Konferencja w Algeciras (16 1—7 IV 1906 r.) a Rosja

A C T A U N I V E R S I T A T I S L Ö D Z I E N S I S

FOLIA HISTORIC A 3, 1981

Andrzej Maciej Brzeziński

KONFERENCJA W ALGECIRAS (16 1—7 IV 1906 r.) A ROSJA

Dem onstracyjna wizyta W ilhelma II w Tangerze 31 III 1905 r. za­ początkowała ostry kryzys w stosunkach francusko-niemieckich i za­ ostrzyła poważnie sytuację m iędzynarodow ą1. Decydując się na kon­ flikt z Francją w sprawie marokańskiej, Niemcy planowali rozbić „ser­ deczne porozumienie" francusko-angielskie, podpisane 8 IV 1904 r. Liczyli, że Anglia nie udzieli Francji poparcia i Francuzi przekonają się o niewiele dla nich przydatnej przyjaźni angielskiej. Rosji nie brano pod uwagę, gdyż rew olucja 1905 r. i niepomyślny przebieg działań wo­ jennych z Japonią, uniemożliwiały jej w ystąpienie po stronie sojuszni­ czej Francji.

Niemcy usiłowali nie dopuścić do realizacji postanowień układu francusko-angielskiego z 8 IV 1904 r., dającego Francuzom swobodę działania w Maroku. W początkach 1905 r. Francuzi zamierzali prze­ prowadzić w M aroku „reformy", które przew idyw ały reorganizację ma­ rokańskiej armii, podpisanie francusko-m arokańskiego układu, w yklu­ czającego polityczne wpływy innych mocarstw w M aroku oraz pełne podporządkowanie marokańskiego system u finansowego kontroli fran­ cuskiej.

Rząd Rzeszy ostro zaprotestow ał przeciwko francuskim projektom „reform". W Berlinie uważano, że status Maroka określało porozumie­ nie międzynarodowe, a Francja i Anglia pogwałciły to, czyniąc Maroko przedmiotem dwustronnego układu2. Dyplomacja niemiecka nakłoniła

1 P rzem aw iając w T a n g erze c esa rz rzu cił w y z w a n ie A n g lii i F ran cji w sk a z u ją c, iż M arok o m usi b y ć terenem otw artym dla p o k o jo w e j k o n k u ren cji w s z y s tk ic h m o­ carstw . S tw ierd ził tak że, że g o tó w je s t bronić n ie m ie ck ich in te re só w w M arok u — E. N. A n d e r s o n , The f i r s t M a r o c c a n cri si s 1904— 1906, C h ica g o 1930, s. 192— 194. W isto c ie in te r e s y n ie m ie ck ie w M aroku b y ły n ie w ie lk ie . W 1905 r. w a rto ść han dlu N ie m ie c z M arok iem b y ła znikom a (7,8 m in Irarików) w p orów n an iu z w a r to śc ią h an­ dlu Francji (78,6 m in franków ) — Zob. A. T a r d i e u , France a n d th e a lli a n c e s, The

s t r u g g l e lo r b a la n c e o l p o w e r , N e w Y ork 1908, s. 113.

sułtana, aby odrzucił francuskie projekty „reform ''. W ich miejsce suł­ tan w ysunął 28 V 1905 r. projekt zwołania m iędzynarodowej konferen­ cji w spraw ie uregulow ania spornych kwestii. Rząd niemiecki mocno poparł tę propozycję, dając jednocześnie do zrozumienia, że jeśli Fran­ cja jej nie przyjmie, może dojść do w ojny3.

Sprawa ta wywołała poważny rozdźwięk w rządzie francuskim. Pre­ mier M aurice Rouvier (związany % kapitalistycznym i kołami (pragną­ cymi w spółpracy z Niemcami) i część gabinetu skłonni byli przyjąć żądania niemieckie. Sprzeciwiał się temu minister spraw zagranicznych Teofil Delcassé, który nie wierzył, aby Niemcy zdecydowali się na wojnę. Rząd angielski popierał go, gw arantując pomoc na w ypadek w oj­ ny1. Ostatecznie jednak, mając przeciwko sobie większość gabinetu, Delcassé poprosił 6 VI o dymisję. Dyplomacja niemiecka, która staw ia­ ła premierowi Rouvierowi w arunek ustąpienia Delcasségo, triumfowała. Zwolennik nieustępliwej polityki wobec Niemiec i orędownik antynie- mieckiego aliansu Anglii, Francji i Rosji usunięty został z politycznej areny*.

W Petersburgu uznano odejście Delcasségo, „niezawodnego od wie­ lu lat przyjaciela Rosji", za nieszczęśliwą okoliczność. W rosyjskim MSZ uważano, że w osobie Delcasségo dyplomacja carska straciła so­ jusznika, na którego mogła zwykle liczyć®. Sam konflikt marokański mało interesow ał Rosjan, zwłaszcza w pierwszym jego okresie. K ieru­ jąc się zasadą pozostawania w dobrych stosunkach z obu m ocarstwa­ mi, rosyjski minister spraw zagranicznych W łodzimierz Lamsdorff sta­ rał się nie urazić sojuszniczej Francji i nie rozgniewać Niemiec. Am­ basador francuski w Rosji M aurice Bompard donosił, że w połach dw or­ skich i rządowych Petersburga kłopoty Francji w M aroku oceniano, jako reg aty w n y skutek porozumienia angielsko-francuskiego. Uważa­ no, że Francja została oszukana, gdyż oddając Anglikom Egipt, sama nie może liczyć na ich pomoc w Maroku. W edług Bomparda, wzmogło

von J. L e p s i u s, A. M e n d . e l s s o h n - B a r t h o l d y , F. T h i m m e , Bd. 1— 40, Berlin 1922— 1926, c y t. Bd. 20(1), nr 6538, v o n K ühlm an do B ü low a 28X 111940 r.

