INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 10/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 85–95
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Piotr Krajewski, Beata Raszka
POLITYKA PRZESTRZENNA JAKO ZAGROĩENIE
DLA KRAJOBRAZU OBSZARÓW PODMIEJSKICH
____________
SPATIAL PLANNING AS A THREAT
TO THE SUBURBAN AREAS LANDSCAPE
Streszczenie
Przedstawiono problematykĊ przeksztaáceĔ zagospodarowania przestrzen-nego obszarów podmiejskich na przykáadzie gminy Sobótka w aspekcie zmienno-Ğci krajobrazu, wynikającej z dotychczasowych przemian spoáeczno – gospodar-czych oraz polityki przestrzennej wáadz gminy. Dyskusja na temat ksztaátowania przestrzeni jest szczególnie istotna w odniesieniu do obszarów o duĪych walorach krajobrazowych (czĊĞü gminy znajduje siĊ w granicach ĝlĊĪaĔskiego Parku Krajo-brazowego), gdzie zachodzą silne procesy urbanizacyjne. Przeprowadzone badania pozwoliáy okreĞliü poziom synantropizacji krajobrazu – wskaĨnik, który z punktu widzenia zachowania zasady zrównowaĪonego rozwoju, jest niezwykle istotny. Porównanie wyników badaĔ z zapisami studium uwarunkowaĔ i kierunków zago-spodarowania przestrzennego gminy pozwoliáo natomiast wskazaü obszary, gdzie zagroĪenie degradacji walorów krajobrazowych jest najwiĊksze. Jest to rezultatem báĊdnych decyzji planistycznych, wynikających ze zbyt maáej ĞwiadomoĞci lokal-nej spoáecznoĞci oraz wáadz samorządowych dotyczącej skutków, jakie powoduje przeksztaácanie struktury przestrzennej w historycznie uksztaátowanym krajobrazie.
Sáowa kluczowe: krajobraz, zmiennoĞü krajobrazu, obszary podmiejskie,
plano-wanie przestrzenne
Summary
The article presents a problem of planning suburban areas on the example of Sobotka in the context of landscape changeability resulting from the socio -economic changes and spatial policy of the municipal authority. Discussion of creating the space is particularly important in relation to areas with large natural
beauty (part of the municipality is located within ĝlĊĪaĔski Landscape Park), where there are strong processes of urbanization. The result of the study is to de-termine the level of landscape synanthropisation – the indicator which, from the point of view of sustainable development, is extremely important. Comparing the results of the study with conditions and directions of spatial management helped to identify the areas where the threat of degradation of landscape values is greatest. It is the effect of bad planning decisions, resulting from too little awareness of the local community and local authorities of the effects that cause changing spatial structure in a historical landscape.
Key words: landscape, changeability of landscape, suburban area, spatial planning
WSTĉP
ZrównowaĪony rozwój jest jednym z podstawowych haseá, które w ostat-nich kilkunastu latach odegraáo w Ğwiecie kluczową rolĊ. Zostaáo sformuáowane jako odpowiedĨ wspóáczesnego Ğwiata na globalne problemy związane ze skut-kami wpáywu czáowieka na Ğrodowisko – niekontrolowaną urbanizacją i rozwo-jem przemysáu. W literaturze moĪna spotkaü wiele róĪnych definicji odwoáują-cych siĊ do sformuáowaĔ ekorozwój, rozwój trwaáy, samopodtrzymujący siĊ, stabilny. Jest to spowodowane brakiem precyzyjnego táumaczenia sáowa
„su-stain” oznaczającego podtrzymywaü coĞ, uczyniü coĞ trwaáym, zapewniü mu
istnienie. Baranowski okreĞliá [1998] ogólne stwierdzenia, jakie zawiera wiĊk-szoĞü z nich [Jaszczuk-Skolimowska, 2008]:
− poszanowanie zasobów ze wzglĊdu na ich ograniczonoĞü;
− harmonizowanie ekologicznych, spoáecznych i ekonomicznych celów rozwoju;
− dáugookresowe podejĞcie do planowania i urzeczywistniania celów roz-wojowych.
