Raport z badania
Zmiany afektywne powodowane krótkim kontaktem z roślinami żywymi i sztucznymi.
Franciszek Chwałczyk, Dorota T.K. Hajdasz, Daria G. Jorg, Dagmara N.M. Sygut.
Abstrakt
Analizowano wpływ roślin na postrzeganie niedawnej przeszłości. Oczekiwaliśmy, że kontakt z rośliną żywą będzie wzmacniał afekt pozytywny i redukowały negatywny, natomiast rośliny sztuczne nie będą miały takiego efektu. Tym samym spodziewaliśmy się, że zmiany afek- tywne będzie można przypisać temu, że obiekt jest żywy, nie zaś jego innym, percepcyjnym wła- ściwościom.
Przebadaliśmy 48 osób w wieku od 19 do 26 roku życia (M=22, SD=2,08). Badani wy- pełniali dwukrotnie kwestionariusz mierzący ich afekt pozytywny oraz negatywny, między bada- niami wprowadzona była manipulacja eksperymentalna z wykorzystaniem rośliny żywej lub sztucznej.
Główną hipotezę tego badania opisują wyniki statystyczne korelacji zmiany poziomu afektu negatywnego z kontaktem z rośliną żywą lub sztuczną pod wpływem płci: F=4.206, p=0.046. Rośliny żywe redukują afekt negatywny, czego wnioskując z poprzednich publikacji i badań można było się spodziewać. Co zaskakujące i ciekawe, również rośliny sztuczne redukują afekt negatywny – ale tylko u kobiet. Możliwe, że głównym mechanizmem stojącym za pozytywnymi skutkami obcowania z roślinami nie jest - jak w przypadku zwierząt – własność bycia żywymi.
Słowa kluczowe: rośliny żywe, rośliny sztuczne, afekt negatywny, afekt pozytywny, stres.
Wstęp
W codziennym życiu niemal na każdym kroku napotykamy rośliny - zarówno w domach oraz w miejscach pracy, jak i w naturze. Nie wszystkie one są jednak prawdziwe, spora część z nich łudzi nas zatajając swoją prawdziwą - plastikową - istotę. Czy rośliny mają wpływ na nasze emocjonalne postrzeganie przeszłości? Czy rośliny sztuczne - plastikowe - mają taki sam wpływ, co rośliny prawdziwe - żywe?
Jeżeli chodzi o publikacje i badania zajmujące się podobną tematyką należy wspomnieć o “The Experience of Nature” (Kaplan i Kaplan, 1989) - kompleksowej analizie psychologicznej korzyści kontaktu z naturalnym środowiskiem (zwłaszcza roślinami), dostarczającej solidnej ramy teoretycznej. A także o badaniach, książkach i publikacjach na pokrewne tematy: o związku między różną ilością ekspozycji na zieleń we wspólnej przestrzeni na zewnątrz a siłą więzi między sąsiadami (Kweon, Sullivan i Wiley, 1998), o pozytywnych psychofizjologicznych skutkach przebywania w środowisku naturalnym, zwłaszcza dla zdrowia (Parsons, 1991), o wpływie krajobrazu za oknem (naturalnego a miejskiego) na stres podczas prowadzenia samochodu (Parsons, Tassinary, Ulrich, Hebl, i Grossman-Alexander, 1998). Wymieniając dalej:
przegląd wyników badań dotyczących ludzkich reakcji na naturalne (z drzewami) i miejskie (brak drzew) krajobrazy wizualne, zwłaszcza pod kątem wegetacji (Ulrich, 1986), wpływ różnych scen naturalnego i miejskiego krajobrazu na osoby zestresowane oglądaniem filmów (horrorów), głównie z punktu widzenia wskaźników fizjologicznych (Ulrich, Simons, Losito, Fiorito, Miles, i Zelson, 1991), o regenerującej roli ogrodów w zakładach opieki zdrowotnej (Gerlach-Spriggs, Kaufman, i Warner, 1998), o efektach leczniczych ogrodów w terminach międzyludzkiego i komunikacyjnego dobrobytu lokalnej społecznosci w obszarach miejskich zamieszkanych przez społeczności o niskich dochodach (Lewis, 1992), o relacji człowiek-roślina
i leczniczych właściwościach roślin dla jednostek, społeczności lokalnych i społeczeństw (Lewis, 1996), o kontakcie wizualnym z naturą i roślinami (Ulrich i Parsons, 1992). W zdecydowanej większości z tych badań wyniki wskazywały na to, że roślinność ma wpływ na człowieka, jego mysli i uczucia, jego otoczenie i działania - i zwykle był to wpływ pozytywny. A co z rośinami sztucznymi/plastkowymi?