3 M ięd zy n a ro d o w y sta tu s M aroka o k r e ślo n y z o sta ł 3 VII 1880 r. na k on feren cji m ad ryck iej z u d ziałem 14 p ań stw . U sta lo n o w ó w c z a s za sa d ę r ó w n e g o u p r z y w ile jo w a ­ nia dla in te re só w h a n d lo w y c h w s z y s tk ich k ra jó w i p o s ta n o w io n o ‘ o in teg ra ln o ści M aroka.

4 British D o c u m e n ts on the O r ig in s o l th e W ar 1898— 1914 (dalej BD), ed. by G. P. G o o c h and H. T o m p e r l e y , t. 1— 11, L ondon 1927— 1938. cy t. t. 3, nr 90, L an sd ow n e do B ertie 22 IV 1905 r.; nr 95, L ansd ow n e do B ertie 31 V 1905 r.; Zob. A. T a r d i e u , La c o n f e r e n c e d'A Ig ecira s . H is to ir e d i p lo m a t iq u e d e la crise m a ro c a in e (15 j a n .— 7 avr. 1906), Paris 1907, s. 10.

5 Ch. A n d r e w , T h é o p h ile D e lc a s s é a n d the m a k in g ol th e E n ten te Co rd iale. A r e a p ra isa l o l French Foreign P o lic y 1898— 1905, N e w York 1968, s. 229— 231.

to jeszcze bardziej „nieufność kół oficjalnych Petersburga do A nglii”7. W czerwcu 1905 r. stanowisko rosyjskiego MSZ uległo zmianie. Rząd carski potrzebował pożyczki, której w dostatecznej ilości mogła udzielić tylko Francja. Lamsdorff powiadomił rząd francuski, że cho­ ciaż Rosja nie jest zainteresow ana spraw ą M aroka, skłonna jest udzie­ lić Francji poparcia8. Premier Rouvier, który przejął po Delcassém m inisterialną tekę, prow adził w tym czasie z Niemcami trudny dialog w sprawie zwołania międzynarodowej konferencji, dotyczącej Maroka. Francuzi uważali, że powinna ją poprzedzić wstępna wymiana poglą­ dów obu mocarstw, w celu ustalenia programu obrad0. Rouvier posta­ nowił skorzystać z oferty Rosjan i polecił Bompardowi, aby nakłonił Lamsdorffa do interw encji w Berlinie, w celu poparcia francuskiego projektu uzgodnienia program u konferencji. Rząd carski w yraził zgo­ dę i 25 VI 1905 r. Lamsdorff przesłał odpowiednie instrukcje dla am ba­ sadora rosyjskiego w Berlinie M ikołaja Osten-Sackena. W tej samej, sprawie pisał do cesarza M ikołaj II10.

Tymczasem w Berlinie postanowiono w ykorzystać sytuację dla roz­ bicia „serdecznego porozumienia" i związania Rosji sojuszem z Niem­ cami. Dyplomacja niemiecka wysunęła plan ,,ligi kontynentalnej" — sojuszu Rosji, Niemiec i Francji, wymierzonego przeciw Anglii. W Ber­ linie przypuszczano, że dyplom acja carska pozyska Francję dla „ligi kontynentalnej''. Niemcom zależało na tym, aby udowodnić carowi, że Francja i Niemcy mogą uregulow ać wzajemne sprzeczności i projekt francusko-rosyjsko-niem ieckiej koalicji nie jest bezpodstawny. W tym celu Niemcy stali sdę mniej natarczyw i wobec Francji i 8 VII 1905 r. podpisali porozumienie dotyczące warunków zwołania konferencji mię­ dzynarodow ej w sprawie M aroka14. Rosjanom mogło się wydawać, że był to m. in. skutek ich interw encji z końca czerwca 1905 r.

Plan dyplomacji niemieckiej, dotyczący utw orzenia „ligi kontynen­ talnej", zakończył się fiaskiem. Francja zdecydowanie odmówiła przy­ stąpienia do antyangielskiego sojuszu. Premier Rouvier poinformował rosyjskie MSZ, że polityka zagraniczna Francji „opiera się na sojuszu z Rosją i przyjaźni z A nglią"12.

7 D o c u m e n ts D i p l o m a t i q u e s Français (1871— 1914)) (dalej DDF), ser. 2 (1901— 1911),

t 1— 13, Paris 1930— 1950, cy t. t. 6, nr 260, Bom pard do D e lc a s sé g o 8 IV 1904 r. 8 DDF, t. 7, nr 6 , B outiron do R o u v iera 7 VI 1904 r.

9 Szerzej na ten tem at — A n d e r s o n , op. cit., s. 234— 248.

10 DDF, t. 7, nr 127, Bom pard do R ou viera 25 VI 1905 r.; nr 143, Bom pard do R ou viera 27 VI 1905 r.

11 GP, Bd. 20(2), nr 6767, T elegram R ad olin a 8 VII 1905 r.

'* P od sta w ą „lig i k o n ty n en ta ln ej" m ial b y ć ś c iś le ta jn y uk ład so ju sz n ic z y p od ­ p isa n y przez M ik o ła ja II i W ilh elm a II 24 VII 1905 r. w Björkö. Z o sta ł o n od rzu co n y przez rząd carski, g d y o k a z a ło się, że F rancja sp rzeciw ia s ię ja k im k o lw ie k p orozu ­ m ien iom z N iem ca m i — zob. L. A. F e j g i n a, B j o r s k o j e s o g l a s z e n ij e . Iz i s to r ii r u s

