Medycyna Pracy 2013;64(1):103–118
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA POGLĄDOWA
Dorota Chomiczewska-Skóra
NIEPOŻĄDANE REAKCJE SKÓRNE SPOWODOWANE
KONTAKTEM Z MATERIAŁEM DREWNIANYM
ADVERSE CUTANEOUS REACTIONS INDUCED BY EXPOSURE TO WOODS
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland
Ośrodek Alergii Zawodowej i Zdrowia Środowiskowego, Pracownia Dermatologii / Centre of Occupational Allergy and Environmental Health, Dermatology Unit
Streszczenie
W następstwie narażenia na pył drewna lub materiał drewniany w innej postaci może dochodzić do niepożądanych reakcji skórnych. Obejmują one kontaktowe zapalenie skóry o etiologii alergicznej i z podrażnienia oraz znacznie rzadziej pokrzywkę kontaktową, reakcje fotoalergiczne i fototoksyczne. Opisywano też przypadki rumienia wielopostaciowego. Kontaktowe zapalenie skóry, zarów-no alergiczne, jak i z podrażnienia, najczęściej jest spowodowane kontaktem z egzotycznymi gatunkami drewna, takimi jak różne odmiany palisandru czy drewno teak. Występuje ono zwykle u osób zajmujących się zawodowo lub hobbistycznie ręczną albo me-chaniczną obróbką drewna. W związku z narażeniem na pył drewna nierzadko obserwuje się powietrznopochodny charakter zmian skórnych. Znane są również przypadki alergicznego kontaktowego zapalenia skóry w następstwie styczności z gotowymi wyrobami drewnianymi, takimi jak biżuteria czy instrumenty muzyczne. Celem pracy jest prezentacja niepożądanych reakcji skórnych zwią-zanych z ekspozycją na materiał drewniany, wywołujących je czynników i możliwych źródeł narażenia, na podstawie dostępnego piśmiennictwa. Med. Pr. 2013;64(1):103–118
Słowa kluczowe: drewno, zapalenie skóry kontaktowe alergiczne, zapalenie skóry z podrażnienia Abstract
Various adverse cutaneous reactions may occur as a result of exposure to wood dust or solid woods. These include allergic contact der-matitis, irritant contact dermatitis and, more rarely, contact urticaria, photoallergic and phototoxic reactions. Also cases of erythema multiforme-like reactions have been reported. Contact dermatitis, both allergic and irritant, is most frequently provoked by exotic woods, e.g. wood of the Dalbergia spp., Machaerium scleroxylon or Tectona grandis. Cutaneous reactions are usually associated with manual or machine woodworking, in occupational setting or as a hobby. As a result of exposure to wood dust, airborne contact derma-titis is often diagnosed. Cases of allergic contact dermaderma-titis due to solid woods of finished articles as jewelry or musical instruments have also been reported. The aim of the paper is to present various adverse skin reactions related to exposure to woods, their causal factors and sources of exposure, based on the review of literature. Med Pr 2013;64(1):103–118
Key words: wood, allergic contact dermatitis, irritant dermatitis
Adres autorki: Klinika Alergologii i Zdrowia Środowiskowego, Pracownia Dermatologii,
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: chomicz@imp.lodz.pl Nadesłano: 30 listopada 2012, zatwierdzono: 12 grudnia 2012
WPROWADZENIE
Drewno – ze względu na liczne zalety, takie jak niski cię-żar, dobra wytrzymałość mechaniczna, niska rozszerzal-ność cieplna, sprężystość i łatwość obróbki – jest materia-łem o szerokim zastosowaniu w wielu dziedzinach. Jest wykorzystywane jako surowiec obrabiany mechanicznie, surowiec chemiczny i energetyczny. Znajduje zastoso-wanie w budownictwie jako element konstrukcyjny i do robót stolarskich, w kolejnictwie, meblarstwie, przemyśle sklejkowym, do wyrobu przedmiotów użytkowych, de-koracyjnych, narzędzi, instrumentów muzycznych i bi-żuterii (1,2). Pod względem chemicznym w skład drewna
wchodzą przede wszystkim biopolimery – celuloza i to-warzyszące jej hemicelulozy, kwasy poliuronowe oraz lignina. Ponadto zawiera ono substancje towarzyszące, takie jak skrobia, tłuszcze, żywice, gumy, barwniki, garb-niki, olejki eteryczne, alkaloidy oraz związki mineralne w postaci soli kwasu fosforowego, węglowego, mrówko-wego, szczawiowego i krzemowego (1). Wśród gatunków drewna o zastosowaniu użytkowym wyróżnia się gatunki krajowe (rodzime) i egzotyczne. Te ostatnie ze względu na walory praktyczne (trwałość, twardość i odporność na wilgoć) oraz dekoracyjne (barwa, rysunek słojów) są naj-częściej stosowane do wyrobu przedmiotów użytkowych i ozdobnych (2).
104 D. Chomiczewska-Skóra Nr 1 dłuższy czas, takich jak drewniana biżuteria (naszyjni-ki, bransolety), drewniane obuwie, rzadziej narzędzia drewniane czy instrumenty muzyczne (9–11).
Niepożądane reakcje skórne na drewno mogą być związane ze środowiskiem pracy. Zawodowe narażenie dotyczy profesji takich, jak stolarze, wytwórcy mebli, pracownicy tartaków, drwale, cykliniarze i szlifierze drewna, występuje w przemyśle drzewnym i budownic-twie (6,7,12). Z kolei niepożądane reakcje skórne o etio-logii pozazawodowej związane są z hobbistycznymi i rekreacyjnymi zajęciami z wykorzystaniem materiału drewnianego (3).
Z czynników przyczynowych zmian skórnych u osób pracujących przy obróbce surowca drewniane-go lub drewna przetworzonedrewniane-go należy wziąć pod uwagę nie tylko naturalne składniki, ale też związki chemiczne używane do konserwacji i impregnacji drewna oraz pa-sożyty drewna. Sugeruje się, że wiele przypadków kon-taktowego zapalenia skóry związanego z obróbką mate-riału drewnianego jest spowodowanych przez dodatki do drewna (3,6).
KONTAKTOWE ZAPALENIE SKÓRY
Kontaktowe zapalenie skóry spowodowane stycznością z drewnem jest zjawiskiem dobrze udokumentowanym. Może być wywołane przez bardzo wiele, w większości egzotycznych, gatunków drewna (6,13–15). Większość z nich ma właściwości zarówno drażniące, jak i uczu-lające (9). Woods i wsp. (7) już w 1976 r. wyszczególni-li 220 gatunków drzew z potwierdzonymi przypadkami niepożądanych reakcji skórnych, głównie kontakto-wego zapalenia skóry. Wśród nich wyróżnili 20 ga- tunków najczęściej wywołujących zmiany skórne oraz kilkanaście odpowiedzialnych za reakcje w obrębie błon śluzowych i kilka związanych z objawami astmy. Wśród tych pierwszych znalazło się drewno gatunków: Aspidosperma peroba, Brya ebenus, Chlorophora excelsa, Chloroxylon swietenia, Dalbergia melanoxylon, Dalber-gia retusa (DalberDalber-gia spp.), Diospyros spp., Distemonan-thus benthamianus, Fagara flava (Fagara spp.), Gony-stylus bancanus, Khaya ivorensis (Khaya spp.), Macha-erium spp., Mansonia altissima, Nauclea trillesii, Para-tecoma peroba, Swietenia macrophylla (Swietenia spp.), Tabebuia ipe (Tabebuia spp.), Tectona grandis, Thuja pli-cata, Tieghemella heckelii i Triplochiton scleroxylon (7).
Także inni autorzy sugerują, że za większość przypad-ków zapalenia skóry wskutek ekspozycji na pył drewnia-ny jest odpowiedzialdrewnia-nych około 17–20 gatunków, które mimo właściwości uczulających lub toksycznych znajdu-Kontakt z materiałem drewnianym, w szczególności
z pyłem drewna, może niekiedy być przyczyną niepo-żądanych reakcji w obrębie skóry. Występują one raczej rzadko i z tego powodu powodują trudności diagno-styczne. Celem pracy jest prezentacja takich reakcji, ich rodzajów, wywołujących je czynników i możliwych źródeł narażenia. Szczególną uwagę poświęcono aler-gicznemu kontaktowemu zapaleniu skóry, ze względu na trwałe konsekwencje zdrowotne tego schorzenia. Opracowanie przygotowano w oparciu o dostępne pi-śmiennictwo, przede wszystkim z wykorzystaniem bazy bibliograficznej Medline.
NIEPOŻĄDANE REAKCJE SKÓRNE – INFORMACJE OGÓLNE
Niepożądane reakcje skórne związane z kontaktem z materiałem drewnianym obejmują przede wszystkim kontaktowe zapalenie skóry o etiologii alergicznej lub z podrażnienia, których kliniczne nasilenie jest bardzo zróżnicowane – od łagodnych ograniczonych zmian ru-mieniowych po rozległe i długotrwale utrzymujące się ogniska wypryskowe, nierzadko z nasiloną lichenizacją skóry (3). Możliwe są również reakcje fototoksyczne, fo-toalergiczne i pokrzywka kontaktowa (2). Ponadto opi-sywano przypadki rumienia wielopostaciowego (4,5). Niektórzy autorzy sugerują, że kontakt skóry z pyłem drewna może sprzyjać rozwojowi zapalenia mieszków włosowych (6,7).
