Małgorzata Więch, Marta Barańska1, Grażyna Rowicka, Halina Weker WODA W ŻYWIENIU DZIECI – KRYTERIA DOBORU,
WYMAGANIA JAKOŚCIOWE, PROMOCJA Zakład Żywienia
Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: prof. nadzw. dr hab. n. med. H. Weker
1 Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: prof. nadzw. dr hab. n. hum. G. Kmita
W pracy przedstawiono kryteria doboru oraz wymagań jakościowych wody w opakowaniach jednostkowych zalecanej w żywieniu najmłodszych dzieci, a także znaczenie promocji picia wody w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych
Hasła kluczowe: woda, niemowlęta, dzieci, żywienia. Key words: water, infants, children, nutrition.
Woda jest składnikiem niezbędnym do życia każdego organizmu, wchodzi w skład wszystkich jego komórek. Jako uniwersalny rozpuszczalnik jest nośnikiem substancji odżywczych, elektrolitów i produktów przemiany materii. Pełni istotną rolę w przebiegu przemian biochemicznych zachodzących w organizmie, między innymi w procesach trawienia i wchłaniania oraz wydalania, a także regulacji go-spodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej organizmu. Odpowiednie nawodnienie zapewnia utrzymanie stałej temperatury ciała i prawidłowy przebieg procesów życiowych (1-4).
W organizmie dorosłego człowieka woda stanowi ok. 60–65% jego masy ciała. Najwięcej wody jest w organizmie noworodka i niemowlęcia, odpowiednio 94% i 75%, najmniej natomiast u osób starszych (3). Zapotrzebowanie na wodę u dziec-ka wynosi ok. 10–15% jego masy ciała, u osób dorosłych 2–4%. Zgodnie z nor-mami zalecane spożycie wody u niemowląt wynosi 700–1000 cm3/dobę, dzieci
w wieku poniemowlęcym – 1250 cm3/dobę, dzieci w wieku przedszkolnym – 1600
cm3/dobę, dzieci starszych – 1750 cm3/dobę i u młodzieży – ok. 2000 cm3/dobę
i więcej (4). Jest ono zależne między innymi od stanu zdrowia, temperatury oto-czenia, aktywności fi zycznej i składu diety. Organizm człowieka nie ma zdolności do magazynowania wody, dlatego niedostateczna jej podaż może bardzo szybko prowadzić do odwodnienia. Do konsekwencji zdrowotnych będących efektem od-wodnienia należą: bóle i zawroty głowy, zaburzenia funkcji poznawczych i
mo-torycznych, zaburzenia elektrolitowe mogące prowadzić do zakłóceń pracy serca, zaburzenia wydalania moczu, zmiany ciśnienia krwi, zaparcia, spadek masy ciała, upośledzenie wydzielania śliny, suchość skóry oraz śluzówek i inne. Pierwsze obja-wy odwodnienia mogą obja-wystąpić już przy utracie płynów poobja-wyżej 1%. Utrata wody na tym poziomie powoduje uczucie zmęczenia, obniża koncentrację, osłabia apetyt i pogarsza termoregulację (3, 5–7).
W modelach bezpiecznego żywienia dzieci oprócz organizacji posiłków (ich licz-by i rodzaju), wartości energetycznej i odżywczej całodziennej diety, prawidłowego doboru produktów, zwraca się uwagę na podaż odpowiedniej jakości wody, która ma szczególne znaczenie w przypadku najmłodszych grup wiekowych (8). Woda przeznaczona do rozprowadzania proszku mlecznego, do pojenia powinna być wodą o właściwej jakości zdrowotnej. Zalecenia w zakresie spożycia wody przez nie-mowlęta, dzieci i młodzież zostały przedstawione w 2011 r. i opublikowane jako standard medyczny (3). Zgodnie z tym standardem uważa się, że dla niemowląt i dzieci do 3 roku życia korzystne są wody źródlane lub naturalne wody mineral-ne – niskozmimineral-neralizowamineral-ne, niskosodowe i niskosiarczanowe. Dla dzieci starszych oraz kobiet w okresie ciąży i laktacji odpowiednie są naturalne wody mineralne i wody źródlane – niskosodowe, niskozmineralizowane i średniozmineralizowane. Wody niskozmineralizowane zawierają poniżej 500 mg rozpuszczonych składników mineralnych w 1 dm3, wody średniozmineralizowane – od 500 do 1500 składników.
