Ziemniak Polski 2011 nr 4 1
S
S
S
E
E
E
Z
Z
Z
O
O
O
N
N
N
O
O
O
W
W
W
E
E
E
Z
Z
Z
M
M
M
II
I
A
A
A
N
N
N
Y
Y
Y
C
C
C
E
E
E
N
N
N
Z
Z
Z
II
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
K
K
K
Ó
Ó
Ó
W
W
W
dr hab. Jerzy Rembeza, prof. nadzw.
IHAR – PIB, Pracowania Badań Rynkowych w Boninie e-mail: jrembeza@poczta.onet.pl
ezonowość jest zjawiskiem charakte-ryzującym w sposób szczególny funk-cjonowanie wielu rynków rolnych. Po-lega ona na dość regularnym następowaniu po sobie okresów spadku i wzrostu poziomu określonych parametrów rynku. Dla jego uczestników szczególne znaczenie ma se-zonowość cen. Zmiany sezonowe cen w istotny sposób wpływają na zachowanie uczestników rynku, a także na uzyskiwane przez producentów przychody. Należy jed-nak wyraźnie odróżnić zmiany sezonowe, mające charakter powtarzających się w ryt-mie rocznym fluktuacji, od zmian niesezo-nowych, specyficznych dla określonego ro-ku.
Przyczyny wahań sezonowych mają uwa-runkowania popytowe lub podażowe. W wy-padku produkcji rolniczej podstawowe zna-czenie mają uwarunkowania podażowe. Wy-nikają one z oddziaływania na produkcję rolną czynników przyrodniczych, w tym ma-jących charakter sezonowy czynników klima-tycznych. Z oczywistych względów szcze-gólne znaczenie mają one dla produkcji ro-ślinnej. Rytm zmian temperatur w ciągu roku określa przebieg wegetacji roślin uprawnych oraz sezonowe zmiany podaży. W okresie tuż po zbiorach podaż produktów roślinnych silnie rośnie, po czym stopniowo obniża się do kolejnego terminu zbiorów. Konsekwen-cją zmian w podaży są zmiany w poziomie cen, zazwyczaj będące zwierciadlanym od-biciem zmian podaży. W okresie tuż po zbio-rach ceny są najniższe i rosną do kolejnych zbiorów, co powinno kompensować prze-ciętne koszty przechowywania. Taki charak-ter sezonowych zmian cen ma wiele produk-tów, w tym zwłaszcza zboża, ziemniaki, wa-rzywa i owoce. Każdy rynek ma jednak pod tym względem swoją specyfikę. Ponadto zmiany w technologiach produkcji oraz
wzrost powiązań międzynarodowych powo-dują, że sezonowość cen może w dłuższym okresie ulegać modyfikacji.
Porównując uwarunkowania sezonowych cen ziemniaków oraz zbóż, należy zwrócić uwagę na dwa istotne aspekty. Pierwszy dotyczy cechy przechowywalności, drugi umiędzynarodowienia rynku. Specyfiką ziemniaka jest, w odróżnieniu od zbóż, nie-możność długotrwałego przechowywania. W praktyce całość zbiorów jednego roku zosta-je rozdysponowana do zbiorów roku kolejne-go. Na poziom cen w nowym roku zbiorów nie wpływa więc poziom zapasów z roku ubiegłego. W wypadku zbóż zapasy działają amortyzująco na poziom cen. W wypadku ziemniaków funkcję tę częściowo może peł-nić wydłużanie okresu zbiorów dzięki upra-wie odmian o różnej wczesności. W przy-padku odmian i technologii uprawy na naj-wcześniejszy zbiorów ich podaż pojawia się pod koniec okresu przechowywania odmian z głównego zbioru roku poprzedniego. Łago-dzi to sezonowy wzrost cen ziemniaków ze zbiorów roku poprzedniego, przechowywa-nych kilka miesięcy. Równocześnie powodu-je, że na rynku mamy podaż z różnych lat zbioru.
