co jest powodem sytuacji konfliktow ych. Potrzeba em ancypacji, krytyka ro­ dziców, poszukiw anie niezależności sprawiają, że m łody człow iek w sytuacji konfliktow ej może odrzucić w szystko to, co niegdyś go identyfikow ało z b li- kimi, odrzuca w ięc w artości, tradycje, a naw et sam e postaw y religijne. W przypadku nieusunięcia konfliktu może nastąpić naw et odrzucenie religii rodziców. Może to być elem entem „system u obrony”, przy pomocy którego młodzież przeciw staw ia się sw ojej rod zin ie5. U czestnictw o zatem duszpaster­ stw a w procesie religijnego w ychow ania m łodzieży domaga się w cześn iej­ szych ustaleń dotyczących stosunków m iędzygeneracyjnych, a w szczegól­ ności odpowiedzi na pytania, czy z psychologicznego punktu w idzenia ro­ dzina stwarza w arunki identyfikacji z system em w artości norm i wzorów zachowań zaakceptow anych przez rodziców oraz czy z socjologicznego punktu widzenia stwarza warunki przenoszenia na dzieci system u w artości norm i wzorów zachowań uznawanych przez rodziców 7.

Stosunki m iędzy dwoma generacjam i starano się uchwycić przez uka­ zanie, jak postrzegają się nawzajem przedstaw iciele dwu generacji, co sądzą sami o podobieństwach i różnicach m iędzy sobą, czy stosunki m iędzy sobą ujmują w kategoriach konfliktu czy harm onii 8.

Opinie na temat m łodzieży

Opinie Młodzież N = 105 Ojcowie N = 105 Matki N = 105 Młodzież jest lepsza od 1,8 8,1 2,9 starszego pokolenia

Młodzież jest gorsza od 3,5 12,2 12,4 starszego pokolenia

Młodzież jest pod pew nym i w zglę­ 66,7 54,1 50,5 dami lepsza, pod innym i gorsza

od starszego pokolenia

Uważam, że nie sposób tego 18,4 9,5 13,2 porownac

Młodzież — ojcow ie С = 0,345 p < 0,01 Młodzież —· m atki С = 0,340 p < 0,01

Obydwie generacje najczęściej podzielają opinię, że m łodzież pod p ew ­ nym i w zględam i jest lepsza, pod innym i zaś gorsza od starszego pokolenia, 5 F. Z n a n i e c k i , Socjologiczne p o d sta w y ekologii lu d zk ie j, „Ruch Prawniczy, Ekonom iczny i Socjologiczny” (1938) 95n.

6 H. C a r r i e r , P sycho-socjologie de Va p partenance religieuse, Rome 1960, 126.

7 W. P i w o w a r s k i , P rze m ia n y re lig ijn e j fu n k c ji ro d zin y, p ro b le m a ­

ty k a i h ip o te zy , Studia W armińskie 11 (1974) 415.

8 Por. St. N o w a k , W stęp, w: Ciągłość i zm ia n a tra d y c ji k u ltu ro w e j.

R aport ko ń c o w y , Warszawa 1976, 11.

z tym , że m łodzież częściej podziela tę opinię niż rodzice (66,7%). Opinię o braku różnic m iędzy generacjam i najczęściej podzielają m atki, zaś młodzież niem al w 1/5 sądzi, że sprawy te są nieporów nywalne. Skrajne opinie o m ło­ dzieży ujm owane w kategoriach „lepsza”, „gorsza” podzielane są przeważnie przez rodziców, co św iadczyć może, że rodzice nie są zadow oleni ze w sp ól­ nych doświadczeń. W ydaje się, że oceny obydwu generacji są bardzo w y­ ważone, św iadczą o przychylnym stosunku starszych do młodzieży. W spół­ czynniki С P earson a9 w skazują na istnienie statystycznie istotnych rozbież­ ności w ocenach m łodzieży i starszych, i są w yrazem naturalnej rozbieżności ocen osób w różnym w ieku. Nie m ożna na tej podstaw ie wnioskow ać o an- tagonistycznym nastaw ieniu obydwu generacji do siebie. N iew ielka różnica m iędzy w spółczynnikam i świadczy, że ojcowie i m atki m ają zgodny pogląd na tem at m łodzieży.

Dało się zaobserw ow ać zjawisko, że ojcowie pochodzący ze środowiska w iejsk iego dwa razy częściej od ojców w ychow anych w m ieście oceniają m łodzież jako „gorszą” od starszego pokolenia. Wśród m atek pochodzenia w iejskiego funkcjonuje pogląd, że m łodzież jest taka sama jak starsze po­ kolenie. Ponadto zarysow ała się zależność opinii o m łodzieży od w yk ształ­ cenia, a m ianow icie im w yższe w ykształcenie tym rzadziej spotykane są opi­ nie ujemne o młodej generacji. W spółczynnikom korelacji opinii o m łodzieży ze zm iennym i pochodzenia i w ykształcenia brak istotności, co pozwala przy­ puszczać, że inne czynniki kształtują opinie na ten temat.