Zmiany w obrębie skóry mogą pojawić się w następ-stwie kontaktu z materiałem drewnianym w różnej po-staci. Najczęściej dochodzi do nich wskutek ekspozycji na pył drewna. Stosunkowo często występują podczas obróbki drewna, przy użyciu narzędzi ręcznych (piły, dłuta, materiałów ściernych itp.) lub mechanicznych (tokarki, wiertarki, pilarki, szlifierki itp.). Obróbka ta może dotyczyć nieprzetworzonego surowca drzewne-go lub drewna przetworzonedrzewne-go (uszlachetnionedrzewne-go), w postaci np. płyt pilśniowych, drewna zagęszczonego, warstwowego, drzewnych mas plastycznych czy sklejki. Z pyłem wytwarzanym podczas obróbki mechanicznej i takich czynności, jak piłowanie, szlifowanie, skrawa-nie, toczenie drewna, związane są reakcje skórne o cha-rakterze powietrznopochodnym. Poza tym pył może wywoływać objawy również w obrębie dróg oddecho-wych i oka, w postaci zapalenia błony śluzowej nosa, duszności (astmy) i zapalenia spojówek (8). Zmiany skórne rzadziej są następstwem kontaktu z gotowymi wyrobami drewnianymi. Dotyczy to przede wszystkim przedmiotów pozostających w kontakcie ze skórą przez
Reakcje skórne na drewno
Nr 1 105
ją komercyjne zastosowanie ze względu na wysokie walo-ry użytkowe i dekoracyjne. Należy do nich np. palisander (drewno spokrewnionych ze sobą gatunków Dalbergia i Machaerium, w tym odmiany palisandru wschodnio-indyjskiego i rio), mansonia (Mansonia altissima) i teak (Tectona grandis) (6). Gatunki najczęściej powodujące niepożądane reakcje skórne, a przede wszystkim aler-giczne kontaktowe zapalenie skóry, zostały wyszczegól-nione w tabeli 1. Warto wiedzieć, że przy wyrobie mebli i innych przedmiotów rzadkie i drogie gatunki drewna zastępowane są łatwiej dostępnymi. Na przykład drewno Machaerium scleroxylon jest popularnym zamiennikiem dla palisandru pozyskiwanego z Dalbergia spp., a zamiast drewna teakowego czy mahoniu stosowane są mniej cen-ne: mahoń afrykański lub meranti (10).
Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry
Czynniki uczulające obecne w drewnie mogą być przy-czyną rozwoju alergicznego kontaktowego zapalenia skóry (allergic contact dermatitis – ACD). Jest to reak-cja zapalna, wywołana związkami chemicznymi o ni-skiej masie cząsteczkowej, które uruchamiają IV (póź-ny) mechanizm nadwrażliwości. Zmiany skórne mają charakter wypryskowy. Ostry wyprysk cechuje się obecnością rumienia, grudek wysiękowych, pęcherzy-ków, pęcherzy oraz nadżerek, z towarzyszącym świą-dem. Ze względu na immunologiczny charakter reakcji często obserwuje się szerzenie wykwitów poza miejsce bezpośredniej styczności z czynnikiem uczulającym. Z kolei w przewlekłym ACD obserwuje się ogniska rumieniowe, zliszajowacenie skóry z jej pogrubieniem i wzmożonym poletkowaniem, również nadmierne ro-gowacenie i pęknięcia skóry (3).
Reakcje alergiczne związane z obróbką drewna czę-sto mają charakter powietrznopochodny. W ich przy-padku zmiany skórne dotyczą początkowo okolic od-słoniętych, tj. twarzy, szyi, powiek, rąk i przedramion. Źródłem uczulenia są cząsteczki pyłu drewnianego i skrawków powstających podczas piłowania, cięcia, skrawania i tym podobnych czynności. Niekiedy nastę-puje rozwój zmian w okolicach osłoniętych, w następ-stwie przeniesienia czynnika uczulającego na skórze rąk lub przypadkowego przedostania się pod odzież (2,6). Nierzadko dochodzi do zajęcia okolicy genitalnej (7,16). Równocześnie z wypryskiem alergicznym mogą wystę-pować objawy ze strony spojówek oraz błon śluzowych nosa i dróg oddechowych, zazwyczaj o charakterze z podrażnienia (17).
Wśród nieegzotycznych gatunków drewna, które mogą wywoływać uczulenie kontaktowe, wymienia się
akację, olchę, jesion, buk, brzozę, kasztanowiec, cedr, wiąz, klon, dąb, sosnę, topolę, śliwę i świerk (3). O wiele jednak częściej spotykane i dobrze udokumentowane są przypadki ACD w następstwie obróbki egzotycznych gatunków drewna, które pochodzą z regionów tropi-kalnych i subtropitropi-kalnych (2). Wiele z tych gatunków zostało wyszczególnionych w tabeli 1. Nierzadko spo-tyka się przypadki współistniejącego uczulenia na kilka gatunków drewna, zwłaszcza u osób mających do czy-nienia z różnymi drzewami podczas ich obróbki (2,17). Główne składniki drewna – celuloza i lignina – nie mają właściwości uczulających. Z kolei działanie alergi-zujące przypisuje się innym związkom obecnym w ma-teriale drewnianym, takim jak fenole, chinony, saponi-ny, stylbesaponi-ny, terpesaponi-ny, a także tanisaponi-ny, flawonoidy, alka-loidy, glikozydy, antrachinony i kumaryny (6,12,18,19). Wiele z nich pochodzi z części rdzeniowej drzewa i uwalnia się przy jego obróbce. Poza tym uczulające związki wchodzą w skład wydzielin drzewnych, takich jak żywice (balsamy, terpentyna, szelak), olejki eterycz-ne i ineterycz-ne soki (lateks, kauczuk). Biologiczna rola tych składników jest zróżnicowana. Stanowią one zapasowe substancje odżywcze lub końcowe produkty przemiany materii drzew (1,3,7). Niektóre chronią przed bakteria-mi, grzybami i owadami (7). Niekiedy drewno zawiera związki prekursorowe, które dopiero wskutek przemian chemicznych, np. oksydacji, stają się właściwymi aler-genami (2).
Fenole (w szczególności katechole) są związkami uczulającymi roślin z rodziny nanerczowate (Anacar-diaceae). Należy do niej rodzaj Toxicodendron (3,12), którego przedstawiciele (T. radicans, T. toxicodendron, T. diversiloba, T. vernix) powodują alergiczne kontak-towe zapalenie skóry o nasilonych objawach, często ma-nifestujące się już przy pierwszej styczności z rośliną. Alkilokatechole nanerczowatych, wchodzące w skład ich oleożywic, określane są mianem uruszioli (3). Źró-dłem uczulenia są żywe rośliny, ponieważ z większości tych drzew nie pozyskuje się drewna o właściwościach użytkowych. Na przykład ze względu na alergizujące i toksyczne właściwości zaniechano wykorzystywania do wyrobu mebli lub w rzeźbiarstwie pochodzącego z Malezji gatunku Anacardium melanorrhea (3,12).
Kora większości gatunków z rodzajów Salix (wierz-ba) i Populus (topola) zawiera glikozyd fenolowy, salicy-nę lub populisalicy-nę. Wykazano, że właściwości uczulające mają alkohol i aldehyd salicylowy, obecne w korze osiki (Populus tremula), wierzby dwubarwnej (Salix phylici-folia), wierzby iwy (Salix caprea) i jarząbu pospolitego (Sorbus aucuparia) (20).