Dla niniejszych badaĔ szczególnie waĪny jest wpáyw idei zrównowaĪone-go rozwoju na zasady ksztaátowania i zarządzania przestrzenią – dobrem ograni-czonym oraz krajobrazem – zapisem treĞci wspóáczesnej i dawnej struktury przestrzennej. WáaĞciwa organizacja przestrzeni ma zasadnicze znaczenie dla jakoĞci Īycia ludzi. Jest wyrazem ĞwiadomoĞci i odpowiedzialnoĞci spoáecznoĞci lokalnych za ksztaát otoczenia, za stan Ğrodowiska i harmoniĊ w krajobrazie. Zgodnie z obowiązującą ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen-nym gmina, jako podstawowa jednostka samorządu terytorialnego, decyduje w bezpoĞredni sposób o ksztaátowaniu krajobrazu w jej granicach. Jest zobowią-zana do przyjĊcia rozwoju zrównowaĪonego jako bazy dla wszelkich dziaáaĔ planistycznych, które powinny zakáadaü zachowanie równowagi pomiĊdzy wszystkimi elementami Ğrodowiska, w którym bytuje czáowiek, tak, by przy racjonalnym wykorzystaniu potencjaáu przyrodniczego moĪliwe byáo
zaspoko-jenie potrzeb obecnych i przyszáych pokoleĔ. MoĪna podzieliü te dziaáania na dwie grupy – jedna wiąĪe siĊ z równowaĪeniem popeánionych báĊdów, druga z projektowaniem przedsiĊwziĊü zupeánie nowych, od początku zrównowaĪo-nych [Böhm, 2006]. Syntezą tych dziaáaĔ jest sposób zagospodarowania prze-strzeni, który warunkuje funkcjonowanie systemów ekologicznych, w tym takĪe ich róĪnorodnoĞü biologiczną i krajobrazową. O rozmieszczeniu poszczególnych elementów w przestrzeni decydują plany zagospodarowania. One powinny byü gwarantem áadu przestrzennego, rozumianego jako áad spoáeczno – gospodarczy i harmonia z przyrodą. Istotny jest takĪe spoáeczno – kulturowy wymiar prze-strzeni, jej atrakcyjnoĞü fizjonomiczna i funkcjonalnoĞü, jak równieĪ jej warstwa symboliczna. W tym ujĊciu krajobraz áączy siĊ bezpoĞrednio z problemami áadu przestrzennego i zrównowaĪonego rozwoju, poĞrednio zaĞ z metodami i narzĊ-dziami planistycznymi.
Doskonaáym przykáadem obszaru, gdzie zachowanie zasady zrównowaĪo-nego rozwoju w ksztaátowaniu krajobrazu powinno byü niezwykle istotne, jest gmina Sobótka. Z racji swojego poáoĪenia w sąsiedztwie duĪego oĞrodka miej-skiego – Wrocáawia oraz czĊĞciowo w obszarze ĝlĊĪaĔmiej-skiego Parku Krajobra-zowego, badany rejon jest atrakcyjnym miejscem dla osadnictwa, co przy poli-tyce wáadz gminy, nastawionych na osiągniĊcie jak najwiĊkszych korzyĞci z przeznaczenia obszarów pod zabudowĊ (zwáaszcza w przypadku terenów za-budowy letniskowej – wiĊkszy podatek od nieruchomoĞci), niesie ze sobą wiele zagroĪeĔ dla krajobrazu.