130 B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

Opinie na tem at konfliktu pokoleń

Opinie Młodzież Ojcowie Matki

Myślę, że istn ieje w Polsce silny 9,6 6,8 6,7 k onflikt pokoleń

Istnieje w Polsce p ew ien konflikt 76,3 66,2 73,3 pokoleń ale n iezbyt silny

Nie ma w Polsce konfliktu 8,8 20,2 15,2 pokoleń

Nie mam zdania na ten tem at 4,4 6,8 4,8

Brak danych 0,9 — —

M łodzież — ojcow ie С = 0,232 M łodzież — m atki С = 0,155

W szystkie kategorie respondentów są zdania, że istnieje p ew ien konflikt pokoleń, ale n iezbyt silny. N iem al jedna dziesiąta m łodzieży jest zdania, że istnieje w Polsce silny konflikt pokoleń, zaś jedna piąta ojców twierdzi, że w Polsce nie m a w cale konfliktu p o k o leń ł0. W ielkości procentowe w skazują

9 С Pearsona jest m iernikiem zbieżności cech opartym na CHI kwadrat. Przyjm uje on wartość zerową, gdy cechy są niezależne. Dla interpretacji w spółczynników przyjęto hipotezę statystyczną, że nie ma różnic w po­ stawach m łodzieży i rodziców. Por. J. P. G u i l f o r d , P odstaw ow e m e to d y

sta ty sty c z n e w p sychologii i pedagogice, W arszawa 1964, 323—324; por.

H. M. B l a l o c k , S ta ty s ty k a dla socjologów , W arszawa 1971, 258—269. 10 Analogiczne w yniki dotyczące opinii na tem at k onfliktu pokoleń uzy­ skano w środowisku w arszaw skim i kieleckim . Por. Μ. M a r o d y, S to ­

su n k i m ię d z y p o ko len ia m i w oczach rodziców i dzieci, w; Ciągłość i zm ia n a tra d y cji k u ltu r o w e j, dz. cyt., 27—47.

globalnie na dużą rozbieżność poglądów m łodzieży i rodziców, bowiem aż 800/o respondentów uważa, że albo konfliktu nie ma, albo jest, ale niezbyt silny. Stąd współczynnikom określającym różnice poglądów brak istotności.

W ysokość ich św iadczy o w iększym napięciu m iędzy ojcami a dziećmi. Poszukiw anie zależności m iędzy opiniami na tem at konfliktu pokoleń a po­ chodzeniem i w ykształceniem ukazało zarysow ujące się różnice w kategorii „silny k on flik t”. W iększa ilość m łodzieży i ojców pochodzących z miasta w skazuje na istn ien ie silnego konfliktu an iżeli analogiczna ilość osób po­ chodzenia w iejskiego. Ojcowie charakteryzujący się w ykształceniem średnim napotykają najczęściej trudności ze zrozum ieniem się w zajem nym (9,1°/» ojców orzekło siln y konflikt pokoleń). Globalnie nie stwierdzono istotnych zależności m iędzy zm iennym i. Można jedynie orzec, że w ykształcenie bar­ dziej różnicuje poglądy na tem at istnienia konfliktu pokoleń aniżeli pocho­ dzenie.

D okładniejszy obraz stosunków m iędzygeneracyjnych przynosi pytanie, jak układają się stosunki z ojcem, z matką, z synem, z córką. Z rodzaju stosunków m iędzy rodzicami a dziećmi można w nioskow ać o m ożliwości w pływ ów w ychow awczych.

Stosunki m iędzy rodzicami a dziećmi

Jak układają się stosunki Młodzież z ojcami Ojcowie z dziećm i M łodzież z matkami M atki z dziećmi bardzo dobrze 21,1 51,4 48,2 57,1 dość dobrze 36,8 37,8 32,5 31,4 różnie bywa 23,7 10,8 15,8 9,5

raczej nie najlepiej 7,0 — _1,8 1,0

źle 6,1 — — —

brak danych 5,3 8,0 1,7 1,0

Młodzież — ojcow ie С = 0,367 p < 0,001 Młodzież ■— m atki С = 0,115

Stosunki ojców i m atek z m łodzieżą nie przedstaw iają się jednakowo. Ojcowie skłonni są oceniać stosunki z dziećm i jako „bardzo dobre” i „dość dobre” (różnica m iędzy ocenam i m łodzieży 31,3°/o), młodzież zaś odczuwa sto­ sunki m iędzy ojcam i w kategoriach ujemnych (13,l°/o). W zajemne oceny m a­ tek i m łodzieży są do siebie bardziej podobne i mogą budzić nadzieję na duże porozum ienie. Obrazują to w spółczynniki zbieżności poglądów. W ysoki i o dużej istotności w spółczynnik С w przypadku ojców w ynika z tego, że m łodzież n egatyw n ie oceniła ojców, którzy nie dostrzegają, co było ukazane w cześniej, k onfliktu pokoleń. N ależy też przypuszczać, że m atki częściej znajdują w spólny język z młodzieżą.