Wody niskosodowe to takie, które zawierają w 1 dm3 – poniżej 20 mg jonów sodu,
podobnie niskosiarczanowe – poniżej 20 mg jonów siarczanowych.
Celem pracy było przedstawienie kryteriów doboru i oceny, w tym składu, wód w opakowaniach jednostkowych zaopiniowanych w Instytucie Matki i Dziecka w latach 2014–2018.
MATERIAŁ I METODY
Na podstawie przeglądu aktualnych standardów medycznych, regulacji praw-nych oraz dokumentacji związanej z procedurą opiniowania wody w opakowaniach jednostkowych, w tym wyników badań fi zyko-chemicznych wody wykonywanych w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego – Państwowym Zakładzie Higieny (NIZP-PZH), dokonano zestawienia składu ilościowo-jakościowego ocenionych pozytywnie wód.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia określa wody źródlane i natural-ne wody minatural-neralnatural-ne jako wody podziemnatural-ne (z zasobów izolowanych geologicznie) wydobywane jednym lub kilkoma otworami naturalnymi lub wierconymi. Wody takie powinny odznaczać się pierwotną czystością pod względem chemicznym i mi-krobiologicznym. Czystość chemiczna wody powinna pozostawać stała w ramach naturalnych wahań w trakcie pozyskiwania wody z danego otworu lub zespołu otworów tworzących ujęcie (woda surowa). Naturalne wody mineralne odznaczają
się stabilnym składem mineralnym oraz właściwościami mającymi znaczenie fi zjo-logiczne, wywołujące korzystne oddziaływanie na zdrowie ludzi (9, 10). Natural-ne wody miNatural-neralNatural-ne, zależnie od pochodzenia mogą zawierać nawet kilkadziesiąt różnych składników mineralnych. Stąd też mogą być istotnym źródłem niektórych pierwiastków w diecie, jeśli ich stężenie w nich jest odpowiednio wysokie i są spo-żywane w odpowiednich ilościach. Niektóre badania wskazują, że woda mineralna może dostarczać nawet 25% ilości wapnia i 17% magnezu zalecanych do spożycia w ciągu dnia (11). Ponadto, tego typu wody mogą uzupełniać niedobory takich pierwiastków jak fl uor czy jod. Codzienne picie odpowiedniej ilości wody, a wraz z nią składników mineralnych może mieć znaczący udział w profi laktyce niektórych chorób, w tym dietozależnych (12).
Przy opiniowaniu wód butelkowanych przeznaczonych dla niemowląt, dzieci i kobiet w ciąży, przeprowadzana jest pogłębiona analiza składu ilościowo-jakościo-wego wody, ocena kwalifi kacji rodzajowej wody zgodnie z aktualnymi przepisami prawnymi, analiza badań potwierdzających stabilność składu mineralnego wody, jej bezpieczeństwo mikrobiologiczne, analiza dokumentacji hydrologicznej złoża, także ocena bezpieczeństwa warunków produkcji oraz inne wymagania regulowa-ne przepisami prawa żywnościowego. W tab. I przedstawiono skład ilościowo--jakościowy aktualnie dostępnych na polskim rynku wód źródlanych i naturalnych wód mineralnych dla niemowląt i dzieci, pozytywnie zaopiniowanych w Instytucie Matki i Dziecka. Wśród 12 ocenionych wód jedna z nich to woda źródlana prze-znaczona dla niemowląt, dzieci i młodzieży, także osób dorosłych, w tym kobiet w ciąży i karmiących. Do naturalnych wód mineralnych zaliczono 11 wód, w tym 8 asortymentów przeznaczonych jest dla dzieci powyżej 3 roku życia, młodzieży i osób dorosłych, a 3 to wody polecane dzieciom powyżej pierwszego roku życia, młodzieży, osobom dorosłym, w tym kobietom w ciąży i karmiącym. Są to wody nisko- i średniozmineralizowane. Wody niskozmineralizowane zawierają od 233,16 do 378,30 mg/dm3 składników rozpuszczonych, wody średniozmineralizowane od
506,00 do 666,19 mg/dm3. Wszystkie wody są wodami niskosodowymi. Przy
za-kupie wody dla dziecka należy kierować się ilością składników mineralnych w niej zawartych.