Ta be la 1. W yb ra ne ga tun ki dr ew na w yw ołu jące niep ożąd an e r ea kc je s kó rn e, głó w nie a ler giczn e k on ta kt ow e za pa lenie s kó ry Ta be la 1. Se le ct ed w oo d s pe cies a ss oci at ed w ith ad ver se c ut an eo us r eac tio ns, m ain ly a ller gic co nt ac t der m at iti s N azwa łaciń ska ga tun ku / R odzin a La tin n am e of a s pe cies / / F ami ly N azwa p ot oczn a C omm on n am e Po ch odzenie Di str ib ut io n Re ak cj e niep ożąd an e Ad ver se r eac tio ns Źr ódło n arażeni a So ur ce o f exp os ur e M ożli w e a ler gen y A ller gen s Pi śmiennic tw o Ref er en ces Ac aci a m ela no xy lo n / / L eg um in os ae cza rn e drze w o / / a us tra lia n b lac kw oo d Au stra lia, T asm ani a ACD ho bb ist yczn e t oka rs tw o / t ur ner y (h ob by) ac am elin, 2,6-dim et oksy-1,4-b enzo chin on, m el ac acidin / ac am elin, 2,6-dim et ho xy-1,4-b enzo quin on e, m el ac acidin H au sen, 1990 (15) Afz eli a a fri ca na / / C ae sa lp in ia ce ae za kr w in, a fze lia, do us sie / a fze lia, do us sié A fr yka Ś ro dk owa i Z ac ho dni a / C en tra l an d W es t A fr ic a ICD budo w nic tw o / co ns tr uc tio n w or k kemf er ol , ka te chin y, c hin on y / / kaem pf er ol , c at ec hin s, quin on es Ra ym on d, 1959 (21) Ap ul eia l eio ca rp a / / L eg um in os ae gra pi a, ga ra pa / ga ra pa Brazy lia, A m er yka Południo wa / B ra sil , So ut h A m er ic a po w iet rzn op oc ho d-ne A CD , A CD / a ir-bo rn e A CD , A CD sto la rs tw o / c ar pen tr y fla w on y / fl av on es D ej ob er t, 1995 (22) Ca ba ni lla s, 2006 (23) As pi do sp er m a p er ob a, As pi do sp er m a sp p. / / A po cy na ce ae per ob a, a m ar el lo / / p er ob a r os e A m er yka P ołudnio wa / / S ou th A m er ic a ACD uży wa nie dr ew ni an yc h n arzę dzi do m anic ur e, g ra n a o rga nac h (dr ew ni an a k la w ia tura) / u se o f w oo den m anic ur e t oo ls, p la yin g th e o rga n (w oo den k ey bo ar d) Jem ec, 1991 (24) Bo wd ich ia n iti da / / P ap ili on ac ea e-Fa ba ce ae suc up ira / s uc up ira A m er yka P ołudnio wa / / S ou th A m er ic a ACD w yr ób p odłóg dr ew ni an yc h / / w oo den flo or m an ufac tur in g 2,6-dim et oksy benzo chin on, bo w dic hin on / / 2,6-dim et ho xy ben oq uin on e, bo w diq uin on e G on ça lo , 1992 (25) Br os im um r ub es cens , Br os im um sp p. / / M or ac ea e sa tin e / b lo od w oo d, sa tin e A m er yka P ołudnio wa (B razy lia) / S ou th A m er ic a (B ra sil) fo to-A CD / / p ho toA CD noszenie dr ew ni an yc h bra ns olet ek / w ea rin g w oo den brace lets ps ora len y, c hin on y / ps ora len s, quin on es Ser ra no , 2008 (13) B ry a e ben us / / F ab ac ea e co cu s / co cu s, co cu sw oo d Ja m ajka, K ub a, D omini ka na / J am aic a, Cu ba, Th e D ominic an Rep ub lic ACD gra n a k la rn ecie , fle cie / p la yin g th e c la rin et, fl ut e 7,8-di hy dr oksy-2’ ,4’ ,5’--tr im et oksy izo fla wa n, 7,8,3’-t rih ydr oksy-2’ ,4--dim et oksy izo fla wa n / / 7,8,2’-t rih ydr oksy-3’ ,4’--dim et oksy fla wa n / 7,8-di hy dr oxy-2’ ,4’ ,5’--tr im et ho xy iso fla va n, 7,8,3’-t rih ydr oxy-2’ ,4--dim et ho xy iso fla va n H au sen, 1991 (26) Ch lo ro pa ho ra (M ili cia) ex ce lsa / / M or ac ea e ch lo ro fo ra, ir ok o / ir ok o, A fr ic an t ea k A fr yka Z ac ho dni a, Śr od ko wa i Ws ch odni a / / W es t, C en tra l an d E as t A fr ic a po w iet rzn op oc ho d-ne A CD / a ir-bo rn e A CD sto la rs tw o / c ar pen tr y ch lo ro fo ry na / c hlo ro ph or in H inn en, 1995 (27) St in geni , 1998 (28)
Co rd ia ger as ca nt hu s / / E hr et ia ce ae bo co te , b eco te / b oco te , sa lm w oo d A m er yka Ś ro dk owa, A m er yka P ołudnio wa, M eksy k / C en tra l A m er ic a, So ut h A m er ic a, M exico po w iet rzn op oc ho d-ne A CD , A CD / / a irb or ne A CD , ACD sto la rs tw o (w yr ób ołó w kó w i dług op isó w dr ew ni an yc h), to ka rs tw o, m ec ha niczn a o br ób ka dr ew na – w yr ób k ijó w b ila rd ow yc h / / c ar pen tr y (m an ufac tur in g w oo den p en ci ls a nd p en s), t ur ner y, m ec ha nic al w oo dw or kin g – b illi ar d cues m an ufac tur in g co rdi ac hr om es Rac ket t, 1997 (17) Po dj as ek, 2011 (2) Co rd ia d od ec an dr a / / B or ag in ac ea e zer ico te , zir ico te / zir ico te A m er yka Ś ro dk owa, M eksy k / C en tra l A m er ic a, M exico ACD to ka rs tw o, m ec ha niczn a o br ób ka dr ew na – w yr ób k ijó w b ila rd ow yc h / / t ur ner y, m ec ha nic al w oo dw or -kin g – b illi ar d c ues m an ufac tur in g co rdi ac hr om es Rac ket t, 1997 (17) D al ber gi a f ru te sc ens / / F ab ac ea e tu lip w oo d, b razi lia n A m er yka Ł aciń ska / L at in A m er ic a po w iet rzn op oc ho d-ne A CD , A CD / a ir-bo rn e A CD , A CD sto la rs tw o – w yr ób ołó w kó w i dług op isó w / c ar pen tr y – m an ufac tur in g p en ci ls a nd p en s Po dj as ek, 2011 (2) D al ber gi a l at ifo lia / / L eg um in os ae-Pa pi lio na ce ae pa lis an der ws ch odnio in dyjs ki / E as t In di an r os ew oo d In die , I ndo ne zj a, M ale zj a, N ep al / I ndi a, I ndo nesi a, M al aysi a, N ep al ACD w yr ób n oży , t oka rs tw o – w yr ób dr ew ni an yc h rącze k do n arzę dzi , pr od uk cj a m eb li / k ni ves m an u-fac tur in g, t ur ner y – m ak in g of w oo den t oo l h an dles (R)-4-m et oksy da lb er gio n, (S)-4,4’-dim et oksy da lb er gio n / / (R)-4-m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4,4’-dim et ho xy da lb er gio ne At ha va le, 2003 (29) Es tla nder , 2001 (8) D al ber gi a m ela no xy lo n / / F ab ac ea e da lb er gi a cza rn odrze w, gr en adi lle / a fr ic an bl ac kw oo d A fr yka Z ac ho dni a (M oza m bi k, T anza ni a) / / W es t A fr ic a (M oza m biq ue , T anza ni a) ACD , aler giczn e za pa lenie czer w ieni wa rg ow ej / / A CD , a ller gic ch ei lit is w yr ób k la rn et ów , a m at or ska pr od uk cj a szka tułe k, g ra n a fle cie / c la rin et m ak in g, a m at eur m an ufac tur in g b ox es, p la yin g th e r eco rder (R)-4-m et oksy da lb er gio n, (S)-4-m et oksy da lb er gio n, (S)-4’-h ydr oksy-4-4--m et oksy da lb er gio n / / (R)-4-m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4-m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4’-h ydo xy-4,4--m et ho xy da lb er gio ne W oo ds, 1976 (7) Pf öh ler , 2008 (9) D al ber gi a n ig ra / Fa ba ce ae / Le gu m in os ae pa lis an der r io , p ali sa nder brazy lijs ki / c av iun a, jac ara nd a Brazy lia ws ch odni a / / E as ter n B ra sil ACD gra n a s krzyp cac h, m ec ha niczn a ob ró bka dr ew na / p la yin g t he vio lin, m ec ha nic al w oo dw or kin g (R)-4-m et oksy da lb er gio n, (S)-4’-h ydr oksy-4--m et oksy da lb er gio n, (S)-4,4’-dim et oksy da lb er gio n / / (R)-4-m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4’-h ydr oxy-4--m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4,4’-dim et ho xy da lb er gio ne H au sen, 1985 (30) Es tla nder , 2001 (8) Ka ner va, 2001 (31) D al ber gi a r et us a / / F ab ac ea e pa lis an der k ora lo w y / / co co bo lo A m er yka Ś ro dk owa (N ika ra gu a, K os ta ry ka, Pa na m a, M eksy k) / C en tra l A m er ic a (N ika ra gu a, C os ta Ric a, P an am a, M exico) ACD noszenie n aszyjni ka dr ew ni an eg o, bra ns olet y dr ew ni an ej, s to la rs tw o, to ka rs tw o, m ec ha niczn a ob ró bka dr ew na – w yr ób k ijó w bi la rdo w yc h / w ea rin g a w oo den ne ck lace , a w oo den b race let, ca rp en tr y, t ur ner y, m ec ha nic al w oo dw or kin g – b illi ar d c ues m an ufac tur in g ob tu sac hin on, (R)-4-m et oksy da lb er gio n, (S)-4’-h ydr oksy-4--m et oksy da lb er gio n, (S)-4-m et oksy da lb er gio n / / o bt us aq uin on e, (R)-4--m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4’ hy dr oxy-4--m et ho xy da lb er gio ne , (S)-4-m et ho xy da lb er gio ne H au sen, 1997 (10) Rac ket t, 1997 (17) C or re ale , 2002 (32) M ora tin os, 2005 (11) Po dj as ek, 2011 (2)
