ANTONI MORA WIECKI
.
O POSZUKIWAN-
IU
Z~ÓŻ MINERAŁÓW
STRONTOWY
.
CH
W POLSCE
UWAGI OGOLNE. Przyjmuje się, że pierwotnym źródłem
stron-tu są utwóry magmowe lub.pomagmowe, w któ-rych pierwiastek ten występuje· w posta.ei izo-morficznego rozproszenia. Z rozpadu tych
utwo-rów powstałych dzięki skomplikowanym
proce-som geochemicznym poważniejsze skupienia mi-nerałów strontowych znane są jedynie z utwo-rów hipergenicznych lub hydrotermalnych. . Najważniejszymi pod względem przemysło wym minerałami zawierającymi stront są
cele-styn i stroncjanit.. ·
Przydatne przemysłowo złoża stroncjanitu są
na ogól rzadkie. Do największych należy złoże odkryte w 1914 r. na Nowej Funlandii. Z innych na uwagę zasługuje złoże w Westfalii, w którym
·stroncjanit występuje w postaci żył i wtrąceń
w marglu kredowym ku północy od Monasteru
(Mtblster). ·
Celestyn spotyka się o wiele częściej niż
stron-cjanit. Według A. Fersmana (6,7) ~ańcuchy
gór-skie w środkowej Azji są otoczone
ndeprzerwa-nym pasmem· skał zawierających celestyn. Zwła szcza są w niego zasobne utwory kredo~e W
Fer-ganie (wieś Ljakan). Ponadto obecność minera-;
łów strontowych stwierdzono we Wschodniej
Sy-berii w utworach sylurskich (Republika
Jakuc-ka). Permskie wapienie i margle w dorzeczu . WołgiiDźwiny Pólnocnej wykazują większą
za-wartość związków strontu. . . . W· innych krajach duże złoża celestynu znaj-dują się w prowincji Granada w Hiszpanii, w Ar-; gentynie, w Anglii itd.
Złoża celestynu hydrotermalnego, któremu· w żyłach towarzyszą baryt, ga}ena, sfaleryt i in-ne siarczki, znain-ne są w okolicach Bristolu w An-glii, w Niemczech w Westfalii itd. . · ·
Największym producentem ~elestynu jest
Wielka Brytania, która posiada bar.dzo duże zło . ża tego minerału w. hrabstwie Lancaster.
DOTYCHCZASOWE
WIADOMOśCI O WYSTĘPOW ANIU MINERALOW S~RONTOVVYCH W POLSCE
· W Polsce nie były dotychczas znane większe skupienia minerałów strontowych. Natomiast w drobnych ilościach minerały-te, niekiedy w po...
100
staci pięknych kryształów bogatyc? .w ro~~ite
postacie, stwierdzono w szeregu mieJs~owosci. .
Stroncjanit w postaci bezbarwnych 1 przezro-:
czystych kryształów słupkowych, dochodz~cy~h
do O 5 cm wielkości, znajdowano w wap1emu węgl~wym w Nowej Wsi koło Srebrnej Góry na Dolnym śląsku. Towarzyszy mu szpat brunatny. Według L. Hoheneggera (10), ~troncjanit ~or~y pod Skoczowem na Śląsku gmazda ~ wap1emu
i ujawnia pseudomorf<YZy po celestyme. . .
W · Calińskim Smugu koło StarachoWic J. B.
Pusch (16) stwierdził obecność igiełkowych
kry-ształów stroncjanitu na żelaziaku .brunatnym.
Wzmianka L. Zejsznera (22), o występowaniu stroncjanitu w postaci złożowej ~ Stara~howi cach nie znalazła dotychczas ·potwierdzema.
