Praca oryginalna Original paper
Rak sutka jest najczêstszym nowotworem z³oliwym u kobiet zarówno w Europie, jak i Stanach Zjedno-czonych. Mimo prowadzonych na coraz szersz¹ skalê badañ przesiewowych umieralnoæ spowodowana tym nowotworem jest nadal bardzo wysoka. Najczêstsz¹ przyczyn¹ zgonów, pomimo zastosowanej terapii ra-dykalnej jest pojawienie siê i rozwój odleg³ych prze-rzutów, jak równie¿ wznowy miejscowej. Dlatego te¿ obok leczenia radykalnego stosuje siê leczenie uzu-pe³niaj¹ce w postaci chemio- i hormonoterapii. Celem chemioterapii, w której stosuje siê ró¿ne, czêsto indy-widualnie dobierane, wielolekowe programy leczenia, jest uzyskanie maksymalnego efektu cytostatycznego przy minimalnym efekcie cytotoksycznym. Z kolei hormonoterapia ma na celu zredukowanie aktywizu-j¹cego wp³ywu hormonów p³ciowych na komórki ra-kowe. Obecnoæ w komórkach nowotworowych
recep-torów dla tych¿e hormonów jest jednym z g³ównych czynników predykcyjnych stosowanych w praktyce klinicznej (10). Czynniki predykcyjne to takie wska-niki, które okrelaj¹ stopieñ prawdopodobieñstwa uzyskania remisji po zastosowaniu cile okrelonej metody leczenia. Wiedza na ich temat pozwala na wy-odrêbnienie grup pacjentów podatnych na okrelon¹ terapiê, przez co mo¿na unikn¹æ nieskutecznego sto-sowania bardzo toksycznych leków.
Hormonowra¿liwoæ raka sutka zosta³a po raz pierw-szy opisana ponad 100 lat temu, kiedy to Beatson, chi-rurg z Glasgow, uzyska³ remisjê u chorych pacjentek z przerzutowym rakiem piersi po usuniêciu przydat-ków macicy. Jednak dopiero 60 lat póniej Elwood Jensen opisa³ receptor estrogenowy (ER) (14). Szacu-je siê, ¿e oko³o 70-80% guzów sutka u kobiet wyka-zuje ekspresjê ER. Guzy te cechuj¹ siê wolniejszym
Porównanie ekspresji receptorów estrogenowych
i progesteronowych w gruczolakorakach
gruczo³u sutkowego u suk z aktywnoci¹ mitotyczn¹
komórek nowotworowych
MARCIN NOWAK, JANUSZ A. MADEJ, PIOTR DZIÊGIEL*
Katedra Anatomii Patologicznej, Patofizjologii, Mikrobiologii i Weterynarii S¹dowej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Norwida 31, 50-375 Wroc³aw
*Katedra i Zak³ad Histologii i Embriologii AM, ul Cha³ubiñskiego 6a, 50-368 Wroc³aw Nowak M., Madej J. A., Dziêgiel P.
Comparison of expressions of oestrogen and progesterone receptors in adenocarcinomas of the mammary gland in bitches with mitotic activity of neoplastic cells
Summary
The study aimed at monitoring the expression of oestrogen (ER) and progesterone (PGR) receptors in mammary gland adenocarcinomas in bitches as compared to the mitotic activity of the neoplastic cells. Material for the study involved samples of mammary tumors obtained during surgery from 48 bitches of various races, aged 7 to 15 years. The obtained preparations were microphotographed and the patterns were subjected to computer-assisted image analysis in a system consisting of a computer linked to an Axiophot light microscope (Carl Zeiss). The expression of ER, PgR and of Ki-67 was evaluated using a semi-quantitative scale which involved evaluating the proportion of positive cells (0-5% no reaction [], 6-25%: weak reaction [+], 26-50%: moderate reaction [++], above 50%: intense reaction [+++]). The evident deficit of ER observed in our studies might indicate an oestrogen independency of the adenocarcinomas in bitches. This, however, does not preclude involvement of the receptors at earlier stages of carcinogenesis. The obtained strong correlation between expressions of Ki-67 and that of PgR (r=0.67), in view of the high prognostic value of Ki-67 expression, confirmed in numerous studies, allow the conclusion that presence of progesterone receptors in the cells of mammary gland adenocarcinoma in bitches is linked to the augmented proliferative potential of the tumors, similarly as it has been demonstrated in mammary glands in females.
wzrostem, wy¿szym zró¿nicowaniem i lepszym roko-waniem przy zastosowaniu odpowiedniego celowa-nego schematu terapeutyczcelowa-nego (13).