W jeszcze większej ilości naukowych publikacji poruszane są zagadnienia wpływu zwierząt na samopoczucie i zdrowie człowieka (Anderson, Reid i Jennings, 1992; Beck i Katcher, 1996; Cusack, 1988) - jak w badaniu “Reduction of state-anxiety by petting animals in a controlled laboratory experiment” (Shiloh, Sorek i Terkel; 2003), które stanowiło główną inspirację dla prezentowanego tutaj badania. Autorzy powyższego artykułu przeprowadzili badanie sprawdzające, czy kontakt ze zwierzętami obniża poziom stresu. Badani zostali podzieleni na pięć grup, z których każda była wystawiona na kontakt z innym obiektem: żywym zwierzęciem określonym jako “miękkie” (królik), żywym zwierzęciem określonym jako
“twarde” (żółw), miękką maskotką (przedstawiającą królika) lub twardą zabawką (przedstawiającą żółwia), zaś ostatnia grupa była grupą kontrolną. Na podstawie eksperymentu badacze stwierdzili wpływ kontaktu z żywymi zwierzętami na obniżenie poziomu stresu oraz brak takiego wpływu po kontakcie z zabawkami, niezależnie od stopnia ich miękkości.
Na podstawie powyższego badania przyjęto, że analogiczny wpływ na afekt negatywny powinny mieć żywe rośliny i wpływ taki nie powinien być obserwowany po kontakcie z rośliną sztuczną. W badaniu wyjściowym wprowadzano dodatkową manipulację stresem przed kontaktem ze zwierzęciem lub maskotką. Aby pominąć aspekt dodatkowego stresowania, w prezentowanym tutaj badaniu postanowiono sprawdzić wpływ roślin nie na poziom stresu, ale na poziom afektu negatywnyego.
Afekt został zdefiniowany jako podstawowa miara nastroju. (Watson i Clark, 1988).
W następnej kolejności posłużono się definicją afektu pozytywnego (PA), za którego istotę przyjęto założenie, że odzwierciedla on stopień w jakim dana osoba odczuwa entuzjazm, jest aktywna oraz czujna. Wysoki poziom afektu pozytywnego jest stanem pełnej energii, wysokiej koncentracji, przyjemnego zaanagażowania, zaś niski poziom PA jest charakteryzowany jak poczucie smutku oraz uczucie ospałości (Watson i Clark, 1988).
W opozycji stoi pojęcie afektu negatywnego (NA), który jest definiowany jako wymiar subiektywnego poczucia strapienia oraz nieprzyjemnego zaangażowania - określany wypadkową awersyjnych stanów nastroju, takich jak zdenerwowanie, wrogość, pogarda, poczucie winy, strach, nerwowość. Definicje konstruktów teoretycznych i operacjonalizowanych zmiennych w tym badaniu przyjęto za opisem w kwestionariuszu PANAS.
Na podstawie teoretycznych przesłanek przyjęto założenie, że żywe rośliny będą miały wpływ na zmniejszenie afektu negatywnego, a rośliny sztuczne takiego wpływu mieć nie będą.
Postanowiono również sprawdzić czy wpływ na hipotetyczne obniżanie negatywnego afektu może mieć płeć oraz wcześniejszy stosunek badanych do roślin.
Metoda
Badani
Przebadanych zostało 48 osób (37 kobiet, 11 mężczyzn), średni wiek badanych wynosił 22,06 (osoby od 19 do 26 r.ż., SD=2,08). Wszyscy badani byli studentami Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Uczestnicy byli rekrutowani poprzez zaproszenie do badania na terenie jednego z budynków kampusu. Od każdej z badanych osób uzyskano zgodę na świadomy udział w badaniu i zgodę na przetwarzanie danych osobowych. Nie zanotowano żadnych braków danych.
W badaniu korzystano z trzech testów: skala RO, PSS-10 oraz PANAS-PL. Skala RO to kwestionariusz autorstwa studentów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza - F. Chwałczyka, D.T.K. Hajdasz, A. Knap. Składa się z 12 twierdzeń, na które badani odpowiadali w 5-stopniowej skali (całkowicie się zgadzam, zgadzam się, trudno powiedzieć, nie zgadzam się, całkowicie się nie zgadzam), której celem jest pomiar zmiennej stosunek osób badanych względem roślin.