Celestyn występuje w Polsce o wiele częściej niż stroncjanit. Według H. Traubego (19), w Strzelcach Wielkich, w dolnym wapieniu
mu-sżlowym celestyn narasta na pseudomorfozach złożonych z drobnoziarnistego kalcytu. ·
O występowaniu celestynu w Pszowie koło Rybnika wspomina już H. Fiedler (~). ~w?;zy on w trzeciorzędowych marglach białe 1 zołte kryształy, opisane przez V. d. Bornego (4) i M. Webskiego (21) .. Poza tym według H. Traubego
. (6) w Pszowie biały i biało-żółty celestyn twor~y
druzy w szczelinach i próżniach .w wapi~u, zalegającym w postaci wkładek .w Iłach t~zec~o7 rzędowych. Jest on dość czysty 1 występuJe
me-rzadko w postaci bardzo pięknych, wielościen
nych kryształów bez~ar:vnych lub ~e~ko
zabar-wionych niebiesko, mek1edy całkow1c1e
przezro-czystych, dochodzących do 2 c~ w.ielkoś~i.. Kry~ ształy te zawierają nieco wap1ema. MieJscami kryształy ubogie w ściany narosłe są na żółtych romboedrach· kalcytu. W. Nechay (15) wspomi- · na również o występowaniu celestynu razem z siarką i gipsem w Rydułtowach koło Pszowa
na Górnym Śląsku. .
. W Kokoszycach koło Rybnika (R Traube 19), · celestyn został stwierdzony ':N trze;:iorzędowych (mioceńskich) marglach gtpsonosnych razem z siarką ·często w postaci dobrze wykształconych
· krysztaiów
bezb~wnyc~
iprzezroczystyc~
lubżółtawych, zmętmałych; 1mp~ew:owanyc~ siarką.· Obok celestynu w formacJI miOcenu gipsonoś
stępuje róWiłież baryt ~ stroncjanit, ten ostatni w p9staci białych fub żółtych skupień bulastych. · Wielościenne kryształy celestynu stwierdzono również w wapieniu pszowskim pod Raciborzem. Według T. Bocheńskiego (W. Nechay 15) w ko-palni węgla Dębieńska w Czerwionce, w strefie uskokowej piaskowca karbońskiego, w szczelinie
na głębokości310m od powierzchni, stwierdzono
piękne kryształy celestynu, do 2 cm długości
o dużym bogactwie form, wśród których
prze-ważały słupy rombowe, zakończone ściętymi
pi-ramidami. ·
. St. Kreutz (12) podaje, że celestyn znajduje się również w sferosyderytach tej kopalni.
Według K. Bohdanowicza (2) w utworach dol-n~mioceńskich na Górnym Śląsku w powiecie Rybnickim, kÓło Pszczyny i Pszowa, obecne są
konkrecje septariowe poprzecinane żyłkami,
składającymi się z celestytiu oraz mieszaniny ce-.
lestynu, siarki i kalcytu. Niekiedy razem z
siar-ką występuje baryt. . . .
W śląskim starym fliszu podkarpackim cele-styn spotykany jest rzadko.
A. Hohenegger (10) wspomina, że Habel
stwierdził celestyn wraz ze stroncjanitem
w próżniach w wapieniu pod Skoczowem. W. Nechay (15) ustalił, że biało-szary celestyn w postaci gniazd, soczewek i · żył obecny jest
w łupkach cieszyńskich w Goleszowie.
W Pos.ądzy koło Proszowie (St. Kreutz 14} ce"' lestyn tworzy piękne wielościenne kryształy
do-chodzące do 3 cm. ·
W Staszewie (kolekcja J. B. Puscha-Koroń-. skiego, J. Morozewicz ___: 1900) celestyn tworzy
warstwę w piaskowcu "chlorytowyll)". J. B.
Pusch (16) znajdował również celestyn w bułach
marglu kredowego · w Kazimierzu nad Wisłą
i Starościcach koło Lącznej. Obecność w tych
miejscowościach celestynu •nie została później
potwierdzona.
Największe dotychczas skupienie celestyr:m
stwierdził R. Krajewski (11) we wsi Czarkawy
nad Nidą przy badaniu wapieni siarkonośnych.