-Jednocześnie rząd francuski starał się w ykorzystać krytyczne poło­ żenie finansowe Rosji13 dla osiągnięcia m aksym alnych celów polily- cznych.Chodziło przede wszystkim o poparcie Francji przez Rosję na konferencji dotyczącej M aroka, która miała rozpocząć obrady w sty ­ czniu 1906 r. w miejscowości Algeciras. Premier Rouvieir poinformował rząd carski 3 I 1906 r., że Francja udzieli Rosji pożyczki, jeśli będzie „miała pewność", iż uzyska poparcie rosyjskie w A lgeciras14. Mimo za­ pewnień rządu carskiego, -udzielono Rosji jedynie zaliczki w w ysoko­ ści 100 min rubli (266 min franków), uzależniając dalszą kwotę od w y­ niku konferencji w Algeciras. Uzyskana suma mogła wystarczyć najw y ­ żej na dwa miesiące, aby zapobiec finansowemu krachowi Rosji. Rząd carski znalazł się w sytuacji, która zmuszała go do kurczowego trzy­ mania się Francji15.

M iędzynarodowa konferencja w Algeciras rozpoczęła obrady 16 I 1906 r.18 Delegaci Rosji na konferencję, A rtur Cassini (ambasador w Hiszpanii) i Bazyli Bacheracht (poseł w Tangerze) otrzym ali instruk­ cje, które nakazywały im odgryw ać rolę pośredników między Francją i Niemcami. Lamsdorff, chociaż uważał popieranie Francji za ,.obowią­ zek" Rosji, jako sprzymierzonego mocarstwa, obawiał się zaostrze­ nia stosunków niem iecko-rosyjskich17. Niezależnie od rosyjskiego MSZ, premier rządu carskiego Sergiusz W itte uważał, że Rosja powinna po­ pierać na konferencji program Niemiec, a Francję tylko w najbardziej krytycznych momentach18.

s k o -g e r m a r ts k ic h o l n o s z e n i j, M o sk w a 1928, s. 75—76; „K rasnyj A rchiw " 1924, t. 5.

N ie lid o w do Lam sdorffa 5/18 X 1905 r., s. 41— 42; DDF, t. 8 , nr 47, N o ta o sp otk an iu R ou viera z N ie lid o w em 16 X 1905 r.

1J W listo p a d zie i grudn iu 1905 r. n a stą p ił w R osji s iln y k r y z y s fin a n so w y , k tóry g ro ził k ata stro fą całem u p ań stw u . W o jn a z J ap on ią i w y d a tk i rządu ca rsk ieg o na w a lk ę z rew o lu cją p o c h ło n ę ły do 1 I 1906 r. 1900 m in rubli. W 1905 r. p a ń stw o w y dług R osji w zró sł o 842,7 m in rubli — A. L. S i d o r o w, F i n a n s o w o j e p o lo ż o n lje c a r s k o g o s a m o d i e r i a w i j a w p e r i o d r u s s k o - j a p o n s k o j w o j n y i p i e r w o j r e w o lu c ii, „Isto-

riczesk ij A rchiw " 1955, nr 2, s. 122, 133.

14 W . N. К o k o w с o w , Iz m o j e g o p r o s z lo g o . W o s p o m i n a n i j a 1903— 1919 gg.,

t. 1, Pariż 1933, s. 118— 119, 123.

15 B. W . A r i a n i с z, F i n a n s o w y j k r iz is c a rizm a w 1905— 1906 gg., [w:] W nu- trien n a ja p o litik a ca r iz m a (se r ie d in a X V I - n a c z a lo X X w.), L eningrad 1967, s. 283—

—297.

16 W k o n feren cji w z ię li u d zia ł p r z e d sta w icie le 13 pań stw ; N ie m ie c, A u stro -W ę- gier, B elgii, H iszp an ii, S ta n ó w Z jed n o czo n y ch , Fran cji, W . B rytanii, W ło ch , M aro­ ka, H olan d ii, P ortu galii, R osji i S zw ecji.

17 „K rasnyj A rch iw " 1930, t. 4— 5, s. 10— U , P r o j e k t s e k r e l n o j i n s lr u k c ii ros sij-

s k o m u u p o l n o m o c z e n n o m u na m i e ż d u n a r o d n o j k o n l i e r ie n c i i p o d ie la m M a r o k k o d.t.s. gra lu Ka ss inl. C a rsk o je S ie ło , 22 n ojab ria 1905 g. (st. st.).

Szybko okazało się, że taktyka rządu carskiego nie miała szans po­ wodzenia. Już w pierwszych dniach konferencji Rouvier raz jeszcze poinformował rząd carski, że Rosja może liczyć na pożyczkę „tylko w przypadku pomyślnego zakończenia konferencji"19. Stało się więc jasne, że w interesie Rosji leży szybkie i możliwie korzystne dla Fran­ cji zakończenie konferencji w A lgeciras20.

Tymczasem nastąpił kryzys w obradach, wynikły na tle francusko- -niemieckich rozbieżności w sprawie organizacji m arokańskiej policji i banku. Od rozwiązania tych problemów zależało w czyje ręce przej­ dzie w ojskowe i ekonom iczne panowanie w Maroku. Francja chciała mieć pełnomocnictwo na organizowanie policji w całym Maroku, osta­ tecznie skłonna to była dzielić z Hiszpanią. Niemcy były temu prze­ ciwne i zgadzały się na przekazanie Francji praw a organizowania po­ licji tylko w rejonie granicy algiersko-m arokańskiej. Na pozostałym terenie Maroka policję organizować miał sułtan lub jakiekolw iek pań­ stwo neutralne. Niemcy dążyli też do minimalnego udziału Francji w organizacji banku m arokańskiego21.