Czynnikiem mogącym wpływać na sezo-nowe wahania cen jest również handel mię-dzynarodowy (Rembeza, Seremak-Bulge 2009). Z jednej strony eksport w okresie wy-sokiej podaży, a import w okresie niższej powinien zmniejszać sezonowość cen, z drugiej jednak odwrotny układ strumieni handlu może te wahania zwiększać. Na ryn-ku ziemniaka obserwujemy przede wszyst-kim import ziemniaków bardzo wczesnych, który rozpoczyna się zazwyczaj na większą skalę pod koniec miesięcy zimowych. Po-winno to więc osłabiać wiosenny wzrost cen.
S
Ceny
Podaż
Ziemniak Polski 2011 nr 4
2
Rys. 1. Modelowy przebieg podaży (linia ciągła) i cen (linia przerywana) ziemniaków w sezonach handlowych
Sezonowe zmiany cen ziemniaków w Polsce i w Niemczech
Przedstawione we wstępie ogólne uwarun-kowania zmian cen ziemniaków w trakcie poszczególnych sezonów handlowych pod-legają modyfikacjom wynikającym ze specy-ficznego układu uwarunkowań podażowych. Układ warunków pogodowych wpływa istot-nie na poziom plonów, termin zbiorów, ich jakość, a w konsekwencji na poziom i roz-kład w czasie podaży ziemniaków. Dodatko-we zaburzenia w ciągłości podaży, mające skutki cenowe, występują także w miesią-cach zimowych. Dlatego uchwycenie prawi-dłowości o charakterze sezonowym wymaga zestawienia danych za okres obejmujący co najmniej kilka lat. W opracowaniu przedsta-wiono dane dla rynku polskiego oraz, w ce-lach porównawczych, rynku niemieckiego,
który wywiera wpływ na ceny ziemniaków w Polsce (Rembeza 2010). Porównanie to po-winno pozwolić na ocenę, czy i ewentualnie na ile sezonowe wahania cen ziemniaków mają w Polsce charakter specyficzny.
Kształtowanie się cen na obu rynkach przedstawia rysunek 2. Generalnie można stwierdzić duże podobieństwo w kształtowa-niu się cen na rynku polskim i niemieckim. Dane na rysunku zawierają jednak składniki długookresowe, np. trend inflacyjny. Utrudnia to porównywanie cen w kolejnych latach. Dlatego zanim wyodrębniono z szeregów cenowych składniki sezonowe, najpierw usunięto trend. Na tak przekształconym sze-regu sezonowe składniki wyodrębniono za pomocą algorytmu Census X12-ARIMA. Ich wielkość w kategoriach względnych przed-stawiono na rysunku 3.
Ziemniak Polski 2011 nr 4 3
Rys. 3. Składniki sezonowe cen ziemniaków w ujęciu względnym
Wyniki analizy wskazują na duże podo-bieństwo przebiegu wahań sezonowych na obu porównywanych rynkach. Analizując dane przedstawione na rysunku 3, można stwierdzić, że:
● na obu rynkach największy udział w se-zonowej zmienności cen ma okres podaży ziemniaków wczesnych. Ceny ziemniaków w tym okresie są 60-80% wyższe od średniej. Należy jednak zwrócić uwagę na dwie różni-ce. Po pierwsze, wzrost cen ziemniaków bardzo wczesnych jest na rynku polskim wyraźnie mniejszy. Na rynku niemieckim wynosił on zwykle ok. 70%, na rynku polskim ok. 45%. Po drugie, sezonowy szczyt ceno-wy był na rynku niemieckim o mniej więcej miesiąc wcześniejszy. Różnice te odzwier-ciedlają nieco wcześniejszą i szybciej rosną-cą podaż ziemniaków bardzo wczesnych w Niemczech;
● sezonowe minima cenowe na obu ryn-kach są odnotowywane najczęściej w paź-dzierniku. W wypadku rynku polskiego drugi dołek cenowy przypada na okres wiosenny, zwłaszcza w maju;
● w analizowanych latach różnice w sezo-nowym przebiegu cen na rynku polskim i niemieckim wyraźnie się zmniejszyły.
Zmiany w poziomie cen ziemniaków w trakcie sezonu handlowego
Zmiany cen w trakcie sezonu handlowego mają istotne znaczenie z punktu widzenia decyzji dotyczących przechowywania ziem-niaków. Wzrost cen w okresie przechowy-wania powinien rekompensować ekono-miczne koszty przechowywania. Koszty te obejmują koszty pracy, utrzymania i eksploa-tacji obiektów przechowalniczych, strat i u-bytków naturalnych oraz procent od wartości przechowywanych ziemniaków. Straty rosną zwłaszcza pod koniec przechowywania, w okresie wiosennym (Czerko 2011). Stanowi to istotny czynnik w ekonomice przechowy-wania ziemniaków.