N azwa łaciń ska ga tun ku / R odzin a La tin n am e of a s pe cies / / F ami ly N azwa p ot oczn a C omm on n am e Po ch odzenie Di str ib ut io n Re ak cj e niep ożąd an e Ad ver se r eac tio ns Źr ódło n arażeni a So ur ce o f exp os ur e M ożli w e a ler gen y A ller gen s Pi śmiennic tw o Ref er en ces D al ber gi a s te vens on ii / / F ab ac ea e pa lis an der h on dura sk i / / H on dura n r os ew oo d H on dura s / H on dura s po w iet rzn op oc ho d-ne A CD + A CD / / a irb or ne A CD + A CD sto la rs tw o (w yr ób ołó w kó w i dług op isó w) / c ar pen tr y (m an ufac tur in g w oo den p en ci ls an d p en s) Po dj as ek, 2011 (2) D io sp yr os c ele bi ca / / E ben ac ea e he ba n m ac as sa r, h eb an in dyjs ki / m ac as sa r e bo ny Azj a P ołudnio w o--Ws ch odni a / S ou th-E as t A sia ACD to ka rs tw o, m ec ha niczn a o br ób ka dr ew na – w yr ób k ijó w bi la rdo w yc h / t ur ner y, m ec ha nic al w oo dw or kin g – b illi ar d c ues m an ufac tur in g m aka ss ar i inn e n aft oc hin on y / / m ac as sa r a nd o th er na ph th oq uin on es Rac ket t, 1997 (17) D io sp yr os e ben um / / E ben ac ea e he ba n, h eb an wła ści w y cza rn y / ce ylo n e bo ny , Ea st I ndi an e bo ny Azj a P ołudnio w o--Ws ch odni a / S ou th-E as t A sia ACD noszenie dr ew ni an eg o na szyjni ka / w oo den n ec kl ace w ea rin g m aka ss ar / m ac as sa r To rc hi a, 2008 (33) D ist em on an th us ben th am ia nu s / / L eg um in os ae / / C es al pi ni ac ea e m ov in gui , a ya n A fr yka Z ac ho dni a / W es t A fr ic a w yr ób m eb li, m ec ha niczn a ob ró bka dr ew na / f ur ni tur e pr od uc tio n, m ec ha nic al w oo dw or kin g oxya ya nin s W oo ds, 1976 (7) En ta nd ro ph ra gm a cy lin dr icu m / / M eli ac ea e sa pe li, m ah oń af ry ka ńs ki / s ap ele A fr yka Ws ch odni a, C en tra ln a i Z ac ho dni a / / E as t, C en tra l a nd W es t A fr ic a IgE-za le żn e CD (b iałk ow e za pa lenie sk ór y), A CD / I gE--m edi at ed CD (p ro te -in der m at iti s), A CD sto la rs tw o / c ar pen tr y m an so no ne A Es tla nder , 2001 (8) A lva re z-C ues ta, 2004 (34) Er yt hr op leu m gu ya nens e / F ab ac ea e ta li, mi ss an da A fr yka Z ac ho dni a / W es t A fr ic a ACD układ anie p odłóg / flo or l ay in g Ga m bo a, 1991 (35) Er yt hr op leu m iv or ens e / F ab ac ea e ta li A fr yka Z ac ho dni a / W es t A fr ic a ACD at ra no rin Ca ba ni lla s, 2006 (18) Fa ga ra H eitzi i / / R ut ac ea e lim on ci llo , o lo n M ad aga ska r, K am er un, Ko ng o, Ga bo n / / M ad aga sc ar , C am er oo n, C on go , Ga bo n ACD sto la rs tw o / c ar pen tr y C on dé-Sa laza r, 1987 (36) Fa gu s s ylv at ica bu k / E ur op ea n b ee ch Eur op a / E ur op e ACD sto la rs tw o / c ar pen tr y Ca ba ni lla s, 2006 (18) Fr axi nu s a m er ica nu s / / Ol ea ce ae jesio n a m er yka ńs ki / / w hi te A sh A m er yka P ółn ocn a / N or th A m er ic a ACD w yr ób p rze dmio tó w dr ew ni an yc h / / w oo den i tem s m an ufac tur in g Sc hem an, 1999 (37) Gl ut a r hen gas lu b M ela no rr he a r he ng as / /A na ca rd ia ce ae ren ga s In do ne zj a, M ale zj a / / I ndo nesi a, M al aysi a ACD sto la rs tw o – w yr ób m eb li, p race leśn e / c ar pen tr y – f ur ni tur e m an ufac tur in g, f or es t w or ks Sir ega r, 1975 (38) G oh, 1988 (39) Ta be la 1. W yb ra ne ga tun ki dr ew na w yw ołu jące niep ożąd an e r ea kc je s kó rn e, głó w nie a ler giczn e k on ta kt ow e za pa lenie s kó ry – cd . Ta be la 1. Se le ct ed w oo d s pe cies a ss oci at ed w ith ad ver se c ut an eo us r eac tio ns, m ain ly a ller gic co nt ac t der m at iti s – co nt.
G on ys ty lu s b an ca nu s / / Th ym ela ea ce ae ra min Południo w o-Ws ch odni a Azj a / S ou th-E as t A sia ACD ko ns er wac ja m ode li s ta tk ów / / m ode l s hi ps r es to ra tio n 2,6 -d im et ok sy -1 ,4-be nz oc hi no n / / 2 ,6-di m et ho xy -1 ,4-be nz oq ui no ne Br uy nze el, 1987 (40) Gr ev ill ea r ob us ta / / P ro te ac ea e sil ky o ak Ró żn e k on ty nen ty , ws ch odnie w yb rze że Au stra lii , A fr yka Południo wa / diff er en t co nt in en ts, co as t o f Au stra lia, S ou th A fr ic a ACD noszenie b ra ns olet y, m ec ha niczn e cię cie drze wa / b race let w ea rin g, w oo d p runin g a nd c ut tin g gr ev illo l H off m ann, 1985 (41) D er ra ik, 2009 (42) Kh ay a a nt ho th ec a / / M eli ac ea e m ah oń a fr yka ńs ki , za-m ah oń / A ric an m ah oga ny CD , A CD w yr ób m eb li / f ur ni tur e m an ufac tur in g M or ga n, 1968 (43) Lo ph op et al um du bi um / / C elas tra ce ae per up ok Azj a P ołudnio w o--Ws ch odni a / S ou th-E as t A sia ACD za w ód b ot ani ka / j ob o f b ot ani st Ta na ka, 2003 (44) M ac ha er iu m acu tif ol iu m / / F ab ac ea e bl ac kh ea rt Bo liw ia, B razy lia, P er u, Pa ra gwa j, W en ezue la / / B oli vi a, B razi l, P er u, Pa ra gu ay , V en ezue la ACD w yr ób p rze dmio tó w dr ew ni an yc h / / w oo den i tem s m an ufac tur in g (R)-3,4-dim et oksy da lb er gio n / / (R)-3,4-dim et ho xy da lb er gio ne Sc hem an, 1999 (37) M ac ha er iu m sc ler oxy lo n / / F ab ac ea e pa lis an der s an tos, p ao fer ro / m orado , p ao f er ro , Sa nt os r os ew oo d A m er yka P ołudnio wa, Bo liw ia, B razy lia / S ou th A m er ic a, B oli vi a, B ra sil ACD , p ow iet rzn op o-ch odn e A CD , r umień w ie lo pos tacio w y / ACD , a irb or ne A CD , er yt hem a m ul tif or m e sto la rs tw o, rze źb ienie w dr ew nie , m ec ha niczn a o br ób ka dr ew na, w yr ób flet ów , t oka rs tw o – w yr ób ki jó w b ila rdo w yc h, p rze dmio tó w ozdo bn yc h, mi se k, p ro du kc ja fo rm at ek o klein y o raz o klein y płyt z t w orzy w drze w ny ch / / c ar pen tr y, w oo d c ar vin g, m ec ha nic al w oo dw or kin g, ga ita s (fl ag eo lets) co ns tr uc tin g, t ur ner y – m an ufac tur in g b illi ar d c ues, de co ra tiv e i tem s, b ow ls, p ro duc tio n of w oo d v en eer p an els (R)-3,4-dim et oksy da lb er gio n / / (R)-3,4-dim et ho xy da lb er gio ne Ir vin e, 1988 (45) Rac ket t, 1997 (17) Shimizu , 2000 (4) C or re ale , 2002 (32) Ro ja s-H ijazo , 2007 (16) Rom an ko w, 2007 (46) St in geni , 2008 (14) Po dj as ek, 2011 (2) M an ilc ar a b id en ta ta / / S ap ot ac ea e pig w ic a wła ści wa, m as sa ra nd ub a / / m as sa ra nd ub a, bu llet w oo d A m er yka P ołudnio wa, Brazy lia, K ol um bi a, G uj an a, Pa na m a / S ou th A m er ic a, Brazi l, C olo m bi a, G uya na, Pa na m a ICD sto la rs tw o (p ył dr ew na) / c ar pen tr y (w oo d d us t) Jen sen, 2009 (47) M ans on ia a lti ssi m a / / S ter ul ia ce ae m an so ni a, b et e / m an so ni a A m er yka Ś ro dk owa, A m er yka P ołudnio wa (N izin a A m azo nk i i Or in ok o, W yży na G uj ań ska) / C en tra l A m er ic a, S ou th A m er ic a (Th e A m azo n a nd Or in oco Lo w la nd s, Th e G ui an a H ig hl an ds) CD chin on y, m an so no ne A / / q uin on es, m an so no ne A W oo ds, 1976 (7)