Według niego, celestyn występuje tu w utworach
trzeciorzędowych w poro-watej skale węglan~
celestynowej, zawierającej miejscami rzadkie skupienia krzemionki oraz gips krystaliczny, niekiedy z drobnymi wpryskami siarki. Ilość ce-lestynu w skale dochodzi miejscami do 25%.
W 1953 r. stwierdzona została .przez St
Pa-włowskiego obecność stroncjanitu koło Osieka, gdZ'ie występuje on w próżniach tWapieni zale-.
gających na głębokości 95,4 - 102,6 m, w
po-staci n1erzadko zupełnie przezroczystych igieł
kowatych M-yszta·~ów, doch<Jdzą1:!ych do 3 cm.
długości. ·
Obecność celestynu i stroncjanitu, a niekiedy
również barytu, stwierdzona została przez St.
Pa-włowskiego również na głębokości .do 100m
w siarkonośnych marglach i wapieniach
poro-watych. Ujawnienie na tym-obszarze pojedyn-czych skupień minerałótW strontawych wskazuje na celowość przebadania tego .. o'bszaru na
za-wartość tych miner.alóiW. PrzesŁanki gen
etycz-ne przemawiają bowiem za możliwością ·wystę powania tu skupień strontowych, w których za-wartość SrO może przekraczać nawet 15% ..
Stront stwierdzono również w szeregu polskich skał magmowych zwłaszcza na Dolnym Sląsku, w których występuje on przypuszczalnie w sta-nie izomorficznego rozproszenia w różnych mi-nerałach. Koncentracje strontu w tych skalach nie są znane.
Stroncjanit· w Polsce spo,tykano najczęściej w próżniach i szczelinach wapieni i margli, przy-puszczalnie jako utwór późniejszy, epigenetycz-ny. Warunki jego powstawania nie zostały
do-kładnie wyjaśnione. ·
. Celestyn w Polsce w postaci konkrecji i gniazd, a nawet utwol-ów pokładowych w wapieniach, marglach, gipsach, a nawet glinach gipsoo..ośnych
spotyka się stosunkowo częściej niż stroncjanit.
Najczęściej stwierdzano go w utworach mioceń
skich (trzeciorzędowych) dągnących się z
Górne-go Sląska przez Zapadlisko Podkarpackie w kie-runku wschodnim, daleko poza granice kraju.
Warunki, w jakich występuje celestyn, prze-mawiają za tym, że minerał ten powstał w próż niach i szczelinach, powstałych wskutek
proce-sów ługowania w skałach osadowych. Towarzy- .
szą mu najczęściej gips, siarka rodzima, rzadziej
utwory krzemionkowe. ..
Występowania celestynu i stroncjanitu znane już były przed drugą wojną światową. W ów-czesnym ustroju nie przypisywano im znaczenia gospodarczego. Dopiero po zakończeniu wojny, w zmienionych warunkach ustrojowych, s~ łecznych i ekonomicznych, wskutek dążenia do
możliwie wszechstronnego wykorzystania kraj~
wej bazy surowcowej zwrócono uwagę na możli
wości wykorzystania minerałów strohtowych.
· GENEZA MINERALOW STRONTOWYCH
Według K. Smulikowskiego (18) "pierwotnym
środkawiskiem sedymentacyjnym koncentracji
strontu są osady wapienne i margliste. Jednak ·
dopiero diagenetyczne procesy w tych osadach
pod wpływem krążący~h wód mogą doprowadzić
ck> wydatnej koncentracji strontu w postaci osob-nych minerałów,.tj. stroncjanitu SrC03 lub cele-stynu SrS04 , które zbierają się w żyły, gniazda, soczewki lub konkrecje".
Jednocześnie K. Smulikowski zwraca uwagę
na szczegÓlny związek paragenetyczny celestynu
z siarką rodzimą.