Istnieją różnice w stosunkach m iędzy rodzicam i a dziećm i w ynikające ze środowiska pochodzenia. Młodzież z miasta częściej niż m łodzież ze w si określa układy m iędzy ojcami jako „złe”. M łodzież pochodzenia m iejskiego częściej określa stosunki z m atką jako „bardzo dobre” niż m łodzież pocho­ dzenia w iejskiego. Rodzice z obydwu środowisk określają stosunki z dziećmi jako bardzo dobre, a m atki pochodzenia m iejskiego aż w 75°/o odczuwają stosunki z dziećm i jako bardzo dobre. Mimo w skazanych tendencji nie stw ier­ dzono istotnych zależności m iędzy pochodzeniem a stosunkam i m iędzygene- racyjnym i. N ie różnicuje ich też w sposób istotn y w ykształcenie rodziców.

Na ogólny obraz stosunków m iędzygeneracyjnych składa się także oce­ na religijności m łodzieży i starszych.

1 3 2 B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II Ocena różnic w religijności dzieci i rodziców

Opinie Młodzież Ojcowie Matki

Młodzież różni się w sprawach 7,0 14,9 11,4 religijnych od starszego pokole­

nia w sposób zasadniczy

M łodzież różni się ale te różnice 75,5 45.9 40,0 nie są tak istotne

M łodzież w sprawach religijnych 17,5 39,2 47,6 jest w zasadzie podobna do star­

szego pokolenia

Brak danych — — 1,0

Młodzież — ojcow ie С = 0,276 p < 0,001 Młodzież — m atki С = 0,345 p < 0,001

Oceny m łodzieży są umiar kowane — 3/4 m łodzieży nie w idzi istotnych różnic m iędzy swoją religijnością a religijnością rodziców. Ojcowie dwa razy częściej spostrzegają różnice zasadnicze m iędzy starszym a m łodszym poko­ leniem . W iększe dysproporcje w ocenach religijności zachodzą m iędzy m ło­ dzieżą a matkami, co uwidacznia się w kategoriach „różnice nie są tak istotne” oraz „młodzież jest w zasadzie podobna”. Źródła i charakter ow ych różnic znajdują w yjaśnienie w odpowiedziach na pytania otwarte.

Ojcowie i m atki najczęściej upatrują różnice w religijności starszego i m łodszego pokolenia, p o p i e r w s z e — w dziedzinie praktyk i m oral­ ności, szczególnie seksualnej: „...swoboda życia sekualnego” (mt), „swoim sposobem życia, zachow aniem się w św iątyniach nie przekonuje o głębokiej w ierze w Boga” (mt), „...nie przestrzega praktyk religijnych w takim stopniu jak rodzice, często lekcew aży sobie obowiązek sw ego w yznania” (mt), „...mło­ dzież jest m niej zdyscyplinow ana pod w zględem uczęszczania na mszę św. i nabożeństw a” (o); p o d r u g i e — w skazują na w ielorakie przyczyny społeczne i ideologiczne: „...Istnieją różnice w ychow ania w domu i szkole. To. jak i czego uczą w ychow aw cy w szkole różni się w sposób zasadniczy od religijnego w ychow ania w domu” (O), „...Młodzież ulega często bez głęb ­ szej analizy i św iadom ości tego, co czyni, św iatopoglądow i m arksistow skie­ mu, który zaszczepia się m łodzieży w szkole. Często są to zachowania su ge­ styw ne, aby popisać się przed rów ieśnikam i i nie odstawać pozornie” (o),

Młodzież nie ma m ożliwości dobrowolnego spełniania obowiązków re lig ij­ nych zarówno w szkole, jak również w domu, na w ycieczce, wczasach, ko­ loniach itp.” (o).

Młodzież upatruje różnice w religijności obydwu generacji w innym po­ dejściu do spraw religijnych: „...Młodzież pojm uje religię nieco inaczej, jej poglądy są bardziej dostępne” (ch). Inni twierdzą, że czas m łodzieży w y ­ pełniony jest w ielom a zajęciami: „...młodzież poświęca m niej czasu na k w e­ stie religijne, często nie m ają świadom ości religijn ej” (ch), „...forma przeży­ wania m łodzieży jest płytsza, często m echaniczny odruch” (dz), „...młodzież w dużo m niejszym stopniu ściśle trzyma się nakazów religijnych, interpre­ tuje je na swój sposób” (dz). Ilościow ym w skaźnikiem różnic są w spółczyn­ niki określające siłę związku odpowiedzi ojców i m atek z młodzieżą o w y ­ sokim poziom ie istotności. Potw ierdzają one zaobserw ow ane zjawisko w ięk ­ szej zgodności ocen m łodzieży i ojców.

Nie stwierdzono istotnych zależności m iędzy oceną religijności m łodzie­ ży a pochodzeniem i wykształceniem . Różnice zasadnicze spostrzegają ojco­ w ie pochodzenia m iejskiego (20%), o w iele rzadziej ojcowie i m atki pocho­ dzący z w ioski. Korelacja ocen religijności z w ykształceniem rodziców uka­

zała, że najskrajniej różnice te oceniają rodzice z w ykształceniem podsta­ w ow ym (ojcowie 19%, m atki 14,8%) i ojcowie z w yższym w ykształceniem (14,3%). W pozostałych kategoriach w ykształcenia nie spostrzeżono poważ­ niejszych różnic.