Dyplomacja niemiecka starała się, aby poparły ją sojusznicze Aus- tro-W ęgry i W łochy, a także Hiszpania i Stany Zjednoczone. Rozmowy jakie prowadzili w tej sprawie przedstawiciele Niemiec w Rzymie, Ma­ drycie i W aszyngtonie nie przyniosły jednak sukcesu. W łosi pozostali wierni tajnem u porozumieniu z Francją z 1902 r.22 i odmówili wzięcia na siebie organizacji policji w Maroku. Przedstawiciel włoski w A lge­ ciras — markiz Emilio Visconti Venosta, polityk -niechętny Niemcom — skłonny był popierać żądania Francji. Hiszpanie chcieli być w zgo­ dzie z układem z Francją o podziale M aroka z 3 X 1904 r.

Tajna klauzula tego układu przewidywała rów ny podział portów marokańskich między oba państwa, Hiszpanie byli więc zainteresowani w popieraniu projektu Francji. A m erykanie jeszcze przed zwołaniem konferencji oświadczyli, że będą unikać posunięć, które mogłyby osła­ bić blok angielsko-francuski. Delegat USA na konferencję, am basador

,B „K rasnyj A rchiw " 1930, t. 4— 5, s. 14, T elegram N ie lid o w a 19 1/1 II 1906 r. 20 L am sdorff p o le c a ł C a ssin iem u m o ż liw ie sz y b k ie z a ła tw ie n ie sp o rn y ch k w e s tii m ięd zy d eleg a ta m i fran cu sk im i i n iem ieck im i, g d y ż n ie ja sn a sy tu a cja „utrudnia prze­ p ro w a d zen ie fin a n s o w y c h operacji" — tam że, s. 13, T elegram Lam sdorffa 16/29 I 1906 r. W itte p isa ł w sw o ic h p a m iętn ik a ch n a stęp u ją co : „W n a szy m in te r e sie leż a ło jak n a js z y b sz e ro zw ią z a n ie k o n flik tu m a ro k a ń sk ieg o , a b y otrzym ać p o ż y c zk ę, która m o g ła b y u m ocn ić rząd cara, p rzynajm n iej w sp ra w a ch fin a n so w y c h " — W i t t e ,

op. cit., s. 227.

!1 A n d e r s o n , op. cit., s. 368— 381.

» Ś c iśle ta jn y u k ład p o lity c z n y , d a to w a n y 10 VII 1902 r., g w a r a n to w a ł n eu tra l­ n e sta n o w isk o W ło ch w w y p a d k u k o n flik tu fra n c u sk o -n iem ie ck ie g o — zob. C. W. P o r t e r , Th e C a r e e r o i T h é o p h ile D elcas sé, P h ila d elp h ia 1936, s. 148— 153.

w Rzymie Henry W hite, otrzym ał instrukcje, aby zajął ,.życzliwe sta­ nowisko" wobec Francji, pod warunkiem uznania zasady ,,otw artych drzwi" w Maroku. Jedynie A uslro-W ęgry skłonne były popierać żąda­ nia Niemiec w nadziei, że w przyszłości rząd Rzeszy udzieli im pomocy w realizacji agresyw nych planów na Bałkanach. W tej sytuacji wiele zależało od stanowiska Rosji2S. Zarówno Francja, jak i Niemcy starały się, aby Rosja poparła ich dążenia.

W Paryżu i Londynie panowało przekonanie, że tylko solidarne po­ parcie Anglii i Rosji dla Francji, zmusi Niemców do ustępstw . W tym celu próbowano skłonić rząd carski do wspólnej akcji angielsko-rosyj- skiej na rzecz Francji. Dyplomacja angielska poinformowała rosyjskie MSZ, że Anglia popierać będzie Francję we wszystkich punktach24. W m arcu 1906 r. zapewniono rząd carski, że Anglia weźmie udział w o r­ ganizowanej przez Francję pożyczce dla Rosji25.

Ponieważ konferencja przedłużała się z tygodnia na tydzień, co było dla Rosji bardzo niedogodne, rząd carski postanowił nakłonić Berlin do ustępstw. Niemcy jednak celowo przedłużali konferencję, aby oziębić stosunki francusko-rosyjskie. Bezcelowe były więc apele Lamsdorffa i W ittego do Berlina, że od szybkiego zakończenia konferencji uzależ­ niona jest pożyczka dla Rosji. Dyplomacja niemiecka obracała te arg u ­ menty przeciw Rosji dla osiągnięcia własnych celów26.

Z większym skutkiem interw eniow ała dyplomacja carska w W ied­ niu. Rosyjskie MSZ było zorientowane, że część kół rządowych W ied­ nia przeciwna jest popieraniu Niemiec w Algeciras (informował o tym ambasador Leon Urusow). W W iedniu obawiano się, że Niemcy mogą wciągnąć Ausiro-W ęgry w bardzo niebezpieczną grę. Obawy te podzie­ lał m inister spraw zagranicznych A genor Gołuchowski. Lamsdorff po­ stanowił w ykorzystać te nastroje i przesłał do W iednia oświadczenie, ze impas w obradach konferencji może doprowadzić do jej zerwania, a tym samym do zaostrzenia sytuacji w Europie. Trudno stwierdzić, w jakim stopniu wpłynęło to na zmianę stanowiska Austro-W ęgier. Wiadomo jednak, że Gołuchowski starał się, aby Niemcy złagodziły swoje żądania wobec Francji. Cesarz Franciszek Józef I przesłał do Wilhelma II wiadomość, że pragnie pomyślnego zakończenia konfe­ rencji27.

23 Ê. M. R o z e n t a 1, D i p l o m a t i c z e s k a ja is to r ija r u s s k o - t r a n c u s k o g o s o j a z a w na-

c z a l e X X w i e k a , M o sk w a 1960, s. 184— 185; T a r d i e u , La c o n f é r e n c e ..., s. 64.