Według St. Kreutza (13, 14) nagromadzenia celestynu wraz z gipsem, barytem i siarką znaj-dują się na całym obszarze podkarpackim iłów mioceńskich od Sląska aż do Besarabii. Zacho-dziłoby tu zatym zjawisko . analogiczne, jak w iłach trzeciorzędowych na Sycylii, w Toskanii 1 w Zagłębiu Paryskim. St. Kreutz powstanie tych minerałów przypisuje mineralizacji przez
źródła mineralne.
· Przemawia za tym zawartość sr·· w wielu współczesnych źródłach mineralnych. M. Domi-nikiewicz (5) podaje, że
w
alkaliczno-ziemnych. woda(;h mineralnych· Folski zarówno bar, jak i stront są dość rozpowszechnione, lecz wystę pują przeważnie w niewielkich il~iach. Przy-· czynę tego upatruje on w istnieniu w wodach jonu siarkowego, który strąca jony strontu i baru
w postaci nie rozpuszczalnych siarczanów. Z tej
przyczyny stężenie jonów Sr i Ba w tych
wo-dach obok większych ilości jonu siarkowego by~ ło by bardzo niewielkie.
Roztwór nasycony wody w temperaturze 1ao,
może zawierać w l kg:
SrS04 . . . 114,02 mg
BaS04 • • • • • • 2,20 mg
Na ogół stront zdaje się występować w wodach mineralnych częściej i w ilOściach nieco więk szych niż bar. Wiązałoby się to z większą·rozpu
·szczalnością siarczanu strontu w wodach
bar-elziej obfitujących w jon siarczanowy.
Zawartość jonu Sr w l kg krajowych wód mi-neralnych osiąga na podstawie danych M.
Domi-nikiewicza 67,54 mg. Na 40 miejscowości, w
któ-rych opisuje on wody mineralne, wody z 11 miej-scowości zawierały Sr. Siedem z nich położonych
jest na obszarze podkarpackim, trzy w górzystej części Dolnego Sląska, a tylko jedno na obszarze
północnym (Kołobrzeg).
Stront zawarty w wodzie źródeł mineralnych
w postaci Sr (HCD.Jh może osadzać się w formie ·
pokładowej.
Źródłem koncentracji soli stronto~ch w wa-.
runkach hipergenicznych mogą być obok wód źródeł minera1nych również wody morskie za-wierające według V. M. Goldschmidta (9) 0,001% · Sr. Str.ont, znajdujący się
w
wodzie morskiej, może być intensywnie wyławiany przez żyjące w niej. organizmy.Znane są ~iektóre organizmy żywe koncentru-jące stront w szkieletach aragonitowych lub kal-cytowych (np. litotamnia). Z siarczanu strontu budują swe szkielety (igiełki)
promienice-akan--tarie; Celestynowi spotykanemu w pozostało ściach amonitów i w innych skamieniałościach przypisać należy powstawanie epigenetyczne.
Fazostałości organizmów zawierających stront, skupiając się na dnie morskim w sprzyjających warunkach diagenetycznych i epigenetycznych
po przebyciu szeregu przemian, mogą być źród
łem koncentracji złożowej miq.ex:ałów
st:ronto-wych.
Według A. Fersmana (7), związki strontu mog-ły gromadzić się tam, gdzie morze zmieniało się
w shme jeziora i gdzie zanikały baseny morskie,
małe morza i słone jeziora. W skazuje na to ich
parageneza z gipsem i_ kalcytem, a niekiedy
z siarką, z ropą naftową i z kwarcem. PERSPEKTYWY POSZUKIWAWCZE . Na obszarze Folski najwięcej występowań ce-lestynu stwierdzono w utworach mioceńskich w południowej części kraju. Szczególna para-geneza celestynu w tych utworach z siarką
ro-'dzimą, tak wnikliwie pod względetn
geochemicz-102
nym uchwycona przez K. Smulikowskiego (18), zgodnie ze spostrzeżeniami A. Bolewsklego (3)
w Posądzy, R. Krajewsklego (11) w Czarkowach, St. Kreutza (14) w Swoszowicach, S. Pawłow skiego kolo OSieka itd., sprzyja IW)'datnie uzna-niu utworów mioceńskich ciągnących się od
Gór-nego Sląska na zachodzie aż poza granice pań
stwa na wschodzie,· za szczególnie interesujące pod względem poS0uk!ilwań koncentracji· zlożo IWej minerałów strontowych w Polsce.