ZMIENNOĝû KRAJOBRAZU – EFEKT DECYZJI PLANISTYCZNYCH
Jedynym aktem prawnym w polskim ustawodawstwie, który mówi wprost o krajobrazie, nie tylko definiując jego pojĊcie, ale takĪe zasady jego ochrony i zarządzania jest przyjĊta przez polski parlament w 2006 r. Europejska Kon-wencja Krajobrazowa. Wedáug jej zapisów o prawidáowoĞci procesów zacho-dzących w przestrzeni Ğwiadczy krajobraz. Jest czĊĞcią Īycia kaĪdego czáowie-ka, zamieszkującego zarówno tereny miejskie, wiejskie, obszary o wyjątkowej wartoĞci, pospolite, jak równieĪ te zdegradowane. PodkreĞla to koniecznoĞü traktowania krajobrazów codziennych na równi z tymi wyjątkowymi, co powo-duje zwiĊkszenie znaczenia ksztaátowania i ochrony krajobrazu jako caáoĞci, a nie poszczególnych jego fragmentów. Rezultatem dziaáaĔ i decyzji planistycz-nych są zmiany w krajobrazie. NieumiejĊtne zarządzanie krajobrazem moĪe doprowadziü do nieodwracalnych zmian, powstających w wyniku nieodpowied-niej lokalizacji czy budowania obiektów niezharmonizowanych z otoczeniem. Tempo i skala tych zmian jest szczególnie zauwaĪalna na obszarach znajdują-cych siĊ w sąsiedztwie wielkich oĞrodków miejskich. Są one szczególnie nara-Īone na degradacjĊ historycznie uksztaátowanych panoram i widoków, w wyni-ku zmiany przeznaczenia terenów. Jest to czĊsto rezultatem báĊdnych decyzji
planistycznych, wynikających z niewystarczającej wiedzy, bądĨ marginalizacji znaczenia analiz zmian krajobrazu.
Dzisiejszy krajobraz stanowi zapis informacji dotyczących dotychczaso-wych przeksztaáceĔ przestrzennych, powodowanych gáównie poprzez zmiany spoáeczno – gospodarcze, dokonujące siĊ w XX w., ale takĪe poprzez róĪnice w pojmowaniu krajobrazu przez grupy spoáeczne odpowiedzialne za jego ksztaát i ewolucjĊ znaczenia krajobrazu w procesie planowania przestrzennego. MoĪna zatem powiedzieü, Īe jest syntezą wszelkich zjawisk zachodzących w strukturze przestrzennej, którego zmiany mogą posáuĪyü za wskaĨnik zrównowaĪonego rozwoju lub jego zaprzeczenie.
RóĪnorodnoĞü postrzegania krajobrazu w poszczególnych dyscyplinach naukowych sprawiáa, Īe kaĪda z nich wypracowaáa wáasne metody badaĔ. ào-wicki wyróĪnia cztery gáówne kierunki badawcze [àoào-wicki, 2008]: strukturalny – charakterystyka zróĪnicowania elementów tworzących krajobraz, ekosyste-mowy – opis związków przyczynowo – skutkowych zachodzących w krajobra-zie, wizualny – badania związane z postrzeganiem krajobrazu zmysáami oraz psychologiczny związany z wpáywem krajobrazu na czáowieka. RóĪnice wystĊ-pują takĪe w sposobie pojmowania krajobrazu przez róĪne grupy zawodowe, bezpoĞrednio wpáywające na decyzje planistyczne. Przez architektów i urbani-stów traktowany jest jako Ğrodowisko usystematyzowane, poddawane staáemu procesowi ksztaátowania przez czáowieka, skáadające siĊ z mozaiki elementów i form zagospodarowania kulturowego. Brakuje tu spojrzenia na krajobraz obejmującego caáoksztaát zagadnieĔ kreujących ostateczną, postrzeganą przez odbiorców formĊ. Grupa zawodowa przyrodników, geografów i ekologów w procesie planowania dąĪy przede wszystkim do zachowania wartoĞci ekolo-gicznych oraz prawidáowoĞci funkcjonowania ekosystemów [LipiĔska, 2007].
W ostatnich dziesiĊcioleciach wielu badaczy i praktyków, zwáaszcza ar-chitektów krajobrazu, zaczĊáo dostrzegaü w wiĊkszym stopniu, Īe krajobraz jest syntezą Ğrodowiska przyrodniczego i kulturowego. Takie pojmowanie tego pojĊcia jest najbardziej odpowiednie przy podejmowaniu dziaáaĔ dotyczących jego ksztaátowania i ochrony. Niedopuszczalne jest, aby w opracowaniach plani-stycznych uwzglĊdniaü krajobraz tylko w rozumieniu Ğrodowiska kulturowego – w efekcie w wielu przypadkach sprowadza siĊ to jedynie do ochrony zabytków. Nie naleĪy traktowaü go takĪe jedynie jako element systemu przyrodniczego, co czĊsto jest traktowane jednoznacznie z ochroną przyrody. Niestety rozproszenie zapisów dotyczących krajobrazu w polskim ustawodawstwie sprzyja wáaĞnie takiej sytuacji.