E4 „K rasnyj A rchiw " 1930, t. 4— 5, s. 22, List Spring-R ice'a 28 1/10 II 1906 r. 85 T am że, s. 27— 28, D e p esz a S a zo n o w a 8/21 II 1906 r.

26 GP, Bd. 21(1), nr 7017, S c h o en do A u sw ä r tig e s Am t 19 II 1906 г.; nr 7027, W itte do v o n E ulenb urga 20 II 1906 r.

27 F. F e l l n e r , P ie H a ltu n g Ö s te r r e i c h - U n g a r n s w ä h r e n d d e r K o n i e r e n z v o n A l g e c i r a s 1906, Bd. 71, Craz 1963, s. 462— 477,- R o z e n t a l , op. cit., s. 192.

•Podczas obrad 5 III 1906 r. delegat Rosji Bazyli Bacheracht w ystąpił z projektem zorganizowania policji w portach m arokańskich przez Francję i Hiszpanią. Projekt len przyjęła Francja, W. Brytania i Portugalia. Natomiast Stany Zjednoczone, A ustro-W ęgry i W łochy wstrzym ały się od głosu. Delegaci Niemiec odrzucili projekt Bache- rachta28.

Dwa dni później napłynęła z W aszyngtonu ważna dla Niemiec in­ formacja. Sekretarz stanu Elihu Root poinformował rząd niemiecki, iż Stany Zjednoczone w yrażają zgodę na francuski projekt organizacji policji w M aroku29.

W tej sytuacji dyplom acja niemiecka poszła na pewne ustępstw a. Skłoniono delegata A ustro-W ęgier Rudolfa W elsersheimba, aby w ysu­ nął kompromisowy projekt w sprawie organizacji policji. Podczas ob­ rad 8 III 1906 r. hrabia W elsersheim b zapoznał z nim delegatów. Prze­ widywał, że kom endan’em policji będzie sułtan, który zleci zorganizo­ wanie policji oficerom francuskim (w Tangerze, Safii, Rabacie i Tetua- nie) i hiszpańskim (w M agadarze, Laraszu i Mazaganie). W Casablance miała być policja międzynarodowa pod zwierzchnictwem inspektora ge­ neralnego (Szwajcara lub Holendra). Miał on spraw ować nadzór nad całą policją w M aroku i być odpowiedzialnym przed korpusem dyplo­ matycznym w Tangerze30. Delegaci francuscy projektu tego nie przyjęli, domagając się wspólnego z Hiszpanią pełnomocnictwa na organizację policji w całym Maroku.

W dniu 17 III 1906 r. doszło we Francji do zmiany rządu, którego premierem został Ferdinand Sarrien, a ministrem spraw zagranicznych Leon Bourgeois. Rząd ten poparł zdecydowanie ostatnie postulaty swo­ ich poprzedników w spraw ie organizacji policji w M aroku. Oficjalnego poparcia żądaniom francuskim udzieliła Anglia. Tego samego dnia rząd angielski złożył w tej sprawie specjalne oświadczenie, przekazane wszystkim państwom — członkom konferencji. Dwa dni później Bom- pard zwrócił się do Lamsdorffa z prośbą rządu francuskiego, aby Rosja uczyniła to samo. Bompard zaznaczył, że propozycje francuskie popie­ ra Anglia, ale rząd Sarriena uważa ,,za nie mniej 'pożądane, aby rząd rosyjski uczynił to samo, w formie n:e mniej kategorycznej [,..]"sl.

28 Istn ieje p o d ejrzen ie , że w y s tą p ie n ie B acherachta b y ło in sp iro w a n e przez d e­ leg a ta Francji w A lg e cira s Paula R ev o ila — R o z e n t a l , op. cit., s. 192.

-9 GP, Bd. 21(1), nr 7074, T elegram Sternburga 7 III 1906 r. 3J Tam że, nr 7075, D e p esza R adow itza z 8 III 1906 r.

ri , K rasnyj A rch iw " 1930, t. 4— 5, s. 42— 43, Sp rin g-R ice do Lam sdorffa 4/17 III 1906 r.; s. 44, Bom pard do Lam sdorffa 6/19 III 1906 r.

W międzyczasie Niemcy zacęęli rozpowszechniać pogłoski, że rząd carski nie będzie popierał Francji, co wywołało przestrach w rosyj­ skim MSZ. Obawiano się, że rząd Sarriena, w którym znaleźli się nie­ chętni caratow i politycy, zerwie sojusz z Rosją, jeśli nie otrzyma z Petersburga żądanego poparcia*2. W specjalnej instrukcji dla Cassi- niego z 19 III 1906 r., Lamsdorff polecił poprzeć żądania Francji, o czym miano powiadomić pozostałych członków konferencji33. Jednocześnie Lamsdorff poinformował Foreign Office, że Rosja gotowa jest wspólnie z Anglią udzielić poparcia Francji34.

Tymczasem am basador rosyjski w Paryżu A leksander Nielidow udo­ stępnił tekst depeszy redaktorow i ,,Le Temps" André Tardieu, który opublikował ją już 21 III 1906 r., opatrując we wrogi dla Niemiec ko­ m entarz35.

Opublikowanie depeszy Lamsdorffa zaciążyło poważnie na stosun­ kach rosyjsko-niemieckich. Prasa niemiecka podjęła antyrosyjską kam­ panię36. W kołach dyplom atycznych Berlina panowało duże niezadowo­ lenie37. Osten-Sacken donosił, że ,,[...] incydent z «Temps» jest bardzo niekorzystny dla naszych interesów, , gdyż powiększył w Niemczech i bez tego znaczną liczbę naszych nieprzyjaciół"38.