K. Bohdanowicz (2) uważa, że "występowanie złóż siarki na szerokiej przestrzeni gipsonośnych
utworów. dolno-mioceńsokich, zależy od miejsco-wych warunków koncentracji materiałów
orga-nicznych, które powodowały redukcje gipsu".
Za istnieniem tege rodzaju warunków przema-wia między innymi częsta obecność silnje bitu-micznych utworów w spągu margli siarkonoś
nych lub grubych zespołów siarkonośnych mar-gli dolno-mioceńskich, bogatych w szczątki Fa-ślin, ryb i owadów, oraz w innych · miejscowo-ściach w podobnych utworach - dużej
zawarto-ści szczątków organicznych i bi~uminów. Warun-ki te sprzyjać mogły również powstawaniu
sku-pień minerałów strontowych.
Dlatego też złóż minerałów strontowych w
Pol-sce należałoby poszukiwać przede wszystkim
w utworach mioceńskich na , południu Polski.
Najbardziej obiecująca pod tym względem jest Niecka Nidziańska, położona ku południowemu zachodowi od masywu Swiętokrzyskiego tworzą ca wgięcie w otaczającej ją płycie słabo sfalowa-nych utworów mezozoicznych: piaskowców tria-sowych, wapieni jurajskich i margli kredowych, wypełnione przez neogeńskie warstwy piaszczy-sto-gliniaste i wapienne.
Poszukiwaniami powinny być objęte oba skrzydla niecki, łącznie z przedlużeniem po dru-giej stronie Wisły w kierunku na Tarnobrzeg
-Baranów.
Prace poszukiwawcze . należałoby prowadzić
przede wszystkim na obszarach o dużym rozwoju warstw gipsowych, przykrytych utworami młod szymi, zwłaszcza marglistymi i ilastymi.
Prze-mawia za tym obecność większych ilości
celesty-nu w podobnych utworach, zalegających
bezpo-średnio w stropie gipsu na obszarze wsi
Czarko-wy. Zarówno tu, jak i na innych obszarach Wy-stępowania utworów mioceńskich na Górnym Sląsku i na Podkarpaciu minerały strontowe mo-gą być obecne w iłach, iłołupkach, marglach
i wapieniach, a nawet tworzyć wtrącenia w
gip-sach. W jednych przypadkach minerały stronto-we będą tworzyły wyraźne skupienia, w innych
mogą być one rozproszone w postaci pelitowej lub drobnoziarnistej w masie skalnej, w której · makroskopowo ani celestyn, ani stroncjanit nie
dadzą się wyróżnić. · Możliwe, że stront raczej w niewielkich ilościach występować będzie w przeważającej części utworów mioceńskich. W formie złożowej koncentrować się on będzie przypuszczalnie w większych lub mniejszych płatach w bezpośrednim sąsiedztwie linii
brze-gowych lub wYniesień grzbietów kredowych.
Przemawiają za tym dotychczasowe spostrzeże
nia poczynione na obszarze wsi Czarkawy, gdzie na większych głębokościach minera~ów
stronto-wych nie ujawniono.
Gdyby mineralizacja strontowa była ·związana
przede wszystkim z działalnością źródeł
mineral-nych, wówczas koncentracja złożowa minerałów
strontowych tworzyłaby .oderwane płaty o zasię
gu o wiele mniejszym od złóż siarki. J
ednocze-śnie znacz.nie utrudnialoby to iCh poszukiwanie.