Warto też przypomnieć, że okres wczesnego dzieciństwa ma duże znaczenie dla kształtowania prawidłowych zachowań i nawyków żywieniowych. Dlatego przy-zwyczajanie dziecka do picia dobrej jakościowo wody zamiast słodkich napojów jest istotne nie tylko dla stanu zdrowia dziecka, ale także w aspekcie profi laktyki otyłości.
Od kilkunastu lat w Polsce prowadzone są różne akcje mające na celu eduko-wanie dzieci i ich rodziców/opiekunów w zakresie pozytywnego wpływu wody na organizm człowieka. Informują one o zaletach wody i zachęcają do regularnego jej spożywania. Ma to związek ze zwiększającym się odsetkiem dzieci z nadmiarem masy ciała, spowodowanym nieprawidłową dietą, w tym spożywaniem nadmier-nych ilości cukru zawartych między innymi w słodkich napojach. Z badań wyni-ka, że najczęściej rozpoznawalnym programem promującym między innymi picie wody jest program „Mamo, Tato Wolę Wodę” (60% respondentów) oraz „Woda na Start” (47% respondentów) (13). Znajomość samych programów nie wystarcza do efektywnego wprowadzenia nawyku picia wody przez dziecko. Istnieje potrzeba
Składniki [mg/dm3] Żywiec Zdrój POLARIS POLARIS PLUS POLARIS 1 Kationy amonowy NH4+ <0,05 – <0,05 – litowy Li+ – – – – sodowy Na+ 8,40 13,16 7,40 6,50 potasowy K+ 2,00 2,08 2,80 1,04 wapniowy Ca2+ 40,08 92,18 100,20 76,15 magnezowy Mg 2+ 6,68 20,66 14,58 10,94 żelazowy Fe2+/3+ <0,02 – 0,10 – barowy Ba2+ – – – – manganawy Mn2+ <0,02 – <0,02 – Aniony fluorkowy F– 0,05 0,17 0,07 0,22 chlorkowy Cl– 8,15 5,30 12,00 17,30 bromkowy Br– – – <0,05 – jodkowy J– – 0,01 <0,02 0,01 wodorowęglanowy HCO3– 131,20 408,80 253,20 228,80 węglany CO32– – – – – siarczanowy SO42– 22,20 <1,00 107,00 37,34 azotynowy NO2– <0,02 <0,02 <0,02 <0,02 azotanowy NO3– 7,00 5,13 2,50 <0,88 cyjankowy CN– – – – – fosforany PO43– <0,05 – – – Składniki niezdysocjowane
kwas metaborowy HBO2 – – <0,50 –
kwas metakrzemowy H2SiO3 – – 14,90 –
dwutlenek węgla CO2 – – <1,0 –
siarkowodór H2S +
wodorosiarczki HS– – – <1,0 –
Suma oznaczonych składników 233,16 547,49 514,75 378,30
Kwalifikacja
woda źródlana dla niemowląt, małych dzieci, młodzieży i osób dorosłych, w tym kobiet
w ciąży i laktacji
naturalna woda mineralna
– brak danych
Ta b e l a I. Skład chemiczny wód w opakowaniach jednostkowych przeznaczonych dla niemowląt i dzieci oraz Ta b l e I. Chemical composition of water in unit packaging intended for infants, children and women during