Gwałtowna reakcja Niemiec wywołała obawy • rosyjskiego MSZ. Lamsdorff spotkał się 23 III z ambasadorem niemieckim w Rosji W ilhel­

32 W rząd zie Sarriena te k ę m inistra sp raw w e w n ę tr z n y ch ob ją ł G eorge« C lem en ­ ceau , zn a n y z w ie lu w y s tą p ie ń p rz ec iw k o ca ra to w i. N ie lid o w o b a w ia ł się , ż e C le ­ m en ceau b ę d zie sp rz e ciw ia ł się u d zielen iu R osji p o ży c zk i — tam że, s. 40, N ie lid o w do Lam sdorffa 27 11/12 III 1906 r. O baw y R osjan o k a z a ły s ię b e zp o d sta w n e, g d y ż S arrien i C lem en cea u z e p e w n ili N ie lid o w a , że ,,soju sz z R osją je st k o n iec zn y Fran­ c ji bardziej niż k ie d y k o lw ie k ” i n o w y rząd b ę d z ie r e a lizo w a ł w s z y s tk ie op eracje fin a n s o w e p o p rzed n ieg o g a b in etu — tam że, s. 42, N ie lid o w do Lam sdorffa 2/15 III 1906 r.

33 T am że, s. 45, Instrukcja^ Lam sdorffa dla C a s sin ie g o 6/19 III 1906 r. 34 BD, t. 3, nr 373, Spring R ice do L an sd ow n e'a 21 III 1906 r.

36 DDF, t. 9(2), s. 674, N o ta ed y to r sk a .

36 R ep rezen tu ją cy k o ła h a n d lo w o -fin a n so w e „Berliner T ageb latt" z 22 III 1906 т., z a m ie śc ił artyk u ł p od w y m o w n y m tytu łem P o d z i ę k o w a n i e d o m u R o m a n o w y c h (Der

D an k v o m Mause R o m a n o w ), w k tórym o sk a rża ł R osję o w sp ó łp r a cę z Francją

p rz eciw N iem co m — A r c h i w a l i s c h e F ors ch un gen zu r G e s c h i c h t e d e r D e u ts c h e n A r b e i t e r b e w e g u n g , hrsgb. v o n L. S t e r n , T eil 2, Bd. 5, Berlin 1961, nr 610, s. 1437—

— 1440.

37 T ajn y radca n ie m ie c k ie g o MSZ Friedrich von H o ste in p isa ł do kan clerza B illow a, że: „ N iep rzy ja zn a d em on stracja Lam sdorffa" rzu ciła p o w a żn y cień na s to ­ su nk i n ie m ie ck o -ro s y jsk ie — D ie G e h e i m e P a p ie re Fri edr ich v o n H ols te in s, Bd. 1— 4, G öttin gen 1957— 1963, ,c y t. Bd. 4, nr 943, s. 362, H o ls tein do B ülow a 23 III 1906 r.; nr 944, s. 363, H o ls tein do B ü lo w a 25 III 1906 r.

38 „K rasnyj A rchiw " 1930, t. 4— 5, s. 48— 49, D epesza O ste n -S a ck en a 10/23 III 1906 r.

mem Schoenem, w yjaśniając że opublikowanie instrukcji Cassimego w y ­ wołało odw rotny skutek niż zakładało to sobie rosyjskie MSZ. Chodzi­ ło jedynie o w yjaśnienie prawdziwego stanowiska Rosji na konferen­ cji, tymczasem forma opublikowania depeszy nabrała akcentów anty- niemieckich. Lamsdorff wyraził nadzieję, że rząd niemiecki rozumie dążenia Rosji do szczęśliwego rozwiązania sporu w Algeciras i nie oceni tego jako aktu wrogiego wobec Niemiec. W instrukcji dla Osten- -Sackena Lamsdorff pisał, że ze względu na „wyższe interesy politycz­ ne" Rosja musi „podtrzymywać tradycyjne stosunki z Niemcami". Po­ lecił ambasadorowi rosyjskiemu, aby w yjaśnił w Berlinie, że instruk­ cja dla Cassiniego nie była aktem wrogim wobec Niemiec39.

W dniu 7 IV 1906 r. .podpisany został „akt generalny" konferencji w Algeciras. M ocarstwa uznały suwerenność i integralność terytorial­ ną M aroka. Przyjęto zasadę wolnego handlu w M aroku dla w szyst­ kich mocarstw. Konferencja zleciła Francji i Hiszpanii zorganizowanie policji w portach m arokańskich (oficerami-instruktorami mieli być Fran­ cuzi i Hiszpanie, a szeregowcami M arokańczycy). W M aroku utw orzo­ no em isyjny Bank Państwowy, którego kapitał składał się z udziałów państw-członków konferencji. Kontrolę nad bankiem miały sprawować banki W. Brytanii (Bank of England), Francji (Banque de France), N ie­ miec (Reichsbank) i Hiszpanii (Banco de Espańa). Ustanowiono kon­ trolę m iędzynarodow ą nad komorami celnymi. Francuzi mieli spraw o­ wać kontrolę nad komorami celnymi wzdłuż granicy algiersko-maro- kańskiej, Hiszpanie w prowincji Rif40.

Konferencja zakończyła się zwycięstwem Francji. Postanowienia ,faktu generalnego" nie podważyły układu francusko-angielskiego i fran­ cusko-hiszpańskiego w spraw ie Maroka. W Banku Państwowym prze­ wagę posiadał kapitał francuski i angielski. Policja m arokańska znalazła się faktycznie pod kontrolą Francuzów. Jednocześnie, konferencja w y­ kazała skuteczność „serdecznego porozumienia", wspartego przez dy­ plomację carską. Niemcy, chociaż doprowadzili do międzynarodowego układu w sprawie Maroka, ponieśli dyplomatyczną porażkę. — zna­ leźli się w izolacji i mogli liczyć jedynie na poparcie Austro-W ęgier, udzielane zresztą z dużymi oporami.