KaĪdy czáowiek jest odpowiedzialny za stan przestrzeni wokóá, gdyĪ uczestniczy w procesie planowania przestrzennego poprzez przynaleĪnoĞü do jednej z grup – planistów, inwestorów, ekspertów, organów administracji lub lokalnej spoáecznoĞci. Zapisy planów zagospodarowania decydują o zmianach krajobrazu. To w nich zawarta jest informacja o przeznaczeniu terenów i zasady
zagospodarowania. KaĪda nowa inwestycja powoduje okreĞlone przeobraĪenia, co w konsekwencji wpáywa na warunki Īycia czáowieka.
CEL I METODY BADAē
Jako gáówny cel badawczy uznano okreĞlenie stopnia przeksztaácenia kra-jobrazu, w wybranych przekrojach czasowych, jaki jest wynikiem dotychczaso-wych zmian struktury przestrzennej oraz stopnia przeksztaácenia po realizacji zapisów zawartych w studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sobótka. Aby zrealizowaü zamierzony cel badawczy przyjĊto zaáoĪenie, Īe najsilniej na postrzeganie krajobrazu wpáywa pokrycie terenu. W badaniach na terenie gminy, analiza tego czynnika w najlepszy sposób oddaje zmiany krajobrazu, choü nie jest pozbawiona wad, które wynikają z istoty samego krajobrazu, tworzonego przez niezliczoną iloĞü elementów wzajemnie na siebie oddziaáujących. Badanie krajobrazu w takim ujĊciu jest pozbawione trzeciego wymiaru oraz subiektywnej oceny obserwatora, jednak pozwala na ocenĊ stopnia przeksztaácenia krajobrazu wynikającego z zapisów zawartych w dokumentach planistycznych.
Zakres przestrzenny badaĔ obejmuje gminĊ Sobótka, poáoĪoną w central-nej czĊĞci województwa dolnoĞląskiego, w powiecie wrocáawskim, która zostaáa wybrana, spoĞród gmin znajdujących siĊ w obszarze metropolitalnym Wrocáa-wia, na podstawie przyjĊtych kryteriów:
− urozmaiconego uksztaátowania i pokrycia terenu – poáudniowo – za-chodnia czĊĞü gminy to Masyw ĝlĊĪy, pokryty gáównie lasami i áąkami, czĊĞü póánocna jest zupeánie páaska – są to gáównie grunty orne;
− duĪego udziaáu obszarów chronionych – 53,7% powierzchni gminy znajduje siĊ w obrĊbie ĝlĊĪaĔskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny;
− wystĊpowania duĪych zagroĪeĔ dla krajobrazu – presja turystyczna oraz osadnicza, rozwój komunikacji;
− dostĊpnoĞü materiaáów kartograficznych i innych danych dotyczących gminy.
Gáównym oĞrodkiem o funkcji administracyjno – usáugowej jest miasto Sobótka, znajdujące siĊ w centralnej czĊĞci gminy. Jest poáoĪone 35 km na po-áudniowy – zachód od Wrocáawia. Istotną funkcjĊ usáugową peáni takĪe Rogów Sobócki, poáoĪony na póánoc od Sobótki. Sieü osadniczą tworzy 22 miejscowo-Ğci i 2 przysióáki. Powierzchnia badanego obszaru wynosi 13535 ha (w tym mia-sto Sobótka 3220 ha). W czerwcu 2009 r. gminĊ zamieszkiwaáo 12453 osób (w tym SobótkĊ 6873 osób). GĊstoĞü zaludnienia na 1 km2 wynosiáa 91 miesz-kaĔców (w samej Sobótce 213 osób/km2). Teren gminy leĪy w 2 mezoregionach geograficznych (wg podziaáu fizyczno - geograficznego J. Kondrackiego), w czĊĞci pán. – wsch. jest to Równina Wrocáawska wchodząca w skáad
makrore-gionu Niziny ĝląskiej, a pozostaáą czĊĞü stanowi Masyw ĝlĊĪy stanowiący czĊĞü Przedgórza Sudeckiego.