Pierwszym etapem leczenia hormonalnego raka sut-ka jest sterylizacja farmakologiczna. Najczêciej sto-sowane s¹ niesterydowe antyestrogeny typu tamoksi-fen (TAM), które skutecznie blokuj¹ receptory estro-genowe. Dziêki takiej terapii uzyskuje siê na pewien czas remisjê, po której w póniejszym okresie mo¿e pojawiæ siê nawrót choroby (21). Kolejnym etapem jest stosowanie specyficznych antyestrogenów stery-dowych, gdy¿ hormonoreaktywnoæ komórek raka jest jeszcze zachowana (11, 21). Tym sposobem mo¿na uzyskaæ ponown¹ remisjê choroby. Niestety, prawie nieunikniony, kolejny nawrót choroby skutkuje w³a-ciwie ca³kowitym zanikiem hormonoreaktywnoci gu-za na oddzia³ywanie antyestrogenowe (21). W zwi¹z-ku z tym nasuwa siê pytanie, co takiego zmienia siê w komórkach raka w trakcie progresji choroby i w cza-sie trwania leczenia? Zauwa¿ono w hodowli in vitro komórek estrogenozale¿nego raka sutka, ¿e po usu-niêciu z medium estradiolu, powstaje efekt odpowia-daj¹cy podaniu niesterydowych blokerów receptorów estrogenowych (12, 16). Brak estrogenów w po¿ywce powoduje bowiem wyrane zahamowanie wzrostu komórek raka. Niestety, po pewnym czasie, w tych sa-mych warunkach nastêpuje nasilenie ich proliferacji, któr¹ podobnie jak in vivo mo¿na by³o na pewien czas zahamowaæ, podaj¹c antyestrogeny sterydowe (12). Tym sposobem udowodniono istnienie mechanizmu adaptacyjnego, umo¿liwiaj¹cego przystosowanie siê pierwotnie hormonozale¿nych komórek raka do wa-runków deficytu steroidów. Polega on prawdopodob-nie na wyranym, nawet 4-krotnym zwiêkszeniu eks-presji zarówno samych receptorów estrogenowych, jak i wzrocie aktywacji genów docelowych dla tego hor-monu, g³ównie c-myb i c-myc (6, 12). W ww. bada-niach zauwa¿ono wyran¹ aktywnoæ receptora estro-genowego, wyra¿on¹ aktywacj¹ genów docelowych stymuluj¹cych proliferacjê, mimo braku zwi¹zania ze swoistym ligandem (hormonem) (12). Tak wiêc po pewnym czasie w sytuacji braku estrogenów komórka rakowa wykazuje wzmo¿on¹ ekspresjê receptorów estrogenowych, które niejako wymykaj¹ siê spod kon-troli hormonalnej i zaczynaj¹ autonomicznie, bez po-³¹czenia z ligandem, nasilaæ aktywnoæ mitotyczn¹ komórki (15). Ponadto udowodniono, ¿e mechanizm estrogenoniezale¿nej aktywacji ER polega na fosfory-lacji jego seryny w pozycji 118 (7). Fosforyfosfory-lacji takiej dokonuj¹ MAPKs (Mitogen Activated Protein Kina-ses) zaktywowane ró¿nymi sygna³ami mitogennymi, w tym nadekspresj¹ receptorów rodziny HER (Human Epidermal Growth Factor Receptor). Aktywacja MAPKs odbywa siê na drodze fosforylacji jej reszt tyrozynowych i treoninowych, dziêki czemu powstaje aktywna postaæ MAPKs (17). Zaktywowana MAPKs, fosforyluj¹c ER, indukuje tak¹ zmianê konformacji tego receptora, ¿e staje siê on form¹ zaktywowan¹