Pow yższe analizy stosunków m iędzygeneracyjnych ukazują, że w bada­ nej populacji istnieją różnice poglądów m iędzy rodzicam i i dziećmi. D oty­ czy to szczególnie oceny religijności oraz stosunków m iędzy rodzicam i i dzie­ ćmi. Zaobserwow ane różnice poglądów nie są powodem silnego konfliktu m iędzy dwiem a generacjam i, a zatem dialog m iędzygeneracyjny nie jest ge­ neralnie udaremniony, co stanow i w arunek religijnej socjalizacji młodego pokolenia.

2. A tm osfera wychow awcza w rodzinie

Stosunek młodszej generacji do starszej uzależniony jest od środowiska rodzinnego, które kształtuje osobowość człowieka. W form owaniu jej nie potrafi zastąpić rodziny żadna instytucja społeczna u. Rodzina jest podsta­ w ow ym m iejscem spotkania się dwu pokoleń, gdzie rodzice dziecku przeka­ zują doświadczenia, uczą norm, kontrolują dziecko ustosunkowując się doń n egatyw nie lub p o zy ty w n ie12. Środowisko rodzinne, które przez świadomą i celową działalność zmierza do rozw ijania w zględnie do przekształcenia osobowości d zie ck a 13 podsuwa, a nieraz dość rygorystycznie determ inuje sposób zaspokajania aktualnych potrzeb — staw ia określone gotowe wzorce zaspokajania potrzeb fizycznych i duchowych. Potrzeby te m ają szansę być zaspokojone zgodnie z oferowanym i przez rodzinę wzorami. Z biegiem czasu, zgodnie z zasadą kanalizacji jednostka zdolna jest zaspokajać swoje potrze­ by w przyszłości w ed łu g zrodzonych w cześniej d ośw iad czeń 14. Jednak sto­ sunek m łodzieży do proponowanych wzorów nie jest jednoznaczny i zależny jest od szeregu czynników wewnątrzrodzinnych. Czynniki te mogą w yw ierać w pływ na przekonania religijne i niereligijne. W rodzinie bowiem dokonuje się p ew ien rodzaj sym biozy religijnej i rod zin n ej15, dlatego przekazywanie w artości religijnych m oże dokonywać się tam, gdzie rodzice sam i są religij­ ni i wdrażają w dzieci religijne w artości, norm y i wzory zach ow ań 18 oraz tam, gdzie panuje sprzyjająca kontaktom m iędzygeneracyjnym atmosfera w ychow awcza określana w naszym przypadku przez sposób w ychowania, atm osferę em ocjonalną panującą w rodzinie, atm osferę religijną i akcento­

w ane przez rodziców elem enty w ychow awcze.

Jednym z w yznaczników atm osfery domu jest ocena sposobu w ychow a­ nia młodzieży.

W jednopokoleniowym okresie czasu ujaw niło się poważne przesunięcie form y w ychow ania od bardzo surow ej do form łagodniejszych. Połow a ojców i matek w ychow yw ana była w surowej atm osferze, bardzo łagodnie nieduży procent. M łodzież obecnie w ychow yw ana jest w sposób o w iele łagodniej­ szy. Nikt z m łodzieży nie określił sposobu w ychow ania „bardzo surowo”. Nie wydaje się, aby przy takiej ocenie w ychow ania w e w spółczesnej rodzi­ nie narzucano siłą przekonania lub poglądy. N atężenie przem ian dokonanych w tej dziedzinie ilustrują w ysokie w spółczynniki С Pearsona.

11 A. K ł o s k o w s k a , R o d zin a w Polsce L u d o w e j, w: P rze m ia n y spo­

łeczne w Polsce L u d o w e j (red. A. S a r a p a t a ) , W arszawa 1965, 545.

12 M. G r a b o w s k a - T a b i n , S to s u n k i m ię d zy g e n e ra c y jn e w rodzinie, w: Ciągłość i zm ia n a tra d y c ji k u ltu ro w e j, dz. cyt., 67.

13 Por. K. P r z e c ł a w s k i , M iasto i w y ch o w a n ie, Warszawa 1968,

28n.

14 Por. S. В a 1 e y, W pro w a d zen ie do p sychologii społecznej, Warszawa 1952, 191; por. S. K o w a l s k i , Socjologia w y c h o w a n ia w zarysie, W arsza­ wa 1974, 307.