Prasa francuska wysoko oceniała rolę Rosji w Algeciras: „Rosjanie okazali nam swoją przyjaźń w Algeciras — pisał »Journal des Débats«

Tam że, s. 50, Lam sdorff do O ste n -S a ck en a 11/24 III 1906 r.; s. 51— 53, K opia ta jn eg o pism a L am sdorffa dla O ste n -S a c k e n a 16/29 III 1906 r.

40 T ek st u k ładu, [w:] S b o r n ik d o g o w o r o w R o ss ii s d r u g im i g o s u d a r s tw a m i 1856—

z 28 IV 1906 r, — Francuzi im tego .nie zapom ną"41. „Le Temps" pod­ kreślał, że Rosja ,,zachowała w europejskich kombinacjach politycz­ nych całe swoje znaczenie; ani zwycięstwa japońskie, ani w ydarzenia rew olucyjne nie podważyły tego znaczenia"42. Dyplomaci francuscy u- ważali, że stanowisko Rosji w Algeciras: „Ukazało słabość stosunków rosyjsko-niem ieckich". Z zadowoleniem odnotowano też fakt, iż Rosja poparła Francją „wspólnie z A nglią"45. W Izbie Deputowanych Rouvier zaznaczył, że sukces Francji w Algeciras był możliwy dzięki poparciu Anglii ‘i Rosji. Deputowany Jules Delafosse wypowiedział się za utw o­ rzeniem angielsko-francusko-rosyjskiego aliansu, w skazując że konfe­ rencja w A lgeciras stworzyła właściwy dla tego klimat44.

W prasie rosyjskiej pojaw iły się różne oceny stanowiska dyplo­ macji carskiej w Algeciras. Kadecka ,,Riecz" zaznaczała, że powodem profrancuskiego stanowiska Rosji było „otrzymanie zagranicznej poży­ czki"45. Prawicowe „M oskowskije W iedomosti" pisały, że Rosja postąpi­ ła słusznię, popierając „sprawiedliwe dążenia" F rancji4®. Skrajnie praw i­ cowy ,,Grażdanm" skrytykow ał stanow isko delegatów rosyjskich w Al­ geciras. Pisał, że Rosja spowodowała pogorszenie stosunków z Niemca­ mi i uczyniła to w formie „obrażającej diunę narodow ą N iem iec"47.

Pomyślne dla Francji rozwiązanie konfliktu marokańskiego skłoniło rząd francuski do zajęcia się organizacją pożyczki dla Rosji48. Rząd carski, aby ostatecznie nie zrazić do siebie Berlina, starał się usilnie o udział Niemiec w organizowanej przez Francję pożyczce. Tymczasem rząd niemiecki postanowił się zemścić na Rosji i odmówił swojego udziału w pożyczce, o czym 6 IV 1906 r. Schoen powiadomił Lamsdorffa. Dyplomacja niemiecka liczyła na to, że odmowa Niemiec w kredyto­ waniu Rosji powstrzyma koła finansowe w pozostałych krajach przed udzieleniem pożyczki49.

41 C yt. za: R o z e n t « 1, op. cit., s. 199.

42 „Le Tem ps" 6 IV 1906, s. 1; „The Tim es" 28 III 1906, s. 9 — p isan o, że o g ło ­ s z e n ie in stru k cji Lam sdorffa dla C a s sin ie g o b y ło „n iep rzyjem n ym szokiem " dla N iem iec. N ie m c y p ow in n i u zn ać to za „dow ód", że Francja m o że lic z y ć na poparcie* A n g lii i R osji.

43 DDF, t. 9(2), R aport de B illy, s. 984.

44 D é b a ts P a rlem e n ta ir es . S e s s io n o rd in a ir e de 1906, ser. 2, t. 1, Paris 1905, Cham bre des D ép u tés 12 IV 1906, s. 2184— 2185.

45 „Riecz" 23 III/5 IV 1906, s. 1.

4S „ M o sk o w sk ije W ied om osti" 12/25 IV 1906, s. 2. 47 „G rażdanin" 9 IV 1906 (st. st.), s. 3.

48 W k oń cu m arca 1906 r. N ie lid o w prosił m inistra fin a n só w P oin ca rég o o m oż­ liw ie sz y b k ie z o rg a n iz o w a n ie p o ż y c zk i za zn a cza ją c, że k o n feren cja w A lg e cira s za ­ k o ń cz y ła s ię p o m y śln ie dla F rancji d zięk i „ a k ty w n ej p om ocy" R osji — „K rasnyj A r ch iw ” 1931, t. 1, s. 161— 1S5, N ie lid o w do P oin ca rég o 16/29 III 1906 r.

W itte i Lamsdorff przyjęli odmowę udziału Niemiec w pożyczce spokojnie. W itte uważał, że jest to ,,zemsta za A lgeciras i za zbliżenie z Anglią"50. Obaj politycy doszli do wniosku, że trzeba otrzymać po­ życzkę możliwie szybko i w możliwie ,.dużym rozmiarze", wówczas Niemcy przekonają się, że podjęte przez nich środki wywołały prze­ ciwny od planowanego skutek, a więc „jeszcze większe zbliżenie z Fran­ cją i ustanow ienie dobrych stosunków z Anglią"51

Kalkulacje polityków niemieckich okazały się istotnie błędne. Dy­ plomacja francuska podjęła bowiem starania, aby miejsce Niemiec, ja­ ko kredytora Rosji, zajęła Anglia. W Londynie przyjęto propozycje . francuskie, w skutek czego udział Anglii w pożyczce dla Rosji zwiększył się z 8 do 13 min funtów szt.S2 ,,The Times" pisał, iż odmowa udziału Niemiec w pożyczce dla Rosji była „zemstą za Algeciras". Rosja nie odczuje jednak skutków tej decyzji, gdyż miejsce Niemiec zajmie An­ glia*3. W dniu 16 IV 1906 r. w am basadzie rosyjskiej w Paryżu, rep re­ zentujący rząd carski W łodzimierz Kokowcow podpisał pożyczkę w w y­ sokości 2250 min franków 54. Pożyczka ta miała dla rządu carskiego og­ romne znaczenie, gdyż zapobiegła finansowemu krachowi państwa i wzmacniała pozycję caratu w walce z opozycją.