Aby zaobserwowaü zmiany, jakie zachodziáy w krajobrazie przyjĊto jak najwiĊkszy, moĪliwy zakres czasowy, podyktowany dostĊpnoĞcią materiaáów kartograficznych dotyczących obszaru badaĔ. Zgromadzono niemieckie mapy topograficzne (Masstichblatt) w skali 1:25000 – aktualnoĞü – 1938r., mapy to-pograficzne w skali 1:25000, ukáad „1965”– aktualnoĞü – 1977r., zdjĊcia lotni-cze – aktualnoĞü – 2009r. oraz obowiązujące studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, uchwalone po pozytywnym zaopiniowaniu przez wáadze gminy Sobótka planu ochrony ĝlĊĪaĔskiego Parku Krajobrazowe-go, który ograniczaá moĪliwoĞü zabudowania terenów wzdáuĪ granic lasów oraz terenów otwartych. Dla kaĪdego z badanych okresów, na podstawie wektorowej analizy powierzchni, stworzono bazĊ danych obejmującą 5 wyznaczonych ty-pów pokrycia terenu, moĪliwych do odczytania na kaĪdej z map lub zdjĊü lotni-czych. WyróĪniono lasy i zagajniki (zaliczono tu równieĪ zadrzewienia Ğródpol-ne zwarte przestrzenie parków na obszarach zabudowanych), áąki i pastwiska, cieki i zbiorniki wodne, grunty orne i nieuĪytki oraz obszary zabudowane (wraz z sadami znajdującymi siĊ na ich obszarze). Istotą przeprowadzonych badaĔ byáo porównanie danych dotyczących pokrycia terenu z trzech analizowanych okresów oraz danych o pokryciu terenu uzyskanych na podstawie analizy aktu-alnie obowiązującego (od kwietnia 2010 r.) studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Ostatecznym efektem byáo obliczenie na tej podstawie i porównanie wskaĨnika synantropizacji krajobrazu dla analizowa-nych okresów oraz studium uwarunkowaĔ, przy wykorzystaniu wzoru stosowa-nego przez Solona [2005], a nastĊpnie przez Degórską i DerĊgowską [2008], zmodyfikowanego dla 5 przyjĊtych typów pokrycia terenu:
y
x
k
WSK
=
Σ
n 5= i igdzie:
ki – waga synantropizacji roĞlinnoĞci dla danego typu pokrycia terenu (1 – 5);
xi – powierzchnia danego typu pokrycia terenu; y – powierzchnia obszaru.
W obliczeniach przyjĊto nastĊpujące wagi synantropizacji (k) dla poszcze-gólnych typów pokrycia terenu:
1) Lasy, zadrzewienia i zakrzewienia, cieki i zbiorniki wodne– k=1 2) àąki, pastwiska – k=2
3) Grunty orne – k=3
4) Obszary zabudowy wiejskiej – k=4
W związku z zastosowanym w studium podziaáem na kategorie przezna-czenia terenu dla potrzeb badaĔ przyporządkowano je do analizowanych 5 ty-pów pokrycia terenu:
− lasy i zagajniki – obszary oznaczone w studium symbolem ZL – obszary funkcjonalne – leĞne;
− áąki i pastwiska – obszary oznaczone w studium symbolami ZK – obsza-ry funkcjonalne przyrodniczo – krajobrazowe oraz UK – obszaobsza-ry funkcjonalne usáugowo – krajobrazowe (dopuszcza siĊ tu takĪe lokalizacjĊ zabudowy o niskiej intensywnoĞci);
− cieki i zbiorniki wodne – obszary oznaczone w studium symbolem WS – wody powierzchniowe;
− grunty orne – obszary oznaczone w studium symbolem R – obszary funkcjonalne rolnicze;
− obszary zabudowane – obszary oznaczone w studium symbolami MN – obszary funkcjonalne mieszkaniowe, MNL – obszary funkcjonalne zabudowy letniskowej, U – obszary funkcjonalne koncentracji usáug, P – obszary funkcjo-nalne aktywnoĞci gospodarczej, ZP, ZC – obszary funkcjofunkcjo-nalne zieleni i kultu-rowe, T – obszary funkcjonalne infrastruktury technicznej.