Przykładową pozycją w teście może być “Wolę spacerować po rosarium lub parku niż wśród zabudowań.” Rzetelność narzędzia wyniosła 8.18. Kwestionariusz PSS-10 to skala odczuwanego stresu, autorstwa S. Cohena, T. Kamarcka, R. Mermelstein, polskiej adaptacji dokonali Z. Juczyński i N. Ogińska-Bulik. Składa się z 10 pytań, na które badani odpowiadają w 5-stopniowej skali (nigdy, prawie nigdy, czasem, często, zawsze). Przykładowa pozycja testu:
“Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś, że ważne sprawy w twoim życiu wymykają ci się spod kontroli?”. Rzetelność testu wyniosła 8,94. Trzecim testem był test PANAS-PL, który mierzy afekt pozytywny (PA) oraz afekt negatywny (NA). Za polską wersję eksperymentalną odpowiedzialny jest Ł. Kaczmarek. Badani wypełniali ten test dwa razy, a rzetelność wyniosła
7,93 w pierwszym i 8,42 w drugim badaniu dla skali afektu pozytywnego oraz 9,15 w pierwszym i 9,29 w drugim badaniu dla skali afektu negatywnego. Każda z podanych rzetelności została wyliczona metodą alfa Cronbacha.
Przebieg badania
Badanie przeprowadzane było indywidualnie w jednej z sal Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w dniach: 16-18.05 i 23-24.05. Badanie trwało około 15 minut na jedną osobę badaną. Do badania wykorzystano żywy bluszcz i jego sztuczny, plastikowy odpowiednik.
Obraz 1. Obiekt badawczy nr 1 - żywy bluszcz.
Źródło: Zbiory własne.
Obraz 2. Obiekt badawczy nr 2 - sztuczny bluszcz.
Źródło: Zbiory własne.
Obraz 3. Stanowisko przy którym badani rozwiązywali testy.
Źródło: Zbiory własne.
Obraz 4. Stanowisko przy którym badani manipulowali obiektami.
Źródło: Zbiory własne.
Badani na początku proszeni byli o zapoznanie się z Informacją dla osoby badanej (Za- łącznik 1. Informacja dla osoby badanej.), po przeczytaniu instrukcji proszeni byli o podpisanie zgody na udział w badaniu oraz zgody na przetwarzanie danych osobowych.
Na właściwą część badania składały się trzy etapy:
Etap I
Badacz informował osobę badaną o przebiegu badania następującymi słowy: “Badanie składa się z trzech części, w pierwszej zostanie Pan/Pani poproszona o wypełnienie trzech kwestionariuszy.
Proszę poinformować mnie, gdy Pan/Pani skończy, przejdziemy wtedy do drugiej części badania”. Badani proszeni byli o wypełnienie trzech kwestionariuszy: Skali RO (Załącznik 1.
Kwestionariusz: Skala RO.) , PSS-10 (Załącznik 2.Kwestionariusz: Skala PSS-10.) i PANAS-PL (Załącznik 3. Kwestionariusz: Skala PANAS-PL.).
Etap II
Drugim etapem badania była interakcja z przedmiotem - badani w losowy sposób przydzielani byli do dwóch grup: grupy obcującej z żywą rośliną i grupy obcującej z rośliną sztuczną. Badany proszony był o przejście ze stanowiska wypełniania kwestionariuszy do odrębnego stolika, na którym stawiany był przed nim obiekt (w zależności od losowego przydziału do grupy: roślina żywa bądź sztuczna). Manipulacja eksperymentalna trwała 5 minut i opatrzona była następującą instrukcją badacza: “Przed Panem/Panią znajduje się obiekt, w ciągu najbliższych 5 minut prosimy o zapoznanie się z nim. Obiektem może Pan/Pani dowolnie manipulować, dotykać go - prosimy jedynie o nie niszczenie obiektu. Proszę nie zwracać uwagi na badacza przebywającego w pomieszczeniu, nie obserwuje on Pani/Pana działań. Badacz poinformuje Pana/Panią o upływie założonego czasu.”
Etap III
W trzecim etapie badania badany przechodził do stanowiska wypełniania arkuszy i proszony był o ponowne wypełnienie kwestionariusza PANAS-PL. Etap ten kończył badanie.
Wyniki i rezultaty
Rozkład wyników dla wszystkich testów był zbliżony do rozkładu normalnego, dlatego zastosowano dwuczynnikową ANOVĘ.
Tabela 1. ANOVA dwuczynnikowa, źródło: SPSS, obliczenia własne.