Z powyższych rozważań wynika, że stanow isko Rosji wobec kon­ fliktu m arokańskiego — problemu w istocie rzeczy mało ważnego dla interesów rosyjskich — determ inow ane było trudnościami finansowy­ mi rządu carskiego. Rządy Francji i Niemiec usiłow ały w ykorzystać tę okoliczność dla osiągnięcia celu politycznego — uzyskania poparcia Rosji n a konferencji w Algeciras. W okresie trw ania konferencji spra­ wa udzielenia Rosji pożyczki stanowiła elem ent szantażu ze strony Francji i Niemiec. Rząd carski, który w końcu 1905 r. znalazł się w k ry ­

50 R u s s k i j e t in a n s y i j e w r o p i e j s k a j a b ir ż a w 1904— 1906 gg., M o sk w a 1926, nr 179, s. 298, T elegram W itteg o do N e tzlin a 24 IIÏ/6 IV 1906 r.

51 ,,K rasnyj A rch iw " 1930, t. 4— 5, s. 58, T elegram Lam sdorffa do am b asad orów r o sy jsk ic h w Paryżu i B erlinie 24 Ш /6 IV 1906 r.

Sî Rząd francu sk i z a b ieg a ł r ó w n ie ż o ud ział w p o ż y c z c e A u str o -W ęg ier i W łoch , ale b y ło to bardzo sk o m p lik o w a n e. Z dużym trudem u d ało się p o zy sk a ć b a n k ieró w au striack ich . W W ied n iu o b a w ia n o sic; r ea k cji N ie m ie c, d la teg o u d ział A u stro-W ę- g ier w p o ż y c zc e b y ł sto s u n k o w o n ie w ie lk i (165 m in fran k ów ). Rząd w ło sk i od m ów ił, tłum acząc się tru d n ościam i fin a n so w y m i, k tó ry c h p rz y cz y n ą b y ły w y d a tk i na po­ k r y c ie strat sp o w o d o w a n y c h w y b u c h em W ezu w iu sza . W r z e c z y w isto ś c i, W ło si nie c h cieli rozd rażn iać N iem có w , n ie z a d o w o lo n y c h z p o s ta w y m arkiza V isc o n ti V e n o s ty w A lg e cira s — DDF, t. 10, nr 5, Barrére do B ou rgeois 12 IV 1906 r.; K o k o w c o w , op. cit., s. 152.

fs „The Tim es" 13 IV 1906, s. 7.

54 N a jw ię k s z y u d ział w p o ż y c zc e m iała Francja — 1200 min, A n g lia — 330 min, A u str o -W ęg r y — 165 m in, H olan d ia — 55 m in oraz ban k i r o s y js k ie — 500 m in — R o i e n t a 1, op cit., s. 214.

tycznym położeniu finansowym, nie mógł prowadzić niezależnej polity­ ki. Troska o trwałość sojuszu francusko-rosyjskiego oraz fakt, iż Fran-’ cja była największym kredytorem Rosji, zadecydowały o poparciu dą­ żeń francuskich w Algeciras przez dyplomację carską. Spowodowało to pogorszenie stosunków rosyjsko-niem ieckich, w ykorzystane skw apli­ wie przez rząd francuski. M iejsce urażonych Niemiec, które odmówi­ ły udziału w pożyczce dla Rosji, zajęła Anglia. Udzielenie Rosji po­ życzki, której organizatorem i głównym kredytorem była Francja, ozna­ czało dalsze uzależnienie finansowe i polityczne caratu od rządu fran­ cuskiego. Znaczny udział Anglii w tej pożyczce był przesłanką zbliże­ nia między Londynem a Petersburgiem, o co skwapliwie zabiegała dy­ plomacja francuska.

In sty tu t H istorii Z akład H istorii P o w szech n ej N o w o ż y tn e j i N a jn o w sz e j

Андж ей М агей Бж езиньски К О Н Ф ЁРЕН Ц Я В А Л Ь Ж Е С И РА С (ALGECIRAS) " (16 1— 7 IV 1906 г.) И РОССИЯ Целью м еж дународной конференции n А льжесирас (A lg e c ir a s ) было решение ф ранцузско-немецкого спора по вопросу Марокко. Как Франция и Германия стара­ лись получит ■ поддерж ку России, используя финансовые трудности царского пра­ вительства вызванные е о й н о й на Дальнем Востоке и революцией 1905 г. В этой ситуации планы царской дипломатии — играть в А льжесирас (A lg e c ir a s ) роль посредника м еж ду Францией и Германией — оказались нереальными. Ф ранцузское правительство поставило возмож ность предоставления, необходимого царизму, заема в зависимость от поддерж ки французких требований, касающихся марокканского вопроса. Признавая союз с Францией основой своей зарубеж ной политики, царское правительство было вы нуждено принять условие П арижа. Это вызвало ухудш ение отношений м еж ду Берлином и Петербургом, что, в свою очередь, умело использо­ вала французская дипломатия. М есто оскорблённой Германии, которая отказалась участвовать в предоставлении России заём а, заняла Англия. П редоставление России заём а, главными кредиторами которой были Франция и Англия, обозначало финан­ совую и политическую зависимость царского правительства от государств ,,сер деч­ ного соглашения".