15 H. C a r r i e r , dz. cyt., 107.

134 B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

Czy Pan(i) był w ychow yw any Młodzież Ojcowie Matki bardzo surowo

dość surowo

różnie: raz surowo, raz łagodnie raczej łagodnie bardzo łagodnie 13.2 48.2 30,7 7,9 6,8 43,2 21,4 25Λ 2,7 41,9 21,0 21,0 7,5 Młodzież — ojcowie С = 0,377 p < 0,001 M łodzież — m atki С = 0,400 p < 0,001

Obecnie spotyka się różnice w sposobie w ychow ania w w iosce i w m ie­ ście. Liczba w ych ow yw an ych dość surowo w w iosce jest ponad 10% wyższa niż w m ieście, raczej łagodnie w ychow yw anych jest w w iosce 42,9%, zaś ponad połow a m łodzieży w m ieście w ychow yw ana jest raz surowo, raz ła­ godnie. Generacja rodziców pochodzących z w iosk i w ychow yw ana była bar­ dzo surowo, zaś bardzo łagodnie w ychow yw ane b yły przeważnie m atki po­ chodzenia m iejskiego, przy czym w yższem u w ykształceniu ojców tow arzyszy­ ło surowe i bardzo surowe w ychow anie, a w yższem u w ykształceniu m atek w ychow anie bardzo łagodne; bardzo surowy sposób w ychow ania m iały m atki

ze średnim w ykształceniem .

A tm osferę em ocjonalną domu rodzinnego określić m ożna przy pomocy przym iotników przeciw staw nych znaczeniowo i em ocjonalnie. Spośród d zie­ sięciu przym iotników charakteryzujących stan atm osfery domu każdy re­ spondent m ógł w ybrać te, które jego zdaniem określają jego dom rodzinny.

Ocena atm osfery domu Jaka jest zdaniem Pana(i)

atm osfera w domu

M łodzież Ojcowie Matki

L R L R L R pogodna 51 2 37 1 67 1 ponura 7 9 6 6.5 1 9.5 swobodna 57 1 32 2.5 49 3 napięta 16 7 6 6.5 8 6 ciepła 33 5 28 4 41 5 chłodna 13 8 4 9 1 9.5 zgodna 35 4 32 2.5 48 4 konfliktow a 17 6 5 8 5 7 wyrozum iała 42 3 23 5 65 2 surowa 0 10 0 10 4 8

S iła zw iązku odpowiedzi w yrażona w rho Spearm ana Młodzież — ojcow ie rho = 0,885; m łodzież — m atki rho m atki — ojcow ie rho = 0,837

= 0,913

Rangę 1 otrzymała kategoria, która m iała najw iększą ilość w ybo­ rów „L”

Istnieje duża zgodność opinii m łodzieży i rodziców na tem at atm osfery domu rodzinnego. S iłę zbieżności odpow iedzi rodziców i dzieci obrazują w spółczynniki korelacji rangowej rho Spearmana. N ajm ocniejszy związek

zachodzi pom iędzy m atkam i a m łodzieżą. N ajw iększe rozbieżności w opiniach w ykazali sam i rodzice m iędzy sobą. W zależności od ilości i jakości doboru przym iotników określających atm osferę domu dokonano typologii. W ysz­ czególniono atm osferę pozytyw ną (zaliczeni zostali ci, którzy dokonali w y ­ borów pozytywnych), negatywną (dobór określeń negatywnych), i m ieszaną (dobór określeń pozytyw nych i n egatyw n ych )17.

Typy atm osfery domu Młodzież Ojcowie Matki

Pozytyw na 67,5 81,1 82,8

N egatyw na 14,9 4,0 2,9

M ieszana 17,6 14,9 14,3

Charakterystyczna jest zbieżność ocen zachodząca m iędzy m atkam i a ojcami. M łodzież natom iast częściej zauważa negatyw ne cechy domowej atm osfery. Św iadczy to o tym, że rodzice k ierow ali się innym i kategoriam i ocen niż m łodzież, która bardziej idealnie patrzy na życie rodzinne, a form y konfliktów uznaw ane przez rodziców za kom ponenty codziennego życia uznała za n egatyw n y objaw rodzinnej atmosfery. Pochodzenie i w ykształce­ nie nie różnicują ocen em ocjonalnej atm osfery domu badanej populacji.

Ważnym kom ponentem środowiska w ychow aw czego jest atm osfera reli­ gijna rodziny. Jest ona niezbędnym warunkiem przetrwania i przekazu w ar­ tości religijnych. D zięki pytaniu retrospektyw nem u zadanem u rodzicom

o atm osferę religijną ich domów rodzinnych oraz pytaniu o ocenę atm osfery religijnej obecnego domu, jesteśm y w stanie zasygnalizow ać nie tylko różnice pomiędzy opiniam i dzieci i rodziców, lecz także pom iędzy atmosferą w domu dziadków.

Ocena atm osfery religijnej domu

Ocena dom rodzinny rodziców obecny dom

ojcow ie m atki m łodzież ojcowie m atki bardzo pobożna 36,5 44,8 7,9 17,6 17,1 dość pobożna 58,1 54,2 68,4 68,9 68,6 mało pobożna 4,0 — 15,8 8,1 11,4 obojętna religijnie 1.4 1,0 5,2 2,7 2,9 całkowicie św iecka — — 1,8 2,7 — brak danych — — 0,9 — —

Środowisko w ychow aw cze rodziców było bardzo pobożne i pobożne (ojcowie 94,6% m atki 99%). W obecnych rodzinach nastąpiła dewolucja re li­ gijnej atm osfery domu od bardzo pobożnej w kierunku dość pobożnej i mało 17 W badaniach m iędzygeneracyjnych na terenie P uław stwierdzono, że w rodzinach m iejskich na ogół panuje atm osfera zgody, serdeczności i m i­ łości. Por. L. D y c z e w s k i , W ięź p okoleń w rodzinie, W arszawa 1976, 95.