Testy wielu zmiennych
Efekt Wartość F df hipotezy df błędu Istotność
Kontakt z rośliną
Ślad Pillai .257 15.210a 1.000 44.000 .000
Lambda
Wilksa .743 15.210a 1.000 44.000 .000
Ślad
Hotellinga .346 15.210a 1.000 44.000 .000
Największy pierwiastek Roy’a
.346 15.210a 1.000 44.000 .000
Kontakt z rośliną * obiekt
Ślad Pillai .077 3.652a 1.000 44.000 .063
Lambda
Wilksa .923 3.652a 1.000 44.000 .063
Ślad
Hotellinga .083 3.652a 1.000 44.000 .063
Największy pierwiastek Roy’a
.083 3.652a 1.000 44.000 .063
Kontakt z rośliną * płeć
Ślad Pillai .000 .004a 1.000 44.000 .951
Lambda
Wilksa 1.000 .004a 1.000 44.000 .951
Ślad
Hotellinga .000 .004a 1.000 44.000 .951
Największy pierwiastek Roy’a
.000 .004a 1.000 44.000 .951
Kontakt z rośliną * obiekt * płeć
Ślad Pillai .087 4.206a 1.000 44.000 .046
Lambda
Wilksa .913 4.206a 1.000 44.000 .046
Ślad
Hotellinga .096 4.206a 1.000 44.000 .046
Największy
pierwiastek .096 4.206a 1.000 44.000 .046
Istotność jest niższa od założonego poziomu alfa 0,05 jedynie dla kontaktu z obiektem skorelowanym z płcią (istotność dla tej korelacji wyniosła 0.046).
Wykres 1. Zmiana poziomu afektu negatywnego w zależności od kontatku z rośliną żywą lub sztuczną bez względu na płeć badanych
Źródło: SPSS, obliczenia własne.
Powyższy wykres doskonale obrazuje spadek poziomu afektu negatywnego bez względu na to czy obiektem była roślina żywa bądź roślina sztuczna. Jednak bez wzięcia pod uwagę zmiennej płeć wynik ten jest nie-istotny statystycznie.
Wykres 2. Zmiana poziomu afektu negatywnego w zależności od kontatku z rośliną żywą lub sztuczną u kobiet.
Źródło: SPSS, obliczenia własne.
Dla kobiet, które wzięły udział w badaniu, nastąpił spadek afektu negatywnego o 2 punkty w teście PANAS bez względu na to czy manipulowały rośliną żywą, czy sztuczną. Wyniki te są istotne statystycznie (F=0.004; p=0.046).
Wykres 3. Zmiana poziomu afektu negatywnego w zależności od kontatku z rośliną żywą lub sztuczną u mężczyzn.
Źródło: SPSS, obliczenia własne.
Wykres na Wykresie 3 dobrze pokazuje spadek afektu negatywnego u mężczyzn o 4 pkt w przypadku obcowania z rośliną żywą oraz brak zmian w przypadku rośliny sztucznej.
Z racji istotności wyższej od założonego poziomu alfa (0.05) pominięte zostały wyniki dla afektu pozytywnego.
Dyskusja
Wbrew wcześniejszym założeniom, wyniki badań pokazują, że żywa roślina ma wpływ na obniżenie negatywnego afektu, zaś roślina sztuczna wywołuje taki efekt tylko u kobiet.
Wyniki badania wpisują się w nurt ukazywany w publikacjach naukowych, które empirycznie potwierdzają dobry wpływ roślin na samopoczucie człowieka. Hipoteza zakłądająca obniżenie afektu negatywnego wyłącznie przez żywą roślinę nie została więc potwierdzona.
Taki wynik wskazuje na niemożność ekstrapolacji teoretycznego wyjaśnienia efektu redukcji stresu z badań, którymi ten eksperyment był inspirowany (Shiloh, Sorek i Terkel, 2003) na efekt redukcji negatywnego afektu w przedsatwionych tutaj badanich. Przeczy również intuicyjnemu stanowisku - sprawdzającym się w przypadku zwierząt (Shiloh, Sorek i Terkel, 2003) -, jakoby pozytywny wpływ roślin na człowieka wynikał z obcowania z obiektem żywym.
Weryfikacja tego wniosku i odkrycie mechanizmu stojącego za pozytywnymi skutkami obcowania z roślinami (jak widać nie tylko żywymi/prawdziwymi) to kolejne wyzwania stojące na horyzoncie badań w tej dziedzinie.