N azwa łaciń ska ga tun ku / R odzin a La tin n am e of a s pe cies / / F ami ly N azwa p ot oczn a C omm on n am e Po ch odzenie Di str ib ut io n Re ak cj e niep ożąd an e Ad ver se r eac tio ns Źr ódło n arażeni a So ur ce o f exp os ur e M ożli w e a ler gen y A ller gen s Pi śmiennic tw o Ref er en ces Ol ea eu ro pe a oli w ka eur op ejs ka / o liv e Kra je śr ódziemn om or sk ie , Eur op a P ołudnio wa, Ka ukaz, K ry m, A fr yka Ws ch odni a / M edi ter ra ne an co un tr ies, S ou th er n E ur op e, Ca uc as us, Cr im ea ACD noszenie b iżu ter ii dr ew ni an ej / / w ea rin g w oo den j ew el ler y chin on y /q uin on es H au sen, 1981 (48) Pe ltog yn e p an icu la ta / / P elt og yn e s pp . / / C ae sa lp in ia ce ae am ara nt / p ur ple he ar t, am ara nt h A m er yka Ś ro dk owa, A m er yka P ołudnio wa / / C en tra l A m er ic a, S ou th A m er ic a ACD w yr ób g ita r, s to la rs tw o – w yr ób ołó w kó w i dług op isó w / gui ta r m an ufac tur in g, c ar pen tr y – m an u-fac tur in g w oo den p en ci ls a nd p en s ka la fo ni a / r osin M eh ta, 2007 (49) Po dj as ek, 2011 (2) Per ico ps is e la ta / / A fro rm os ia e la ta / / L eg um in os ae-Pa pi lio no id ea e af ro m osi a / a fro m osi a, af ro rm osi a, A fr ic an t ea k W yb rze że K oś ci Sło nio w ej, Za ir, K on go , K am er un / / I vo ry C oa st, Z air e, C on go , C am er oo n ACD sto la rs tw o, w yr ób m eb li / c ar pen tr y, fur ni tur e m an ufac tur in g W oo ds, 1976 (7) Pi ce a sp p. / P in ac ea e św ier k / s pr uce Eur op a, Azj a, A m er yka Półn ocn a / E ur op e, A sia, N or th A m er ic a ACD m ec ha niczn a o br ób ka dr ew na / / m ec ha nic al w oo dw or kin g ka la fo ni a /r osin Es tla nder , 2001 (8) Pi nu s s pp ., P in us sy lve str is / P in ac ea e sosn a / p in e Eur op a, Azj a / E ur op e, A sia ACD , p ow iet rzn op o-ch odn e A CD / A CD , airb or ne A CD ob ró bka dr ew na, m ec ha niczn a ob ró bka dr ew na, k on ta kt z w ió ra mi dr ew na, h ob bi sty czn a o br ób ka dr ew na, s to la rs tw o / w oo dw or kin g, m ec ha nic al w oo dw or kin g, exp os ur e to w oo d c hi ps, a m at eur c ar pen tr y ka la fo ni a, k wa s a biet yn ow y, olej t alo w y, ży w ic a, t er pen ty na, ter pen y / r osin, a biet ic acid , t al l oi l, t ur pen tin e, t er pen es H inn en, 1995 (27) H jo rt h, 1979 (50) W ats ky , 1997 (51) Es tla nder , 2001 (8) Po pu lu s t rem ul a / / S al ica ce ae to po la osi ka / a sp en, co mm on a sp en Eur op a, Azj a, A fr yka Półn ocn a / E ur op e, A sia, N or th A fr ic a ACD zb ió rka li ści n a p oka rm d la łosi , ro lnic tw o / co lle ct in g le av es fo r e lks f ee din g, fa rmin g al ko ho l s alic ylo w y (a lk oh ol 2-h ydr oksy benzy lo w y), alde hy d s alic ylo w y (a lde hy d 2-h ydr oksy benzy lo w y) / / s alic yl a lco ho l (2-h ydr oxy benzy l alco ho l), s alic yl alde hy de (2-h ydr oxy benza lde hy de) A alo-K or te , 2005 (20) Es tla nder , 2001 (8) Pt er oc ar pu s da lb er gi oi de s / / F ab ac ea e pad uk / A nd am an p ad au k W ys py A nd am an / / Th e A nd am an I sla nd s ACD to ka rs tw o – w yr ób k ijó w bi la rdo w yc h, w yr ób gi ta r / tur ner y – bi lli ar d c ues m ak in g, gui ta r m ak in g ka la fo ni a / r osin Rac ket t, 1997 (17) M eh ta, 2007 (49) Pt er oc ar pu s s oy auxi i / / F ab ac ea e pad uk a fr yka ńs ki / / A fr ic an p ad au k A fr yka, do rze cze K on ga / / A fr ic a, Th e C on go b asin po w iet rzn op oc ho d-ne A CD , A CD / / a irb or ne A CD , ACD sto la rka, p ro du kc ja n oży , m ec ha niczn a o br ób ka dr ew na / / c ar pen tr y, k ni ves m an ufac tur in g, m ec ha nic al w oo dw or kin g Rac ket t, 1997 (17) Kie ć-Ś w ier czy ń-ska, 2004 (52) Podj as ek, 2011 (2) Ta be la 1. W yb ra ne ga tun ki dr ew na w yw ołu jące niep ożąd an e r ea kc je s kó rn e, głó w nie a ler giczn e k on ta kt ow e za pa lenie s kó ry – cd . Ta be la 1. Se le ct ed w oo d s pe cies a ss oci at ed w ith ad ver se c ut an eo us r eac tio ns, m ain ly a ller gic co nt ac t der m at iti s – co nt.
Sa lix c ap re a / / S al ica ce ae w ierzb a i wa / g oa t w illo w Eur op a, Azj a / E ur op e, A sia ACD zb ió rka li ści n a p oka rm d la łosi / / co lle ct in g le av es f or e lks f ee din g al ko ho l s alic ylo w y, a lde hy d sa lic ylo w y / s alic yl a lco ho l, sa lic yl alde hy de A alo-K or te , 2005 (20) Sa lix p hy lici fo lia / / S al ica ce ae w ierzb a d wu ba rw na / / t ea-le av ed w illo w Eur op a Ś ro dk owa / / C en tra l E ur op e ACD jw . / a s a bo ve jw . / a s a bo ve jw ./ a s a bo ve So rb us a ucu pa ria / / R os ac ea e ja rzą b p os po lit y / r owa n, m oun ta in-a sh Eur op a, Azj a P ołudnio w o--Z ac ho dni a / E ur op e, So ut h-W es t A sia ACD jw . / a s a bo ve jw . / a s a bo ve jw . / a s a bo ve Sw iet en ia m acr op hy lla / / M eli ac ea e m ah oń a m er yka ńs ki (wła ści w y) / A m er ic an m ah oga ny A m er yka Ś ro dk owa i P ołudnio wa / C en tra l an d S ou th A m er ic a ACD w yr ób o rga nó w p iszczałk ow yc h / / p ro duc tio n o f p ip e o rga ns H jo rt h, 1979 (50) Te ct on a g ra nd is / / V er ben ac ea e tik, t ea k / t ea k, Bur m es e t ea k Azj a P ołudnio wa: B irm a, In die , L aos, T ajl an di a, In do chin y / S ou th A sia: Bur m a, I ndi a, L aos, Th ai la nd , I ndo chin a ACD w yr ób n oży , p ro du kc ja m eb li, sto la rs tw o, k on ta kt z des ka mi do s aun y, h an de l dr ew nem egzo ty czn ym, p rac a w t ar ta ku i s kładzie dr ew na / k ni ves m an ufac tur in g, f ur ni tur e pr od uc tio n, c ar pen tr y, h an dlin g sa un a b oa rd s, ex ot ic t im ber t rade , w or kin g in s aw mi ll a nd l um ber ya rd de oksy la pac ho l, l ap ac ho l / / de oxy la pac ho l, l ap ac ho l Es tla nder , 2001 (8) Es tla nder , 1999 (53) Rao , 2010 (54) Te tra m er ist a gl ab ra / / Th ea ce ae pun ah In do ne zj a, M ale zj a / / I ndo nesi a, M al aysi a po krzy w ka / / ur tic ar ia w yr ób drzw i dr ew ni an yc h – szlif owa nie / w oo den do or m an ufac tur in g – g rin din g Es tla nder , 2001 (8) Th es pe sia p op ul ne a / / M al va ce ae mi lo H awa je , A m er yka P ółn ocn a, Fi lip in y / H awa ii, N or th A m er ic a, P hi lip pin es CD to ka rs tw o – w yr ób mi se k / / t ur ner y – b ow ls m an ufac tur in g m an so no n (7-h ydr oksy-2,3,5,6-t et ra hy dr o-3,6,9-t rim et yln aft o[18 b c] py ra n-4,8-dio n) / m an so no ne (7-h ydr oksy-2,3,5,6-t et ra hy dr o-3,6,9-t rim et yln aft o[18 b c] py ra n-4,8-dio ne) H au sen, 1997 (55) Th uja p lic at a / / C up re ssa ce ae ży w ot ni k o lb rzy mi / / ce da r, W es ter n r ed ce da r A m er yka P ółn ocn a (częś ć zac ho dni a) / N or th A m er ic a (W es ter n) ACD prac a w t ar ta ku / w or kin g in s aw mi ll bet a-t uj ap lic yn a ga mm a-t uj ap lic yn a, ka rwa kr ol , 7-h ydr oksy-4-izo pr op ylo tro po lo n / b et a-t hu ja plicin, ga mm a--th uj ap licin, c ar vacr ol , 7-h ydr oxy-4-i so pr op ylo tro po lo ne Bleumin k, 1973 (56) Tr ip lo ch ito n sc ler oxy lo n / / S ter ul ia ce ae ob ecze , o be ch e, sa m ba / o be ch e A fr yka Z ac ho dni a, A fr yka Śr od ko wa / W es t A fr ic a, C en tra l A fr ic a po krzy w ka ko nt ak to wa, A CD / / ur tic ar ia, A CD sto la rs tw o, k on ta kt z des ka mi do s aun y / c ar pen tr y, h an dlin g sa un a b oa rd s H in oj os a, 1990 (57) Ka ner va, 1998 (58) Es tla nder , 1999 (53) Tu rr ae an th us af ric an us / / M eli ac ea e aw odir e / a vo dir e A fr yka Ś ro dk owa, A fr yka Zac ho dni a, w yb rze że Za to ki G w in ejs kiej / C en tra l A fr ic a, W es t A fr ic a, co as t o f th e G ulf o f G uin ea CD m aszy no wa o br ób ka dr ew na / / m ec ha nic al w oo dw or kin g O leff e, 1975 (59) ACD – a ler giczn e k on ta kt ow e za pa lenie s kó ry / a ller gic co nt ac t der m at iti s, I CD – k on ta kt ow e za pa lenie s kó ry z p odrażnieni a / ir rit an t co nt ac t der m at iti s, CD – k on ta kt ow e za pa lenie s kó ry / co nt ac t der m at iti s.
112 D. Chomiczewska-Skóra Nr 1 rodzaju Tectona, w tym Tectona grandis (12). Gatunek ten wytwarza także deoksylapachol o właściwościach uczulających (32). Benzochinony zostały zidentyfiko-wane w drewnie gatunku Bowdichia nitida (3).
Drewno oliwki zawiera związki o budowie chino-idów, należące do tej samej grupy co silnie uczulający deoksylapachol drewna Tectona grandis oraz dalber-giony palisandru wschodnioindyjskiego i Rio. W po-równaniu z palisandrem drewno to ma jednak słabsze właściwości uczulające (48). Obecność 2,6-dimetok-sy-l,4-benzochinonu wykazano w 21 gatunkach drew-na, w tym w odmianach o wartości użytkowej, takich jak makoré (Tieghemella heckelii), Acacia melanoxylon, afromosia (Pericopsis elata) i afzelia (Afzelia africa-na) (18). Anthothecol i 2,6 dimethoxy-1,4-benzochinon to główne czynniki uczulające mahoniu afrykańskiego (Khaya anthotheca) (32).