WYNIKI BADAē
Na terenie gminy Sobótka widoczny jest podziaá krajobrazu na dwa obsza-ry. CzĊĞü póánocna i wschodnia to krajobraz rolniczy, urozmaicony zadrzewie-niami Ğródpolnymi oraz wiĊkszymi kompleksami lasów w dolinach Czarnej Wody i Sulistrowickiego Potoku. CzĊĞü poáudniowo – zachodnią pokrywają gáównie lasy. Jest to obszar, który jest czĊĞcią ĝlĊĪaĔskiego Parku Krajobrazo-wego. Stosunkowo duĪy w tej czĊĞci gminy jest takĪe udziaá obszarów zabudo-wanych, znajdujących siĊ w otulinie parku. KaĪdy z tych elementów ulega cią-gáym przeksztaáceniom – ubytek powierzchni jednego z analizowanych typów pokrycia terenu powoduje zwiĊkszenie powierzchni innego, tworząc nową ca-áoĞü.
Dla potrzeb zbadania stopnia przeksztaácenia krajobrazu stworzono bazĊ danych o pokryciu terenu dla 3 analizowanych okresów oraz dla studium uwa-runkowaĔ (tabela 1).
Porównując dane uzyskane dla poszczególnych okresów moĪna zauwaĪyü systematyczny wzrost powierzchni lasów i zagajników oraz obszarów zabudo-wanych, natomiast najwiĊksze wahania powierzchni wystĊpują w przypadku áąk i pastwisk. Po 1938 r. odnotowano zmniejszenie powierzchni gruntów ornych, które w wiĊkszoĞci zostaáy zabudowane. Przy porównaniu danych z 2009 roku oraz danych uzyskanych z analizy studium uwarunkowaĔ widaü gwaátowane zmniejszenie powierzchni gruntów ornych o ponad 2530 ha oraz prawie
trzy-krotny wzrost powierzchni terenów zabudowanych. NaleĪy tu zaznaczyü, Īe przewidywana w studium liczba ludnoĞci w 2020 r. dla caáego obszaru gminy wynosi 13000 i zakáada wzrost w porównaniu z 2009 r. o niecaáe 600 osób (licz-ba ludnoĞci wg danych GUS wynosiáa w czerwcu 2009 r. 12453 osób).
Tabela 1. Pokrycie terenu w analizowanych okresach Table 1. Land cover of the analyzed periods Typ pokrycia 1938r [ha] 1977r [ha] 2009r [ha] Studium Lasy i zagajniki 2837,7 2913,2 3036,3 3128,5 Cieki i zbiorniki wodne 6,8 15,7 14,9 14,0 àąki i pastwiska 804,2 1463,4 951,3 1337,5 Grunty orne 9149,6 8311,3 8441,4 5909,5 Obszary zabudowane 736,7 831,4 1091,2 3145,5
ħródáo : opracowanie wáasne na podstawie map.
Na podstawie przeprowadzonych analiz pokrycia terenu obliczono wskaĨ-nik synantropizacji krajobrazu dla obszaru caáej gminy, dla kaĪdej grupy da-nych:
WSK1938 = 2,59 WSK1977 = 2,54 WSK2009 = 2,59 WSKstudium = 2,73
Jak pokazują wyniki dla pierwszych trzech grup tj. danych z 1938, 1977 i 2009 roku zmiany wskaĨnika byáy niewielkie, co wskazuje na zachowanie równowagi pomiĊdzy zmianami poszczególnych komponentów krajobrazu w skali caáej gminy. Dopiero realizacja zapisów zawartych w studium uwarun-kowaĔ powoduje zwiĊkszenie stopnia synantropizacji krajobrazu. Wskazuje to na realne zagroĪenie dewastacji krajobrazu. NaleĪy dodaü, Īe obszarom ozna-czonym w studium symbolem UK – obszary usáugowo – krajobrazowe, gdzie dopuszczalna jest takĪe zabudowa o niskiej intensywnoĞci zostaáa przypisana waga synantropizacji równa 2 (są to gáównie obszary dzisiejszych áąk i pastwisk w sąsiedztwie miejscowoĞci). W przypadku potraktowania tych terenów jako obszary zabudowane wskaĨnik synantropizacji byáby jeszcze wyĪszy.