POLARIS 1A POLARIS 2 POLARIS 3 POLARIS K1/K2 Kropla Beskidu Nałęczo-wianka Nestle Pure Life Jurajska 0,035 <0,05 <0,05 – – <0,05 <0,05 0,025 – 0,014 <0,01 – – – – – 6,76 8,00 7,94 8,00 11,50 10,00 12,73 9,47 1,27 3,30 0,98 4,10 0,90 2,36 3,25 3,03 102,00 76,15 96,19 87,00 46,10 114,23 115,23 67,90 17,90 38,28 18,23 11,00 17,62 21,27 21,27 32,90 0,023 <0,02 <0,01 – – <0,02 <0,02 0,059 0,15 0,041 <0,10 – 0,05 – – 0,038 0,23 <0,02 <0,01 – – <0,02 0,02 0,025 0,22 0,18 0,14 0,14 0,07 0,26 0,30 0,32 33,00 20,20 14,50 4,10 7,79 13,10 9,90 7,50 – <0,05 <0,05 – – <0,05 <0,05 0,037 <0,3 <0,02 <0,02 – – <0,02 <0,02 – 284,00 278,10 257,00 382,00 202,09 448,50 466,80 345,00 – – – – – – – – 68,30 105,36 91,66 11,00 34,36 8,54 8,44 38,00 <0,05 <0,02 <0,005 – – <0,02 <0,02 <0,05 <0,021 <0,88 8,50 – – 0,95 1,24 <0,02 – <0,01 <0,01 – – – – – – – – – – – – – <0,1 <0,05 <0,50 – – <0,50 <0,50 <0,2 25,00 8,82 10,78 – – 27,33 27,03 13,7 – <1,00 <1,00 – – <1,00 <0,1 – <0,02 <1,00 <1,00 – – – – – 540,00 539,18 505,92 520,00 320,43 646,54 666,19 520,00
dla dzieci powyżej 3 r.ż., młodzieży i osób dorosłych
naturalna woda mineralna dla dzieci powyżej 1 r.ż., młodzieży,
osób dorosłych, w tym kobiet w ciąży i laktacji
kobiet w okresie ciąży i laktacji pozytywnie zaopiniowanych w Instytucie Matki i Dziecka (wyniki badań NIZP-PZH) pregnancy and lactation, positively evaluated at the Institute of Mother and Child (results of the study of NIZP-PZH)
indywidualizowania i dostosowania programów edukacyjnych promujących picie wody do różnych grup wiekowych dzieci (dzieci przedszkolne, wczesnoszkolne, młodzież). Kształtowanie nawyku picia wody od najmłodszych lat dziecka powin-na obejmować równolegle z dzieckiem, także jego rodziców/opiekunów, a także personel żłobków, przedszkoli oraz nauczycieli w szkołach. W promocji picia do-brej jakości wody bardzo istotną rolę może odegrać lekarz pediatra, który przy okazji wizyt w poradni rodziców z dzieckiem podkreśla znaczenie picia wody dla zdrowia i rozwoju dziecka. W docieraniu z promocją picia wody do różnych grup społecznych, w tym młodych rodziców, warto wykorzystać szeroki zasięg mediów szczególnie TV i radio, ale także prasę parentingową.
WNIOSKI
1. W żywieniu niemowląt, dzieci i młodzieży zaleca się picie wody dobrej jako-ści, tzn. wody źródlanej i naturalnej wody mineralnej o niskim lub średnim stopniu mineralizacji, posiadającej pozytywną opinię jednostki pediatrycznej.
2. Uczenie dziecka od najmłodszych lat picia dobrej jakościowo wody zamiast słodkich napojów jest istotne zarówno dla zachowania dobrego stanu zdrowia, jak i w aspekcie profi laktyki otyłości.
3. Kształtowanie nawyku picia wody wymaga promocji na wielu płaszczyznach, takich jak programy edukacyjne w mediach oraz systematyczne szkolenie personelu medycznego i pracowników oświaty.
M. W i ę c h, M. B a r a ń s k a, G. R o w i c k a, H. W e k e r WATER IN CHILDREN’S NUTRITION – SELECTION CRITERIA, QUALITY
REQUIREMENTS, PROMOTION S u m m a r y
Introduction. Water is essential ingredient for life of every organism. Appropriate hydration through
the supply of liquids, including good quality water, is an important component of the child’s model of safe nutrition.