Ze względu na rozpowszechnione występowa-nie chinonów roślinnych możliwe są alergiczne re-akcje krzyżowe między gatunkami drzew należą-cymi do różnych rodzin, a nawet z innymi roślina-mi (9,14). Zachodzą one między wieloma dalber-gionami, a także różnymi chinonami. Na przykład (R)-3,4-dimetoksydalbergion drewna Machaerium spp. może reagować krzyżowo z (R)-4-metoksydalbergionem, (S)-4’hydroksy-4-methoksydalbergionem i (S)-4,4’-dime-toksydalbergionem rodzaju Dalbergia. Ponadto z ga-tunkami Dalbergia reakcje krzyżowe mogą wywoływać primina pierwiosnka kubkowatego (Primula obconi-ca), deoksylapachol Tectona grandis, lapachenol Para-tecoma peroba oraz mansonone A gatunku Mansonia altissima (17). Podobne reakcje mogą zachodzić między benzochinonami Bowdichia nitida a hydrochinonem i priminą (3).
Za reakcje alergiczne związane z drewnem mogą być też odpowiedzialne izoflawany, należące do flawo-noidów. Na przykład związkami uczulającymi rodza-ju Acacia, do którego należy Acacia melanoxylon, są zarówno chinony – 2,6-dimetoksy-1,4-benzochinon i furanochinon acamelin – jak i hydroksyflawany, np. melacacidin (3,15). Hydroksyizoflawany (7,8-di-hydroxy-2’,4’,5’-trimetoksyizoflawan, 7,8,3’-trihydrok-sy-2’,4-dimetoksyizoflawan lub 7,8,2’-trihydroksy-3’,4’- -dimetoksyflawan) zidentyfikowano też jako alergeny drewna cocus (Brya ebenus) (26).
Terpeny, będące izomerami izoprenu, są alergena-mi charakterystycznyalergena-mi dla rodziny sosnowatych. Do związków tych należy pinen i karen oraz ich izome-ry (1). Z kolei chloroforyna, należąca do oksystylbenów, jest alergenem drewna iroko (Chlorophora excelsa) (28). Chinony (benzochinony, naftochinony i pochodne
fenantrenu) należą do najczęstszych alergenów drew-na (6,8). Są one obecne w błonach mitochondrialnych i błonach chloroplastu, służą jako nośniki elektronów, pełniąc ważną rolę w reakcjach redoks. Występują tak-że w formie zredukowanej, jako rozpuszczalne w wodzie chinole (14). Mają również właściwości bakteriosta-tyczne (18). Chinony są obecne w większości tropikal-nych gatunków (13). Wykrywa się je w drewnie teako-wym (Tectona grandis), palisandrze (Dalbergia, Macha-erium) (9,14) oraz drewnie gatunków Mansonia (3), Bro-simum (7) i Bowdichia (3). Benzochinony Dalbergia spp. chronią drzewo przed termitami i larwami komarów (2).
Wśród benzochinonów znajdują się dalbergiony, główne czynniki uczulające rodzaju Dalbergia i Macha-erium. Zidentyfikowano wiele dalbergionów, różniących się strukturą chemiczną i występowaniem w różnych gatunkach drewna. (S)-4-metoksydalbergion obecny jest w palisandrze koralowym, czyli cocobolo (Dalbergia retusa), palisandrze wschodnioindyjskim (Dalbergia la-tifolia) i dalbergii czarnodrzew (Dalbergia melanoxylon). (R)-4-metoksydalbergion zidentyfikowano w palisan-drze koralowym, wschodnioindyjskim i Rio (Dalbergia ni-gra), (R)-3,4’-dimetoksydalbergion w palisandrze Santos (Machaerium scleroxylon), (S)-4,4-dimetoksydalbergion w palisandrze Rio i wschodnioindyjskim, (S)-4’- -hydroksy-4-metoksydalbergion w palisandrze koralo-wym, Rio, dalbergii czarnodrzew, (S)-3’-hydroxy-4,4’- -dimethoksydalbergion w dalbergii czarnodrzew, dihy-dro-2’,4-dimetoksydalbergion w palisandrze wschod-nioindyjskim. Z kolei obtusachinon występuje wyłącznie w drewnie cocobolo (11,16). Jest on izomeryczną formą (R)-4-metoksydalbergionu, łatwo ulegającą konwersji do tego związku (11). (R)-3,4-dimetoksydalbergion, charak-terystyczny dla Machaerium spp. (w tym Machaerium scleroxylon), jest najsilniejszym czynnikiem uczulającym z grupy chinonów (14).
Do naturalnie występujących chinonów należy też tymochinon, obecny w drewnie cedrzyńca kalifornij-skiego (Heyderia decurrens), chinon makassar hebanu indyjskiego (Diospyros celebica), juglone w orzechu włoskim (Juglans regia) oraz rapanone (Ardisia macro-carpa), chinon Q4 (Diospyros melanoxylon) i 2,5-dime-toksy-l,4-benzochinon (Diospyros melanoxylon) (18). Różne związki o strukturze chinonów wykryto w ga-tunkach Brosimum guianense i paranense (7), a w Bro-simum alicastrum zidentyfikowano 2,6-dimetoksy-1,4--benzochinon (13). Lapachol, należący do benzochino-nów, to żółty barwnik występujący w korze drzew z ro-dziny Bignoniaceae, wykrywalny również w drewnie
Reakcje skórne na drewno
Nr 1 113
Mehta i wsp. sugerują możliwość wystąpienia reakcji krzyżowych między terpenami drewna amarant i paduk a alergenami roślin z rodziny Compositae i balsamem pe-ruwiańskim (40). Reakcje na pył sosny mogą być związa-ne m.in. z kalafonią jako czynnikiem uczulającym (48).
Kontaktowe zapalenie skóry spowodowane drewnem w populacji ogólnej występuje rzadko (19). W ośrodku alergologicznym w Hiszpanii chorzy z takim rozpozna-niem stanowili 4,3% osób z ACD wywołanym roślinami i 0,13% wszystkich badanych. Nie należy ono również do częstych dermatoz zawodowych. Zazwyczaj doty-czy stolarzy, pracowników przemysłu drzewnego i za-trudnionych w tartakach, a najczęściej spowodowane jest egzotycznymi gatunkami drewna (23). Przeprowa-dzony przez Hartmanna i wsp. (60) przegląd piśmien-nictwa dotyczący skutków zdrowotnych ekspozycji na drewno wskazuje, że reakcje niepożądane występowały przede wszystkim u pracujących w narażeniu na pyły tropikalnych gatunków drewna, w szczególności pod-czas szlifowania i cięcia materiału drewnianego. Auto-rzy zidentyfikowali 130 pAuto-rzypadków alergicznego lub niealergicznego kontaktowego zapalenia skóry związa-nego z drewnem.
W Finlandii 0,9% zgłaszanych przypadków zawodo-wego ACD było wywołanych stycznością z materiałem drewnianym (8). Tylko w pojedynczych przypadkach w tym kraju była to przyczyna ACD u stolarzy, narażo-nych na gatunki takie, jak obeche i jacaranda. Znacznie częściej za reakcje alergiczne w tej grupie zawodowej odpowiadały inne czynniki związane z budownictwem, takie jak chrom lub żywice epoksydowe (31). Również analiza występowania dermatoz zawodowych u pra-cowników budowlanych pokazała, że zapadalność na te choroby u zatrudnionych przy obróbce drewna jest sto-sunkowo niska. Współczynnik zapadalności w tej gru-pie wynosił 2,6 na 10 tys. zatrudnionych na 10 lat, pod-czas gdy np. w innych profesjach, związanych zwłaszcza z ekspozycją na cement, osiągał nawet do 19,9 (61).
Z kolei Estlander i wsp. (8) w ciągu 24 lat obserwa-cji w fińskim ośrodku alergii zawodowej odnotowa- li 16 przypadków ACD spowodowanych narażeniem na pył drewna u stolarzy, osób zatrudnionych przy pro-dukcji mebli, propro-dukcji noży i mechanicznej obróbce drewna. Były one związane z egzotycznymi gatun-kami, takimi jak teak, palisander, jacaranda, mahoń, orzech i obeche. Ponadto reakcje alergiczne obserwo-wano u pracujących przy obróbce rodzimych gatunków drewna, w tym świerku i sosny. U większości badanych w związku z narażeniem na pył drewna występował też nieżyt nosa, zapalenie spojówek i duszność.
Opisano też zawodowe ACD u pracownicy zatrud-nionej przy produkcji noży z trzonkami z drewna paduka (Pterocarpus soyauxii) (52). Rojas Hijazo i wsp. rozpozna-li zawodowe powietrznopochodne ACD u wytwórców fletów, spowodowane narażeniem na pył drewna caviuna, niekiedy z towarzyszącymi objawami nieżytu błony śluzo-wej nosa i spojówek (16). W Polsce Romankow i wsp. (46) odnotowali niepożądane reakcje dotyczące skóry i spo-jówek u pracowników zakładu produkującego formatki okleiny oraz okleiny płyt z tworzyw drzewnych, z wyko-rzystaniem drewna gatunków egzotycznych. Reakcje te, określane przez autorów jako alergiczne (prawdopodob-nie jednak bez potwierdzenia testami), spowodowane były kontaktem z palisandrem boliwijskiem – Santos Pa-lisander (gatunek Machaerium scleroxylon).