kon-stytucjonalnie, stale wysy³aj¹c¹ sygna³y mitogenne nie-zale¿nie od po³¹czenia z ligandem. Tak wiêc komórki raka sutka s¹ w stanie przestawiæ siê z hormonalnej i parakrynnej na autokrynn¹ regulacjê wzrostu. Bada-nia na liBada-niach komórkowych wykaza³y, ¿e blokowa-nie ER lub brak w po¿ywce estradiolu doprowadza do stymulacji ekspresji genu koduj¹cego receptor HER2, co wi¹¿e siê ze znacznym wzrostem liczby tych re-ceptorów w b³onie komórkowej (4). Mechanizm tego zjawiska polega na oddzia³ywaniu zale¿nej od ER sek-wencji wzmacniaj¹cej DNA (tzw. enhancer) na pro-motory genów HER2 i HER3. W warunkach obecno-ci estrogenów enhancer ten hamuje ekspresjê ww. ge-nów, a przy braku tych hormonów b¹d przy bloko-waniu ich receptorów pobudza j¹, co prowadzi do znacznego wzrostu iloci cz¹steczek receptorów HER2 i HER3 (4). Nale¿y dodaæ, ¿e bardzo wa¿nym czynni-kiem wp³ywaj¹cym na indukcjê syntezy du¿ych iloci receptorów HER s¹ autokrynnie produkowane czyn-niki wzrostu, tzw. hereguliny (HRG) (1). Polipeptydy te ³¹cz¹ siê swoicie z receptorami HER3 i HER4, in-dukuj¹c ich aktywacjê i heterodimeryzacjê z recepto-rem HER2 (1, 23). W sytuacji du¿ego zagêszczenia receptorów HER w obrêbie b³ony komórkowej docho-dzi do masowego powstawania dimerów, które zaczy-naj¹ wysy³aæ niezale¿ne od sygna³ów zewn¹trzkomór-kowych silne impulsy mitogenne, id¹ce szlakiem ras-raf-MAPKs do j¹dra komórkowego, co prowadzi do wyranej progresji cyklu komórkowego, wzmo¿e-nia proliferacji, a z czasem utraty hormonoreaktyw-noci komórek rakowych (15, 17, 27).
Celem badañ by³o okrelenie ekspresji receptorów estrogenowych i progesteronowych w gruczolakora-kach gruczo³u sutkowego u suk w porównaniu z ak-tywnoci¹ mitotyczn¹ komórek tych nowotworów.
Materia³ i metody
Materia³ do badañ stanowi³y wycinki nowotworów sut-ka pobranych w trakcie zabiegu chirurgicznego od 48 suk, ró¿nej rasy, w wieku od 7 do 15 lat. Wycinki utrwalano w 10% zbuforowanej formalinie, odwadniano, a nastêpnie zatapiano w bloczki parafinowe.
Do oznaczania na skrawkach parafinowych badanych guzów (zweryfikowanych histopatologicznie jako gruczo-lakoraki) ekspresji receptorów ER, PgR oraz antygenu Ki-67 u¿yto mysich monoklonalnych przeciwcia³ (odpo-wiednio: klon 1D5; w rozcieñczeniu 1 : 50, klon PgR636; w rozcieñczeniu 1 : 50 i MIB-1; 1 : 100). W przypadku stosowania ww. przeciwcia³ przeprowadzono odblokowa-nie determinant antygenowych w kuchence mikrofalowej w Antygen Retrieval Solution. Do wizualizacji reakcji barw-nej wykorzystano zestaw odczynników LSAB2 oraz dia-minobenzydynê (DAB). We wszystkich reakcjach wyko-nano tak¿e kontrole ujemne z zastosowaniem zestawu Primary Negative Control. Wszystkie odczynniki oraz prze-ciwcia³a pochodzi³y z firmy DakoCytomation, Polska.
Z otrzymanych preparatów wykonano zdjêcia mikrosko-powe, które poddano komputerowej analizie na stano-wisku z³o¿onym z komputera sprzê¿onego z mikroskopem
firmy Carl Zeiss model Axiophot. Ca³y zestaw mia³ mo¿li-woæ zapisu obrazu i jego cyfrowej analizy. Do pomiarów wykorzystano program MultiScaneBase V 14.02 pracuj¹-cy w rodowisku Windows.
Dla oceny ekspresji ER, PgR oraz Ki-67 zastosowano skalê pó³ilociow¹, oceniaj¹c odsetek pozytywnych komó-rek (0-5% brak reakcji (), 6-25% s³aba reakcja (+), 26-50%, rednia reakcja (++), powy¿ej 50% intensywna reakcja (+++)). Otrzymane wyniki poddano analizie sta-tystycznej z zastosowaniem programu Statistica PL (Stat-Soft, Polska), wykorzystuj¹c analizê korelacji Spearmana.