Polożenie utworów strontonośnych w pobliżu
linii brzegowych lub w~niesień może sprzyjać
ich niszczeniu i przenoszeniu w postaci ziarn lub
odłamków na złoże wtórne, gdzie miałyby one
występować
w
postaci zlepieńców. Przenoszenie to wszakże nie mogło odbywać się na większychprzestrzeniach ze wzlędu na małą .odporność
materiału na działanie mechaniczne .
. Wydaje się, że poszukiwacze prace geologiczne
powinny być przeprowadzane przede wszystkim
na obszarach Czyrkowy - Wiślica, ku
'YifSChodo-wi od niego w okolicach Buska oraz w obszarze
tarnobrzeskim. Ze względu na zbyt szczupły
za-kres wiadomości odnośnie do pozostałych
ob-szarów, nakreślenie dla . nich kierunków badań
bez uprzednich prac paleogeograficznych wydaje
się przedwczesne.
Nie mniej jednak należałoby mieć na uwadze
.możliwości występowania minerałów
stronto-wych na terenie Polski, zwłaszcza w utworach
_permskich, triasowych i kredowych.
Występowania minerałów strontowych pochO.:. dzenia hydrotermalnego dotychczas w Polsce
nie stwierdzono. ·
LITERATURA l. B i e t i e c h t in G. G. - Minierało'gia. Moskwa
1950.
2. B o h d a n o w i c
z
K. - Surowce mineralne świa ta, t. II, Warszawa 1952.3. B o l e w ski A. - O złożu siarki w Posądzy.
Sprawozdania PIG t. VIII, Warszawa 1935.
4. B orne d. V. - Colestin von Poschow. "Zeitsch. d. deutsch geal. Geselschaft", Berlin 1855, Bd. VII. 5. D o m i n i ki e w i c z M. - Wooy mineralne
Pol-ski. Warszawa 1951.
ti. F er s m a n A. - Gieochimia. Leningrad 1939.
7. F er s m a n A. - Zajmująca geochemia.
Warsza-wa 1950.
.8. F i e d l e r H. - Die Minerallen Schlesiens und der
angrenzenden Lander. Wrocław 1863.
9. G o l d s c h m i d t V. M. - Grundlagers der qua.n-titativen Geochemie . . "Fortsc;h.' d. Minera!." 1933,
t. 17.
10. H o h e n e g g er L - Die geognostischen Verhalt-nisse der Nardkarpathen in Schlesien. Wien 1932. 11. K r aj e w s ki R. - Zl~że siarki w Czarkowach.
Sprawozdania PIG t. VIII zeszyt 2, Warszawa 1935. 12. K r e u t z St. - O kryształach celestynu w Poisce.
Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników
w Polsce, t. I, Pozna:ń 1933.
13. K re u t z St. - O minerarach złóż truskaw
iec-kich. Biuletyn PAU, Kraków 1915. ·
14. K re u t z St. . - Schwefel und Baryt von Swoszo-wice. Biuletyn PAU, Kraków 1916.
· 15. N e c h a y W. - O występowaniu celestynu w Go-leszowie. Tom I Prac Oddziału Przyradniczego Mu-zeum Sląskiego. Katowice 1939.
16. P u s c h J. G. - Geognostische Beschreibung von
Polen. Stuttgart und Tiibingen 1836.
17. S a c h s A. - Die Bodenschatze Schlesiens. Leip
-zig 1888.
18. S m u l i k o w ski K. - Geochemia. Warszawa 1952 .
19. T r a u b e H. - Die MineraHen Schlesiens.
Wroc-ław 1888.
20. T s c h er in ak ' G. - Podręc~nik mineralogii.
Warszawa 1900. · . . ·
21. W e b s k y M. - Ueber einige Kristallformen des Colestins von Poschow bei Rybnik "Zeit. d. deutsch. geologische Geselschaft", Berlin 1857 Bd.
IX. . '
22. Z e j s z n e r L. - Początki mineralogii '\Vedlug
układu Gustawa Rose. WarsLawa 1861.