136 B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

pobożnej. Matki w yw odzące się z domów -bardzo pobożnych i pobożnych określiły swój w łasn y dom w 14,3°/o jako m ało pobożny lub obojętny re li­ gijnie. Ojcowie też odeszli od profilu religijnego domu, w jakim się w ych o­ w ali, a 5% ojców zadeklarowało całkow icie św iecką atm osferę domu. Brak ocen „całkow icie św ieck a” w opiniach m atek św iadczy o nieujaw nianiu przed m ężem sw ego przywiązania do tradycji religijnych. Żadna z badanych osób nie ustosunkow ała się wrogo wobec religii.

Różnica ocen młodzież — ojcowie m łodzież — m atki Jaka jest obecnie a t­

m osfera religijna w

domu rodzinnym С = 0,164 С = 0,203 p<0,05 Jaka była atm osfera

religijna w domu oj­

ców i matek С = 0,288 p<0,005 С = 0,337 p<0,001 Młodzież w swoich opiniach jest bardziej zbliżona do ojców niż matek. W spółczynnik С dla m atek jest w yższy i statystycznie istotny. Analiza w sp ół­ czynników obrazująca siłę rożnie pom iędzy ocenam i atm osfery religijnej w domach dziadków a ocenam i w łasnego domu pozw ala na w ysunięcie h i­ potezy, że m atki w zm ieniających się w arunkach życiow ych częściej aniżeli ojcow ie odchodzą od profilu religijnego, jaki panow ał w ich domach rodzin­ nych.

Ocena religijnej atm osfery domu rodzinnego okazała się niezależna od pochodzenia. Zarysow ała się jedynie tendencja, że w yższy odsetek pocho­ dzących z m iasta określa atm osferę swego domu jako obojętną religijnie. Wyż­ szy jest w spółczynnik w przypadku m atek (matki С = 0,147, ojcowie С = = 0,025), co potw ierdzałoby zasygnalizow aną hipotezę o częstszym odcho­ dzeniu matek m ieszkających obecnie w m ieście od m odelu religijnego w y ­ niesionego z domu rodzinnego.

W ykształcenie w yw iera w iększy w p ływ i bardziej różnicuje atm osferę religijną domu. U ojców zarysowała się istotna tendencja, — im w yższe w y ­ kształcenie, tym częściej atmosfera religijna określana jest jako m niej r e ­ ligijna. Podobne tendencje uwidoczniły się także w przypadku m atek — w spółczynnikow i korelacji brak istotności (ojcowie С = 0,199 p<0,05, m atki С = 0,188). N ie można przy tym zapominać, że pow yższy obraz w arunkow any jest także sytuacją społeczno-polityczną i polityką kadrową osób posiada­ jących w yższe w ykształcenie.

Model w ychow ania tw orzy się w czasie i jest przyjm owany od odcho­ dzących generacji. Zmiana modelu nie dokonuje się w sposób gw ałtowny, lecz w ym aga dłuższego okresu czasu. Zakładam y zatem hipotetycznie, że trw anie w artości religijnych zależne jest od m odelu w ychow ania religijnego w pokoleniu dziadków, rodziców i przyszłych pokoleń. W celu poznania m odelu religijnego zapytano rodziców na jakie elem enty kładli nacisk w w ychow aniu ich rodzice, a na co oni zw racają obecnie szczególną uwagę. M łodzież udzieliła odpowiedzi na to samo pytanie, co pozw oli ocenić zbież­ ność opinii w tym w zględzie. Wychodząc z założenia, że oczekiwania, zam ia­ ry i nadzieje są odpow iednikam i opinii i postaw rzutow anych w przyszłość 18 zadano m łodzieży pytanie projekcyjne, na co oni położą nacisk w w ych o­ w aniu w łasnych dzieci.

W domach rodzinnych ojców kładziono nacisk w pierw szym rzędzie na postępow anie m oralne, a następnie na praktyki religijne. W domach matek

18 S. S z o s t k i e w i c z , P ro ced u ry i te c h n ik i badań socjologicznych,

w yakcentow ane były praktyki religijne, a spraw y postępow ania moralnego staw iane b yły na drugim m iejscu. Ojcowie obecnie zwracają uwagę w w y ­ chowaniu dzieci na praktyki religijne, m oralne postępow anie i zachowanie zw yczajów religijnych. Matki w tym w zględzie zgodne są z ojcami. Z po­ w yższych danych w ynika, że model w ychow ania religijnego rytualistyczno- -m oralny nie uległ zm ianie w e w spółczesnych rodzinach. Młodzież też w y ­ kazuje zgodność w tym względzie z rodzicami i na przyszłość zamierza re­ alizować m odel w yniesion y z domu rodzinnego. W spółczynnik siły związku projektow anych zam ierzeń z zaobserwowanym i i doświadczanym i w domu rodzinnym preferencjam i w stylu w ychow ania religijnego równa się jedności. Można zatem przypuszczać, że przyszłe pokolenie będzie form ować swoje dzieci w edług odziedziczonego modelu i ze strony środowiska w ych ow aw ­ czego nie można spodziewać się w iększych w pływ ów na zm ianę profilu re­ ligijności przyszłych generacji. Charakterystyczne jest to, że współczesna m łodzież korzystająca z katechizacji przez bardzo długi okres czasu nie w y ­ niosła potrzeby pogłębienia znajomości prawd religijnych ani potrzeby za­ poznania się bliższego z Pism em Świętym .