W celu wyodrĊbnienia obszarów o najwiĊkszych zagroĪeniach związanych z realizacją zapisów dokumentów planistycznych dodatkowo wyliczono wskaĨ-nik synatropizacji krajobrazu dla kaĪdego obrĊbu geodezyjnego, dla danych z 2009 r. oraz dla danych uzyskanych na podstawie analizy studium uwarunko-waĔ (tabela 2).
Tabela 2. WskaĨnik synantropizacji krajobrazu w analizowanych obrĊbach Table 2. Synanthropisation indicator of landscape in analyzed areas
ObrĊb WSK2009r. WSKstudium RóĪnica
BĊdkowice 2,12 2,23 0,11 Garncarsko 2,82 2,77 -0,05 Górka 3,28 3,35 0,07 Krzysztaáowice 2,51 2,35 -0,16 KsiĊginice Maáe 2,50 2,63 0,13 Kunów 2,69 2,52 -0,17 Michaáowice 3,10 3,33 0,23 Mirosáawice 2,73 2,88 0,15 Nasáawice 2,93 3,40 0,47 Okulice 2,58 2,52 -0,06 Olbrachtowice 2,91 3,05 0,14 Przezdrowice 2,89 3,25 0,36 RĊków 3,04 3,13 0,09 Rogów Sobócki 2,89 2,83 -0,06 Siedlakowice 2,88 3,01 0,13 Sobótka 3,60 4,12 0,52 Stary Zamek 2,90 2,95 0,05 Strachów 2,79 2,72 -0,05 Strzeblów 3,47 4,45 0,98 Strzegomiany 2,99 3,47 0,48 Sulistrowice 2,78 3,10 0,32 Sulistrowiczki 2,38 2,28 -0,1 ĝlĊĪa 1,02 1,01 -0,01 ĝwiątniki 2,90 2,93 0,03 Wojnarowice 2,97 3,28 0,31 ĩerzuszyce 2,78 2,56 -0,22
ħródáo: opracowanie wáasne.
W 17 obrĊbach wskaĨnik ulegá zwiĊkszeniu, w tym w 13 powyĪej wartoĞci 0,1 – najwiĊcej w obrĊbach wchodzących w skáad miasta Sobótka – obrĊbach Strzeblów i Sobótka, a takĪe w obrĊbach Strzegomiany i Nasáawice. W pozo-staáych 9 obrĊbach nastąpiáo zmniejszenie wartoĞci wskaĨnika, jednak tylko w przypadku 3 obrĊbów powyĪej wartoĞci 0,1 – najwiĊcej w obrĊbach Kunów i ĩerzuszyce.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Zmiany krajobrazu na obszarze gminy Sobótka związane są przede wszystkim z intensywną urbanizacją atrakcyjnych przestrzeni wiejskich, które w ostatnich kilkunastu latach obejmują coraz wiĊksze tereny. Wyniki analiz pokazują, Īe istnieje realne zagroĪenie dewastacji krajobrazu w wyniku
realiza-cji polityki przestrzennej wáadz gminy Sobótka zawartej w studium uwarunko-waĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Najbardziej zagroĪone są obszary o najwiĊkszych walorach krajobrazowych, znajdujące siĊ w granicach ĝlĊĪaĔskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny. Potwierdza to wzrost, przy niewielkich zmianach w poprzednich okresach, wskaĨnika synantropizacji krajobrazu w skali caáej gminy o 0,14 oraz analizy przeprowadzone dla poszcze-gólnych obrĊbów – najbardziej zagroĪone okazaáy siĊ tereny w granicach miasta Sobótka, gdzie wzrost wskaĨnika przekraczaá wartoĞü 0,5, a w przypadku obrĊbu Strzeblów nawet 0,98.