Należy podkreślić, że u zatrudnionych przy ścinaniu i cięciu drzew reakcje alergiczne mogą być wywołane nie kontaktem z samym drewnem, ale z innymi roślinami. Odnotowano przypadki zawodowego ACD u pracow-ników leśnych, w którym czynnikiem uczulającym były półtoraterpeny laktonowe miedzika (Frullania spp.), należącego do gromady wątrobowców, oraz kwas usni-nowy porostów rosnących na korze drzew (62). Podob-nie kanadyjskie badania, przeprowadzone u 43 pracow-ników leśnych z podejrzeniem związku zmian skórnych ze stycznością z drewnem cedru, tylko u jednej osoby wykazały nadwrażliwość na oleożywice osiki, topoli i wierzby (63). Z kolei aż 8 z badanych reagowało na związki uczulające porostów, takie jak kwas usninowy, atranorynę i kwas ewernowy.
Uczulenie kontaktowe może być również następstwem długotrwałego lub powtarzającego się kontaktu z gotowy-mi wyrobaz gotowy-mi drewnianyz gotowy-mi. Do najczęściej uczulających w ten sposób gatunków należą różne odmiany palisandru (Dalbergia spp.), drewno rengas (Gluta spp., Melanorrho-ea spp.) oraz obeche (Triplochiton scleroxylon) (3). Opisy-wano alergiczne kontaktowe zapalenie czerwieni wargowej i skóry u osób grających na instrumentach muzycznych, np. na flecie z drewna Machaerium scleroxylon (9,64) oraz flecie (26) i klarnecie z ustnikami wykonanymi z drewna cocus (Brya ebenus). Opisywane są też zmiany alergiczne dotyczące skóry podbródka u skrzypaczki, grającej hob-bistycznie na skrzypcach prawdopodobnie z drewna Dal-bergia nigra (30), oraz alergia kontaktowa spowodowana używaniem kijów bilardowych (27). Źródłem uczulenia może być również biżuteria drewniana. Opublikowano opis wyprysku alergicznego wywołanego związkami za-wartymi w bransolecie z drewna cocobolo (11), palisan-dru Rio i wschodnioindyjskiego, a także biżuterii wyko-nanej z drewna oliwki (48).
114 D. Chomiczewska-Skóra Nr 1 Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia
W wyniku ekspozycji na materiał lub pył drewniany może rozwinąć się kontaktowe zapalenie skóry z po-drażnienia (irritant contact dermatitis – ICD) – miej-scowa reakcja zapalna spowodowana bezpośrednim uszkodzeniem tkanek przez czynnik drażniący, bez za-angażowania mechanizmów immunologicznych (65). Obraz kliniczny jest typowy dla wyprysku z podrażnie-nia. W ostrej fazie obserwuje się rumień, obrzęk skóry, niekiedy pęcherze i następnie nadżerki, a w przewlekłej dominuje złuszczanie, suchość, szorstkość i pogrubie-nie skóry. W przypadku bezpośredi pogrubie-niej styczności skóry z materiałem drażniącym zmiany chorobowe ograni-czone są do miejsca ekspozycji. W razie powietrzno-pochodnego narażenia na pył drewniany, podobnie jak w ACD, dotyczą one odkrytych okolic skóry, tj. twarzy, szyi, rąk i przedramion. W razie przedostania się pyłu pod odzież zmiany mogą występować również w obrę-bie skóry osłoniętej. Równocześnie niekiedy dochodzi do reakcji z podrażnienia w obrębie spojówek i błon śluzowych układu oddechowego (7,65).
Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia spowo-dowane kontaktem z drewnem uważa się za zjawisko częstsze niż ACD, a większość obserwowanych reakcji powietrznopochodnych spowodowanych pyłem drew-nianym zachodzi w mechanizmie z podrażnienia. Za wywołanie zmian mogą być odpowiedzialne związki chemiczne obecne w drewnie lub czynniki mechanicz-ne – mikrourazy i tarcie (65). Do chemicznych czyn-ników drażniących należą takie związki, jak alkaloidy, terpeny (dwuterpeny), kwasy, glikozydy, saponiny, an-trachinony, wykrywalne w samym drewnie bądź sub-stancjach wydzielanych przez drewno (6,65).
Niektóre związki w małym stężeniu są przyczyną reakcji alergicznych, a w wysokim – toksycznych (6), a wiele gatunków wywołuje zarówno reakcje alergicz-ne, jak i z podrażnienia, np. drewna należące do ro-dzaju Dalbergia (9) i Machaerium (14). Z kolei do po-drażnienia mechanicznego dochodzi przede wszystkim wskutek kontaktu z pyłem, skrawkami lub szorstką po-wierzchnią materiału drewnianego, np. desek. Wydaje się, że pyły wszystkich gatunków drewna mogą wywo-łać reakcje z podrażnienia, zwykle na drodze powietrz-nopochodnej. Według innych autorów pył lub trociny około 120 gatunków drewna mogą powodować reakcje z podrażnienia (3).
Opisywane były przypadki ICD u stolarzy, obej-mujące zmiany w obrębie twarzy szerzące się na inne okolice skóry, związane z ekspozycją na pyły przy piło-waniu desek i innych czynnościach stolarskich (14,47).
Gan i wsp. (12) stwierdzili występowanie chorób skóry o zawodowej etiologii u 3,8% szlifierzy zatrudnionych w przemyśle meblarskim, narażonych na pył 17 gatun-ków drewna. Najczęściej rozpoznawano u nich świąd i kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia. Większość dolegliwości wywołana była kontaktem z 12 gatunkami, importowanymi z Azji Południowo-Wschodniej, takimi jak nyatoh (Palaquium spp., Payena spp.), ramin (Go-nystylus spp.), dąb (Quercus spp., Castanea spp.), teak (Tectona grandis), kapor (Dryobalanops spp.), jesion (Fra-xinus excelsior), kauczukowiec brazylijski (Hevea brasi-liensis), klon (Acer spp.), sosna (Pinus merkusii) i ciem-noczerwone meranti (Shorea spp.). Joan Saary i wsp. stwierdzili u pracowników fabryki płyt wiórowych wy-stępowanie heterogennych zmian skórnych, wśród któ-rych były też reakcje z podrażnienia, spowodowane nara-żeniem na pył drewna świerku, klonu, dębu i buku (19). Odnotowywano też podobne przypadki wśród drwali, stolarzy i pracowników budowlanych, związane z drew-nem świerkowym i sosnowym (65).
Pokrzywka kontaktowa
Pokrzywka kontaktowa charakteryzuje się rozwojem bąbli lub zmian rumieniowo-obrzękowych w miejscu kontaktu skóry z zewnętrznym czynnikiem wywołują-cym, najczęściej o budowie białkowej, rzadziej o struk-turze niskocząsteczkowej. Te same czynniki mogą wywołać dłużej utrzymujące się zmiany o charakterze wypryskowym, określane jako białkowe zapalenie skó-ry (6). Różne związki pochodzenia roślinnego są częstą przyczyną pokrzywki kontaktowej, jednak reakcje na-tychmiastowe związane z drewnem występują rzadko.
W Finlandii 0,5% zgłaszanych przypadków po-krzywki kontaktowej lub białkowego zapalenia skóry było spowodowanych kontaktem z drewnem (8). Opi-sano przypadek kontaktowego zapalenia skóry prze-biegającego w mechanizmie IgE-zależnym (białkowe-go zapalenia skóry), z towarzyszącą astmą oskrzelową, spowodowane przez drewno sapeli (Entandrophrag-ma cylindricum) (34). Pokrzywkę kontaktową, w tym o udowodnionym podłożu immunologicznym, może powodować drewno obeche (Triplochiton scleroxy-lon) (3,57,58). Zidentyfikowanym alergenem obeche jest enzym chitynaza (66). W opisanych przypadkach pokrzywki wywołanej tym gatunkiem drewna zmiany skórne często współwystępowały z objawami alergicz-nymi ze strony układu oddechowego – astmą i nieży-tem błony śluzowej nosa (57,58).
Estlander i wsp. (53) opisali pokrzywkę kontaktową u pracownika składu drewna eksponowanego na pył
Reakcje skórne na drewno
Nr 1 115
drewna obeche oraz u zatrudnionego w zakładzie sto-larskim w narażeniu na pył drewna punah (Tetramerista glabra) podczas szlifowania drzwi. W obu przypadkach odnotowano też duszność, zapalenie błony śluzowej nosa i spojówek. Znane są też przypadki pokrzywki związane z drewnem limby (Terminalia superba), mo-drzewia europejskiego (Larix decidua) (7) oraz wywoła-nej pyłem drewna mukali (Aningeria robusta) (67). Fototoksyczne i fotoalergiczne zapalenie skóry Za reakcje fototoksyczne i fotoalergiczne odpowiedzial-ne są związki, które nabywają właściwości toksycznych lub uczulających pod wpływem promieniowania ultra-fioletowego. W przypadku roślin i drewna są to psora-leny (furokumaryny), występujące w roślinach z takich rodzin, jak Rutaceae, Umbellifereae, Compositae czy Flindersiaceae (7,23). Obecność psoralenów, w tym ber-gaptenu (5-metyoksypsoralenu), wykryto w drewnie Brosimum gaudichaudii (13). Związki te wywołują za-palenie skóry głównie w mechanizmie fototoksycznym, choć udokumentowano również reakcje o podłożu fotoalergicznym (3). Klinicznie obserwuje się zmiany wypryskowe dotyczące przede wszystkim skóry okolic eksponowanych na światło słoneczne. Przypadki takich reakcji związanych z ekspozycją na drewno są rzadkie. W wieloośrodkowym badaniu skandynawskim, pod-sumowującym wyniki fototestów wykonanych u po-nad 700 pacjentów, nie stwierdzono odczynów foto-alergicznych na mieszaninę związków drewna, podczas gdy u 14 osób odnotowano uczulenie kontaktowe na te związki (68). Opisano natomiast fotoalergiczne kontak-towe zapalenie skóry u 6 kobiet noszących bransoletki wykonane z drewna Brosimum spp., zawierającego pso-raleny i chinony (13).