Lp.

Na które z niżej w y ­ m ienionych spraw kła­ dziono szczególny na­ cisk w domu rodzin­

ojcowie o domu rodzinnym obecnym nym

L R L R

1. Praktyki religijne 63 2 56 2 2. Postępow anie moralne 70 1 70 1 3. Znajomość i pogłębia­

nie prawd w iary

37 3 39 4 4. Zachowanie zwyczajów religijnych 18 6 50 3 5. Znajomość Św iętego Pisma 32 4 27 5

6. Znajomość żyw otów

św iętych 24 5 24 6

7. Inne

c.d.

3 7 4 7

M atki с domu Młodzież o domu Lp. rodzinnym obecnym obecnym przyszłym

L R L R L R L R 1. 100 .1 90 '2 92 2 82 2 2. 9S 2 97 1 105 1 105 1 3. 64 4 59 4 27 4 51 4 4. 89 3 72 3 69 3 54 3 5. 33 5 29 5 13 Э 29 5 6. 30 6 '17 ,6 0 6,5 2 6 7. 1 *7 0 7 0 6,5 0 7

Potw ierdza to zarazem sygnalizowane w cześniej stwierdzenie, że rodzina odgrywa decydujące znaczenie w przekazyw aniu m łodemu pokoleniu modelu religijności. Wysoka zbieżność ocen m iędzy rodzicam i a zamiarami m łodzieży wyrażona w ielkościam i w spółczynników rangow ych może budzić nadzieję,

B IU L E T Y N S O C JO L O G II R E L IG II

że przekaz w artości religijnych m łodemu pokoleniu nie znajdzie przeszkód w środow isku rodzinnym.

W spółczynniki korelacji rangowej rho Spearm ana

Młodzież o domu Ojcowie o domu Matki o domu przyszłym obecnym dawnym obecnymldawnym Młodzież o domu obecnym przy­ szłym 0,991 X 0,991 1,000 0,758 0,785 0,991 1,000 0,955 0,964 Ojcowie o domu dawnym obecnym X X 0,785 X X X X 1,000 0,750 X M atki o domu dawnym X X X 1,000 X

Atm osfera środow iska w ychow awczego zależna jest od m etod i środków w ychow ania, jakim i posługują się rodzice oraz od tego czy m łodzież akcep­ tuje stosowane m etody w ychowawcze. Przeprowadzony sondaż ujawnił, że ojcow ie preferują m odel w ychow aw czy i akcentują w kolejności: przykład osobisty rodziców, rozm owę i przekonyw anie oraz okazywanie serdeczności. Matki w m iejsce rozum owego podejścia zawartego w rozm owie i przekony­ w aniu preferują wyrozum iałość i tolerancję. M łodzieżowy model na p ier­ w szym m iejscu staw ia wyrozum iałość i tolerancję, a dalej przykład osobisty rodziców i okazyw anie serdeczności. Model w ychow aw czy m łodzieży jest bardziej zbliżony do m odelu matek. N ajw iększa rozbieżność poglądów ro­ dziców i dzieci na m etody w ychow ania ma m iejsce w przypadku wyborów „uchronienie od n iew łaściw ego tow arzystw a”, „ścisły nadzór i kontrola” oraz „wyrozum iałość i tolerancja”. Zaobserwowane rozbieżności są wyrazem p ew ­ nych napięć m iędzy starszą a młodszą generacją zasygnalizow anych wcześniej. Dość w ysoka zgodność w poglądach na tem at w ychow ania rokuje nadzieję, że w artości przekazyw ane przez rodziców nie zostaną odrzucone na zasadzie konfliktu w ynikłego ze stosow ania przez starszych m etod w ychow awczych.

Co Pan(i) uważa za ważne w e w łaściw ym w ychow aniu m łodego pokolenia

Młodzież Ojcowie Matki «/o R »/o _'R »/o ■R Przykład osobisty rodziców 62,3 2 68,9 1 72,4 '1 Rozmowa i przekonyw anie 35,1 4 50,0 2 43,8 s

Uchronienie od niew łaściw ego 19,3 6 42,3 4,5 47,6 .4 towarzystw a

Okazywanie serdeczności 52,6 3 48,6 3 62,8 2 Ścisły nadzór i kontrola 3,5 8 28,4 6 22,8 ,6 W yrozumiałość i tolerancja 68,4 1 43,2 4,5 49,5 3