Aim. The aim of the paper was to present the selection criteria and quality requirements for water
in unit packaging recommended for youngest children, as well as the importance of promoting water drinking for shaping correct eating habits.
Material and methods. The paper reviewed the documentation, including the results of the analyses
of water composition in unit packaging, which received a positive opinion of the Institute of Mother and Child, intended for infants and children. The results were referred to current standards and recom-mendations regarding water drinking by children.
Results. Recommendations for the consumption of water by infants, children and adolescents were
presented in 2011 and published as a medical standard. According to this standard, it is believed that the appropriate criteria for water selection and quality requirements are met by spring waters and natural mineral waters – low or medium mineralized, low sodium, originally clean, extracted from deep-water depositions with documented resources, without chemical, organic and microbiological impurities. From among 12 waters assessed in the years 2014–2017, all met the required criteria. One of them was classifi ed as spring water, and the rest was natural mineral waters. In Poland, various actions are carried out to educate children and their parents/guardians in the fi eld of the positive impact of drinking water on the body. The research shows that the most often recognizable educational program is the program “Mamo, Tato Wolę Wodę”.
Conclusions. It is recommended to drink good quality water in infant’s, children’s and adolescent’s
nutrition. Teaching a child to drink water from an early age is important for maintaining good health. In shaping of proper eating habits, including drinking water, various educational programs and trainings addressed directly to children and their parents/guardians, as well as medical staff and education staff may be helpful.
PIŚMIENNICTWO
1. Diet, Nutrition and the Prevention of Chronic Disease: Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. WHO, Geneva 2003. – 2. Litwin M.: Woda – uniwersalny rozpuszczalnik. Standardy Medyczne, 2007; 4: 83-85 – 3. Woś H., Weker H., Jackowska T., Socha P., Chybicka A.,
Czerwionka--Szafl arska M., Dobrzańska A., Godycki-Ćwirko M., Jarosz A., Książyk J., Lukas W., Steciwko A., Szajewska H.: Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń dotyczących spożycia wody i innych
napojów przez niemowlęta, dzieci młodzież. Standardy Medyczne/Pediatria, 2011; 8(1): 1-9. – 4. Jarosz
M. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017. – 5. Stahl A., Kroke A., Bolzenius K., Manz F.: Relations between hydration status in children and their
dietary profi le – results from the DONALD study. Eur. J. Clin. Nutr. 2007; 61: 1386-1392. – 6. Manz
F.: Hydration and disease. J. Am. Coll. Nutr. 2007; 26: 535S-5541S. – 7. Ganio M.S., Armstrong L.E., Casa D.J., McDermott B.P., Lee E.C., Yamamoto L.M., Marzano S., Lopez R.M., Jimenez L., Le Bellego L., Chevillotte E., Lieberman H.R.: Mild dehydration impairs cognitive performance and mood of men.
Br. J. Nutr. 2011; 106(10): 1535-1543. – 8. Weker H., Barańska M.: Models of safe nutrition of children and adolescents as a basis for prevention of obesity. Med. Wieku Rozw. 2011; 15(3), Cz. I: 288-297. – 9. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia – tekst jednolity. Dz.U. 2010 nr 136, poz. 914. – 10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie na-turalnych wód mineralnych, wód źródlanych i wód stołowych. Dz.U. nr 85, poz. 466.
11. Galan P., Arnaud M.J., Czernichow S., Delabroise A.M., Preziosi P., Bertrais S., Franchisseur C.,
Maurel M., Favier A., Hercberg S.: Contribution of mineral water to dietary calcium and magnesium
intake in a French adult population. J. Am. Diet. Assoc. 2002; 102: 1658-1662. – 12. Drywień M.E.,
Nadolna A.: Ocena spożycia wód butelkowanych jako źródła wybranych składników mineralnych
wśród młodzieży akademickiej. Roczn. PZH . 2012; 63(3): 347-352. – 13. Weker H., Barańska M., Riahi
A., Socha P.: Raport z badania pt. Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku od 5 do 36
miesiąca życia – badanie ogólnopolskie 2016 rok (PITNUTS 2016), Warszawa 2017. Adres: 01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17A