W poprzednim punkcie przedstawiono sezonowość cen ziemniaków w skali całego roku. Jednak z punktu widzenia decyzji przechowalniczych specyficzne uwarunko-wania cenowe dla ziemniaków bardzo wcze-snych nie mają znaczenia. Z tego punktu widzenia istotne są sezonowe zmiany cen w okresie od września do czerwca. Biorąc pod uwagę to zastrzeżenie, na rysunku 4 przed-stawiono względne ceny w poszczególnych miesiącach w stosunku do września. Doty-czą one średniej z lat 1997/1998-2009/2010.
Ziemniak Polski 2011 nr 4
4
Rys. 4. Ceny względne ziemniaków w poszczególnych miesiącach (ceny września = 100, średnia za lata 1997/1998-2009/2010)
Ceny ziemniaków z głównego zbioru osiągają swoje minimum w październiku, a więc w okresie szczytowej podaży. W tym miesiącu są przeciętnie o 4% niższe niż we wrześniu. W okresie do marca rosną one systematycznie o ok. 4% miesięcznie. Szczyt wiosennej podaży w kwietniu i maju powoduje wyhamowanie wzrostu cen, a na-wet ich lekki spadek. Spadek podaży pod koniec sezonu handlowego, w czerwcu, przynosi ponowny wyraźny wzrost cen. Bio-rąc pod uwagę taki przebieg zmian cen se-zonowych, można by więc wnioskować, że przechowywanie całości ziemniaków do kwietnia – maja nie ma uzasadnienia. Nie dość, że dochodzi wówczas do spadku cen, to równocześnie szybko rosną koszty prze-chowywania. Przechowywanie do wiosny może być elementem strategii rozłożenia podaży przechowywanych ziemniaków na cały sezon handlowy lub wynikać z niemoż-ności sprzedaży ziemniaków w okresie zi-mowym. Przeciętne ceny sprzedaży w kwietniu – maju są o ok. 15% wyższe niż w listopadzie, co może rekompensować pono-szone koszty. Jednak lepsze efekty daje sprzedaż w okresie luty – marzec, gdy ceny są podobne do tych w kwietniu i maju, a koszty przechowywania znacznie niższe. Ponowny wzrost cen następuje w czerwcu, ale utrzymanie niskiego poziomu strat przy tak długim okresie przechowywania wymaga
dysponowania efektywnymi przechowalnia-mi.
Należy zwrócić uwagę, że zamieszczone dane obrazują przeciętny poziom cen. W każdym sezonie zachowują się one nieco inaczej. Wahania cen w trakcie sezonu han-dlowego z jednej strony są dla przechowują-cych ziemniaki źródłem ryzyka, ale z drugiej – stwarzają możliwości wykorzystania okre-sów wzrostu cen. Wymaga to jednak spraw-ności organizacyjnej oraz dobrej infrastruktu-ry technicznej. Zestawiając dane infrastruktu-rynkowe dotyczące cen z indywidualnymi kosztami przechowywania, poszczególne gospodar-stwa i przedsiębiorgospodar-stwa mogą starać się określać optymalne strategie dotyczące przechowywania ziemniaków.
Literatura
1. Czerko Z. 2011. Czynniki wpływające na powstanie strat przechowalniczych. [W:] Nasiennictwo i ochrona
ziemniaka. Konf. nauk.-szkol. Darłówko, 19-20.05.
2011. IHAR-PIB ZNiOZ Bonin: 28-31; 2. EViews 6 user’s guide I. 2007. Quantitative Micro Software:
780 s.; 3. Rembeza J. 2010. Powiązania pomiędzy
cenami ziemniaków w Polsce i w Niemczech. – Ziemn. Pol. 2: 4-8; 4. Rembeza J., Seremak-Bulge J. 2009. Ewolucja podstawowych rynków rolnych i jej wpływ na transmisję cen w latach 1990-2008. IERiGŻ Warsza-wa: 140 s.