Zastosowana procedura badawcza spełniła swoją rolę. W przyszłych badaniach należy jednak zwrócić uwagę na dokładne przygotowanie miejsca przeprowadzenia badania, aby w najbliższym otoczeniu badanego nie znajdowały się żadne dodatkowe przedmioty nie związane z badaniem. Czas manipulacji eksperymentalnej powinien zostać skrócony - przy 5 minutach manipulacji badani po upływie ok. 2-3 minut tracili zainteresowanie przedmiotem - czas
powinien wynosić maksymalnie 3 minuty. Również grupa badana powinna zostać znacznie rozszerzona, aby wyniki zyskały pożądaną istotność. Powinna zostać również zrównana liczba przebadanych kobiet i mężczyzn, aby dokładnie zobrazować różnice zachodzące w kontaktach z obiektami między płciami. Należałoby również być może badać za pomocą bardziej różnorodnej flory i sprawdzić różnice pomiędzy samymi roślinami między sobą, jak i również pomiędzy ich sztucznymi odpowiednikami.
Literatura cytowana
Anderson, W. P., Reid, C. M. i Jennings, G. L. (1992). Pet Ownership and Risk Factors for Card-ovascular Disease. The Medical Journal of Australia, 157, 298-301.
Beck, A. i Katcher, A. (1996). Between Pets and People: The Importance of Animal Companioship. West Lafayette, Indiana: Purdue University Press.
Cusack, O.( 1988). Pets and Mental Health. New York: The Haworth Press Gerlach-Spriggs, N., Kaufman, R. E. i Warner, S. B., Jr.( 1998). Restorative Gardens -
The Healing Landscape. New Haven: Yale University Press.
Kaplan, R. i Kaplan, S. (1989). The Experience of Nature: A Psychological Perspective.
Cambridge, New York: Cambridge University Press.
Kweon, B.-S., Sullivan, W. C. i Wiley, A. R. (1998). Green Common Spaces and the Social Integration of Inner-city Older Adults. Environment & Behavior, 30, 832-858.
Lewis, C. A. (1992). Effects of Plants and Gardening in Creating Interpersonal and Community Well-Being. In: Role of Horticulture in Human Well-being and Social
Relf, D. (red.).Development: A National Symposium, 55-65. Arlington,Virginia: Timber Press.
Lewis, C. A. (1996). Green Nature/Human Nature: The Meaning of Plants in our Lives. Urbana, Chicago: University of Illinois Press.
Parsons, R. (1991). The Potential Influences of Environmental Perception on Human Health.
Journal of Environmental Psychology, 11, 1-23.
Parsons, R., Tassinary, L. G., Ulrich, R. S., Hebl, M. R. i Grossman-Alexander, M.( 1998). The View From the Road: Implications for Stress Recovery and Immunization. Journal of Environmental Psychology, 18, 113-140.
Ulrich, R. S. (1986). Human Responses to Vegetation and Landscapes. Landscape and Urban Planning, 13, 29-44.
Ulrich, R. S. i Parsons, R. (1992). Influences of Passive Experiences with Plants on Individual Well-Being and Health, 93-103. Arlington, Virginia: Timber Press.
Ulrich, R. S., Simons, R. F., Losito, B. D., Fiorito, E., Miles, M. A. i Zelson, M. (1991). Stress Recovery During Exposure to Natural and Urban Environments. Journal of Environmental Psychology, 11, 231-248.
Watson, D. i Clark, L.A., (1988) “Development and Validation of Brief Measures of Positive and Negative Affect: The PANAS Scales” Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 54.
No. 6, 1063-107
Spis Obrazów
Obraz 1. Obiekt badawczy nr 1 - żywy bluszcz.
Obraz 2. Obiekt badawczy nr 2 - sztuczny bluszcz.
Obraz 3. Stanowisko przy którym badani rozwiązywali testy.
Obraz 4. Stanowisko przy którym badani manipulowali obiektami.
Spis tabel
Tabela 1. Tabela wyników: ANOVA dwuczynnikowa, źródło: SPSS, obliczenia własne.
Spis wykresów
Wykres 1. Zmiana poziomu afektu negatywnego w zależności od kontatku z rośliną żywą lub sztuczną bez względu na płeć badanych, źródło: SPSS, obliczenia własne.
Wykres 2. Zmiana poziomu afektu negatywnego w zależności od kontatku z rośliną żywą lub sztuczną u kobiet, źródło: SPSS, obliczenia własne.
Wykres 3. Zmiana poziomu afektu negatywnego w zależności od kontatku z rośliną żywą lub sztuczną u mężczyzn, źródło: SPSS, obliczenia własne.
Spis załączników
Załącznik 1. Informacja dla osoby badanej.
Załącznik 2.Kwestionariusz: Skala RO.
Załącznik 3. Kwestionariusz: Skala PSS-10.
Załącznik 4. Kwestionariusz: Skala PANAS-PL.
Załącznik 5. Instrukcja ustna podawana osobie badanej w momencie rozpoczęcia badania.