POSTĘPOWANIE: DIAGNOSTYKA I PREWENCJA W przypadku podejrzenia skórnych reakcji niepożą-danych spowodowanych kontaktem z drewnem postę-powanie ma na celu ustalenie związku przyczynowego między chorobą skóry a ekspozycją na materiał drew-niany. Podstawową metodą diagnostyczną w reakcjach o charakterze kontaktowego zapalenia skóry są testy płatkowe. Tylko jednak nieliczne gotowe substancje testowe, między innymi kalafonia, terpentyna, szelak, mieszaniny drewna i dziegcie drzewne, mogą być po-mocne w ustaleniu nadwrażliwości na naturalne skład-niki drewna. Z tego względu zwykle wykonywane są testy ze skrawkami i pyłem drewna, mimo że niosą one ze sobą ryzyko wystąpienia reakcji podrażnienia.
Przed rozpoczęciem diagnostyki istotne jest ustale-nie gatunku drewna potencjalustale-nie odpowiedzialnego za zmiany skórne. Aplikacja w teście płatkowym powinna dotyczyć suchego i zwilżonego materiału drewniane-go, przy czym nawilżenie może ułatwiać uwalnianie się z drewna związków o działaniu drażniącym (3). Zazwy-czaj zaleca się wykonywanie testów z zastosowaniem wazeliny jako podłoża, ze stężeniem badanego materia-łu około 10% (3,11), chociaż niektórzy autorzy propo-nują jako bezpieczniejsze stężenie 1% (17). Jak zawsze w przypadku testowania materiałów własnych, niezbęd-ne jest wykonanie podobnych badań w grupie kontrol-nej celem wykluczenia reakcji z podrażnienia (11).
Według Hausena i wsp. (63) niektóre silne alerge-ny, np. R-3,4-dimetoksydalbergion, mogą spowodować aktywne uczulenie podczas testów z pyłem drzewnym. W celu uniknięcia takiego powikłania autorzy propo-nują zastosowanie w celach diagnostycznych samego wyekstrahowanego związku w stężeniu 0,1%. W przy-padku alergenów rozpuszczalnych w wodzie istnieje możliwość ich wyekstrahowania w roztworach wod-nych metodą ultradźwiękową. Jest to szybsza i tańsza technika niż ekstrakcja w etanolu, a ponadto uzyskane związki wykazują mniejsze właściwości drażniące niż ekstrakty alkoholowe (14). Dla potrzeb diagnostyki dokonywano też analizy drewna pod kątem zawartości związków uczulających metodą chromatografii cien-kowarstwowej (11). Hausen i wsp. dodatkowo badali alergizujące właściwości związków wyekstrahowanych u świnek morskich (48,63).
Diagnostyka reakcji natychmiastowych, podob-nie jak w przypadku alergenów wziewnych, obejmu-je punktowe testy skórne, testy otwarte, oznaczanie swoistych przeciwciał w surowicy, ewentualnie próby prowokacyjne (53). W związku z podejrzeniem me-chanizmu IgE-zależnego wykonywano punktowe testy skórne z pyłem drewna, w 10-procentowym roztworze wodnym (16).
Do działań prewencyjnych mających na celu ograni-czenie występowania niepożądanych reakcji skórnych u osób zatrudnionych przy obróbce drewna należy kontrola i ograniczanie ekspozycji na pył, odpowied-nia wentylacja pomieszczeń, nawilżanie powietrza, stosowanie odzieży ochronnej, rękawic, masek prze-ciwpyłowych, zabiegi higieniczne służące usuwaniu pyłu z powierzchni skóry i stosowanie kremów barie-rowych (12,46,19). Podkreśla się konieczność zmiany odzieży i usuwania pyłów z powierzchni skóry tuż po zakończeniu pracy oraz stosowanie odpowiedniej pielę-gnacji skóry w przypadku jej wysuszenia (19).
116 D. Chomiczewska-Skóra Nr 1 PODSUMOWANIE
Niepożądane reakcje skórne wywołane przez drew-no, szczególnie kontaktowe zapalenie skóry o etiologii alergicznej i z podrażnienia, nie są zjawiskiem częstym, ale mogą wystąpić zarówno w wyniku ekspozycji za-wodowej, jak i pozazawodowej na materiał drewniany. Najczęściej związane są z obróbką drewna, bywają też następstwem kontaktu z gotowymi wyrobami z drew-na. Właściwe postępowanie diagnostyczne pozwala na ustalenie przyczyny choroby oraz wyeliminowanie czynnika wywołującego i podtrzymującego objawy skórne. Z kolei zapewnienie odpowiednich warunków w miejscu pracy, stosowanie środków ochrony skóry i przestrzeganie zaleceń higienicznych jest konieczne do zmniejszenia ryzyka wystąpienia niepożądanych re-akcji skórnych u osób zawodowo zajmujących się ob-róbką drewna.
PIŚMIENNICTWO
1. Krzysik F.: Nauka o drewnie. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1957
2. Podjasek J.O., Cook-Norris R.H., Richardson D.M., Drage L.A., Davis M.D.P.: Allergic contact dermatitis from exotic woods: importance of patch-testing with pa-tient-prowided samples. Dermatitis 2011;22:E1–E6 3. Rietschel R.L., Fowler J.F.: Fisher’s Contact Dermatitis 6.
BC Decker Inc., Hamilton 2008
4. Shimizu S., Chen K.R., Pratchyapruit W.O., Shimizu H.: Tropical- wood-induced bullous erythema multiforme. Dermatology 2000;200:59–62
5. Veien N.K., Hausen B.M.: Contact dermatitis associated with an erythema multiforme-like eruption. Am. J. Con-tact Dermat. 2000;11:235–237
6. Hausen B.M., Adams R.M.: Woods. W: Adams R.M. [red.]. Occupational skin disease. 2nd edition. W.B. Saunders Company, Philadelphia 1990, ss. 524–536
7. Woods B., Calnan C.D.: Toxic woods. Br. J. Derma-tol. 1976;94(Supl. 13):1–98
8. Estlander T., Jolanki R., Alanko K., Kanerva L.: Occupa-tional allergic contact dermatitis caused by wood dusts. Contact Dermatitis 2001;44:213–217
9. Pföhler C., Hamsch C., Tilgen W.: Allergic contact der-matitis of the lips in a recorder player caused by African blackwood. Contact Dermatitis 2008;59:180–181
10. Hausen B.M.: Allergic contact dermatitis from a wooden necklace. Am. J. Contact Dermat. 1997;8;185–187 11. Moratinos M.M., Tevar E., Conde-Salazar L.: Contact
al-lergy to cocobolo bracelet. Dermatitis 2005;16:139–141
12. Gan S.L., Goh C.L., Lee C.S., Hui K.H.: Occupational der-matosis among sanders in the furniture industry. Contact Dermatitis 1987;17:237–240
13. Serrano P., Medeiros S., Quilho T., Santos R., Brandão F.M.: Photoallergic contact dermatitis to brosimum wood. Contact Dermatitis 2008;58:243–245
14. Stingeni L., Proietti G., Zeppa L., Lisi P.: Occupational airborne contact dermatitis from Machaerium
scleroxy-lon: A simple method for extracting quinones from wood.
Contact Dermatitis 2008;58:117–118
15. Hausen B.M., Bruhn G., Tilsley D.A.: Contact allergy to Australian blackwood (Acacia melanoxylon R.Br.): iso-lation and identification of new hydroflavan sensitizers. Contact Dermatitis 1990;23:33–39
16. Rojas-Hijazo B., Lezaun A., Hausen B.M., Segura N., Garcés M., Colás C.: Airborne contact dermatitis in gaitas (flageolets) constructors after exposure to sawdust of cavi-una. Contact Dermatitis 2007;56:274–277
17. Rackett S.C., Zug K.A.: Contact dermatitis to multiple ex-otic woods. Am. J. Contact Dermat. 1997;8:114–117 18. Hausen B.M.: Sensitizing capacity of naturally ocurring
quinones. V. 2.6-Dimethoxy-p-benzoquinone: Occur-rence and significance as a contact allergen. Contact Der-matitis 1978;4:204–213
19. Joan Saary M., House R.A., Linn Holness D.: Dermatitis in a particleboard manufacturing facility. Contact Der-matitis. 2001;44:325–330
20. Aalto-Korte K., Välimaa J., Henriks-Eckerman M.-L., Jolanki R.: Allergic contact dermatitis from salicyl alco-hol and salicylaldehyde in aspen bark (Populus tremula). Contact Dermatitis 2005;52:93–95
21. Raymond V.: Dermatoses professionnelles dans le bati-ment. Rev. Prat. (Paris) 1959;9:2638–2690
22. Dejobert Y., Martin P., Bergoend H.: Airborne contact dermatitis from Apuleia leiocarpa wood. Contact Derma-titis 1995;32:242–243
23. Cabanillas M., Fernàndez-Redondo V., Toribio J.: Allergic contact dermatitis to plants in a Spanish dermatology depart-ment: a 7-year review. Contact Dermatitis 2006;55:84–91 24. Jemec G.B., Hausen B.M.: Contact dermatitis from
Brazil-ian box tree wood (Aspidosperma spp). Contact Dermati-tis 1991;25:58–60
25. Gonçalo S.: Allergic contact dermatitis from Bowdichia
nitida (sucupira) wood. Contact Dermatitis 1992;26:205
26. Hausen B.M., Bruhn G., Koenig W.A.: New hydroxyisofla-vans as contact sensitizers in cocus wood Brya ebenus DC (Fabaceae). Contact Dermatitis 1991;25:149–155
27. Hinnen U., Willa-Craps C., Elsner P.: Allergic contact dermatitis from iroko and pine wood dust. Contact Der-matitis 1995;33:428