ZwiĊkszenie obszarów przeznaczonych pod zabudowĊ nastąpiáo pomimo pozytywnego zaopiniowania przez wáadze gminy Sobótka projektu planu ochro-ny dla Parku, który wprowadza ograniczenia, co do lokalizacji nowej zabudowy. Uchwalenie zmiany studium uwarunkowaĔ przed uchwaleniem planu ochrony sprawiáo, Īe ograniczenia dotyczące lokalizacji nowej zabudowy zawarte w pla-nie ochrony przestaáy obowiązywaü. Na skutek realizacji zapisów zawartych w studium bĊdzie postĊpowaá proces powstawania nowej zabudowy na terenach otwartych oraz wzdáuĪ granicy lasu na stokach ĝlĊĪy i Wzgórz OleszeĔskich, co trwale uniemoĪliwi zwiĊkszenie lesistoĞci w tych rejonach. Niepokoi takĪe fakt, Īe tereny przeznaczone pod zabudowĊ znacznie przewyĪszają aktualne zapo-trzebowanie spoáeczne.
Gwaátowny przyrost terenów zabudowanych, pomimo obecnych i niewąt-pliwych korzyĞci ekonomicznych dla gminy (zwáaszcza w przypadku terenów zabudowy letniskowej – kilkukrotnie wiĊkszy podatek od nieruchomoĞci), a poĞrednio dla jej mieszkaĔców, w dalszej perspektywie moĪe wpáynąü na ob-niĪenie jakoĞci Īycia w wyniku degradacji Ğrodowiska oraz kurczenia siĊ ogólno dostĊpnej przestrzeni przyrodniczej o walorach rekreacyjno – wypoczynkowych oraz obniĪeniem walorów estetycznych i krajobrazowych. Wypracowanie kom-promisu pomiĊdzy wzrastającym zapotrzebowaniem spoáecznym na atrakcyjną przestrzeĔ wokóá ĝlĊĪy, a wyáączeniem spod zabudowy najbardziej wraĪliwych na przeksztaácenia fragmentów krajobrazu naleĪeü bĊdzie do podstawowych problemów polityki przestrzennej wáadz gminy, zwáaszcza w kontekĞcie planu ochrony ĝlĊĪaĔskiego Parku Krajobrazowego.
BIBLIOGRAFIA
Baranowski A, Projektowanie zrównowaĪone w architekturze, Wydawnictwo Politechniki GdaĔskiej, GdaĔsk 1998.
Böhm A., Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2006.
Degórska B., DerĊgowska A., Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego Warszawy na
przeáo-mie XX i XXI wieku, Atlas Warszawy, zeszyt 10, Instytut Geografii i Przestrzennego
Zago-spodarowania, Warszawa 2008.
Jaszczuk – Skolimowska B., JakoĞü struktur przestrzennych terenów wiejskich i maáych miast w
systemie planowania gminnego i lokalnego, praca doktorska, GdaĔsk, 2008, s. 221-222
LipiĔska B. Analizy krajobrazowe – kwestia przydatnoĞci w praktyce zarządzania przestrzenią, [w:] Czasopismo techniczne z. 5-A/2007, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2007.
àowicki D., Zmiany krajobrazu województwa wielkopolskiego od początku transformacji
us-trojowej, Wydawnictwo Naukowe UAM, PoznaĔ 2008.
Solon J., Landscape Diversity, [w:] M. Gutry – Korycka (red.), Urban Sprawl, Warsaw Agglom-eration, case study, Warsaw University Press, 2005, s. 265–298.
Mgr inĪ. Piotr Krajewski Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocáawiu Katedra Gospodarki Przestrzennej ul. Grunwaldzka 53 50-357 Wrocáaw tel. (0 71) 320-56-16 Dr hab. Beata Raszka, prof. UP Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocáawiu Katedra Gospodarki Przestrzennej ul. Grunwaldzka 53 50 – 357 Wrocáaw tel. (0 71) 320-56-16 e-mail: beata.raszka@up.wroc.pl Recenzent: Prof. dr hab. Zdzisáaw Wójcicki