Surowe kary 8,8 7 6,8 8 5,7 8

Pozostaw ienie sam odzielności 32,5 5 10,8 7 9,5 7 Młodzież — ojcow ie rho = 0,762

M łodzież — m atki rho = 0,833 Ojcowie — m atki rho = 0,851

D otychczasowe analizy upoważniają do stw ierdzenia, że w ektor em o­ cjonalny środow iska rodzinnego badanej populacji jest pozytywny. Obser­

w uje się dużą zgodność opinii m łodzieży i rodziców na tem at atm osfery w y ­ chowawczej i m etod w ychow ania, można zatem w nioskow ać, że nie zachodzi w badanych rodzinach konieczność sym ulacji sw oich przekonań i poglądów. Atm osfera religijna domów ulega przem ianie od bardziej religijnej do m niej religijnej. Przyczyny tych zm ian są bardzo złożone. Biorąc jednak pod uw a­ gę dwa analizow ane czynniki, zm iany te należy bardziej łączyć z w yk ształ­ ceniem niż ze środow iskiem pochodzenia. Przyszła generacja otrzymywać będzie form ację religijną rytualistyczno-m oralną, przy czym w iększy nacisk położony będzie na zachow anie zw yczajów religijnych niż na pogłębienie w iedzy religijnej, czy znajomość Pism a Świętego. W stylu w ychow ania młode pokolenie preferuje czynniki em ocjonalne w czym jest zgodne z matkami. Ojcowie nie lekcew ażąc czynnika emocjonalnego akcentują elem ent racjo­ nalny w wychow aniu.

W nioski duszpasterskie

Diagnoza atm osfery wychow awczej w rodzinach posiadających dzieci w w ieku m aturalnym , niezależnie od tego, że przeprowadzona na m ałej po­ pulacji, pozw ala na sform ułowanie kilku uwag o charakterze duszpasterskim. D otychczasowa praktyka duszpasterska koncentruje się na duszpaster­ stw ie ogólnym, przy czym najw iększy w ysiłek skierow any jest na katechiza­ cję dzieci i m łodzieży. Biorąc pod uwagę fakt, że naw et w dobie bardzo zaaw ansow anych przem ian rodzina pełni i pełnić będzie zasadniczą rolę w procesie religijnego w ychow ania młodego pokolenia oraz to, że dla m ło­ dzieży pierwszoplanow ym i grupami odniesienia pozostają rodzice i najbliższa rodzina, strategia duszpasterska powinna docenić ten problem. Nie chodzi o przesuwanie generalnie akcentów z katechizacji na duszpasterstwo rodzin; byłaby to n iew ątpliw ie przesada. Nasuwa się jednak konieczność przeorien­ towania specjalistycznego duszpasterstwa rodzin i podjęcia w spółpracy nie tylko z m łodym i m ałżeństw am i, lecz także z m ałżeństw am i posiadającym i starsze dzieci. Młodzież w szkole średniej przeżywa najw ięcej problem ów w y ­ chow awczych i światopoglądow ych. W spółczesna rodzina staje niejedno­ krotnie wobec nich bezradna. Na tym Ile rodzą się napięcia i konflikty m iędzy starszą i m łodszą generacją. W ymagałoby to perm anentnej pedago- gizacji osób starszych, których nikt nie inform uje o rozwoju religijnym młodego człow ieka. Okazję po tem u mają katecheci szkół średnich w czasie spotkań z rodzicami m łodzieży katechizowanej. W ydaje się, że w yw iadów - kowy charakter ow ych spotkań jest zaprzepaszczeniem okazji przeprowadze­ nia dialogu na tem aty religijnego w ychow ania. Stoi też zadanie przed ośrodkami duszpasterstwa m łodzieżowego. Pow szechnie publikowane są ka­ techezy dla szkół średnich czy zawodowych, rzadko lub w cale nie pojawiają się m ateriały, które byłyby pomocne dla katechetów z m niejszym doświad­ czeniem.

Generalnie stw ierdzić można, iż m łodzież wzorując się na sw oich ro­ dzicach przekazywać będzie swoim dzieciom m odel religijności o podobnym profilu. Zauważyć można jednak dokonujący się proces zm ian — większe dowartościowanie elem entu intelektualnego wiary, który wyraża się w chęci pogłębienia znajom ości prawd religijnych. Troski o ten aspekt religijności n ie w iąże młodzież z potrzebą znajomości Pism a Świętego. U podstaw takiego podejścia leżą n iew ątpliw ie długow iekow e historyczne uwarunkowania. Tym bardziej zatem przed całym duszpasterstwem , a szczgólności przed litur­ gicznym i katechetycznym stoi problem ubiblijnienia tych dziedzin. Chodzi­ łoby o w ytw orzenie nowego zw yczaju codziennej lektury Pism a Świętego. Inwencja duszpasterska zm ierzać powinna do n asycenia zw yczajów religij­ nych, które m łodzież w 1/4 pragnie kontynuować, treściam i biblijnym i. Pew ne akcje duszpasterskie lub zwyczaje religijn e mogą utracić na aktual­ ności. To co biblijne i ew angeliczne pozostanie niezachw iane i ponadczaso­ we.