Wyniki i omówienie
W celu wykrycia receptorów estrogenowych i pro-gesteronowych stosowane s¹ zasadniczo dwie metody biochemiczna i immunohistochemiczna. Badanie biochemiczne dotyczy wie¿ej tkanki nowotworowej, a jej wynikiem jest liczba receptorów podana w fento-molach na jeden miligram bia³ka cytozolu. Metoda immunohistochemiczna bazuje na skrawkach parafi-nowych, ewentualnie mro¿eniowych, a wynik przed-stawia odsetek komórek dodatnich, czyli wykazuj¹-cych ekspresjê receptora. Mimo ¿e metoda biochemicz-na jest uwa¿abiochemicz-na za nieco czulsz¹, to jedbiochemicz-nak obie uzbiochemicz-na- uzna-wane s¹ za w pe³ni wiarygodne (2).
Oko³o 50% guzów sutka u kobiet, opisywanych jako ER pozytywne wykazuje koekspresjê z receptorami PgR, w tym a¿ 75% guzów ER(+), PgR(+) cechuje siê hormonozale¿noci¹ (14). W oko³o 20% guzów sutka u kobiet nie stwierdza siê wystêpowania receptorów zarówno ER, jak i PgR (24).
W niniejszych badaniach ekspresjê receptora estro-genowego, receptora progesteronowego, jak równie¿ obu receptorów jednoczenie wykazano w 50% prze-badanych gruczolakoraków. Wród nich ekspresjê (+) receptora ER (ryc. 1) (samego b¹d razem z PgR) wykazano jedynie w 6% guzów, a wystêpowanie ER bez koekspresji PgR stwierdzono w 2% badanych gu-zów. Odwrotn¹ sytuacjê zaobserwowano w przypad-ku receptorów progesteronowych. Mianowicie, ponad 47% przebadanych guzów cechowa³o siê ekspresj¹ PgR (z lub bez ER), a ponad 43% zmian nowotworo-wych wykazywa³o ekspresjê samego PgR bez udzia³u ER. Analizuj¹c nasilenie ekspresji wykazano, ¿e pra-wie 10,5% guzów cechowa³o siê ekspresj¹ PgR oce-nian¹ na +++, 25% na ++, 12,5% na +, natomiast w 52% wycinków nie stwierdzono ekspresji tego re-ceptora (ryc. 2-4). Nale¿y zaznaczyæ, ¿e podobnie jak u kobiet, ponad 60% guzów wykazuj¹cych ekspresjê
Ryc. 1. Ekspresja ER (+) w komórkach gruczolakoraka
gru-czo³u sutkowego suki. Pow. 400 × Ryc. 2. Ekspresja PgR (+) w komórkach gruczolakoraka gru-czo³u sutkowego suki. Pow. 400 ×
Ryc. 3. Ekspresja PgR (++) w komórkach gruczolakoraka
ER cechowa³o siê równie¿ jednoczesnym wystêpowa-niem PgR, aczkolwiek koekspresjê zarówno ER, jak i PgR stwierdzono jedynie w nieca³ych 4,2% przeba-danych guzów. Martan i wsp. (18), badaj¹c 228 gu-zów sutka u suk, wykazali ekspresjê ER, PgR albo obu receptorów w 75% nowotworów, w prawie 42,9% tyl-ko PgR, w 30% ER razem z PgR, a jedynie w 2,1% tylko ER bez PgR. Z kolei Pena i wsp. (22), diagnozu-j¹c 21 przypadków raka sutka u suk z jednoczenie tocz¹cym siê procesem zapalnym, nie stwierdzili w ba-danych wycinkach ekspresji receptora ER. Inni wyka-zali, ¿e podobnie jak u kobiet ekspresja receptorów ER i/lub PgR jest wa¿nym wskanikiem prognostycz-nym i koreluje z d³ugoci¹ prze¿ycia po zabiegu DFP (disease free period) (18, 19). Wed³ug Sartin i wsp. (25), najwiêksze szanse na d³ugi okres prze¿ycia po zabiegu maj¹ te suki, w guzach których wykazano eks-presjê samego ER lub w koekspresji z PgR, bowiem przy braku ekspresji ER i PgR autorzy zaobserwowali najkrótsze okresy prze¿ycia. Z kolei Millanta i wsp. (20), diagnozuj¹c 47 raków sutka u suk stwierdzili, ¿e ekspresja ER oraz PgR w tych guzach nie koreluje z czasem prze¿ycia ani z histologicznymi parametra-mi guza. Podobnie Sobczak-Filipiak i Malicka (26) wykaza³y brak korelacji miêdzy ekspresj¹ receptorów estrogenowych a indeksem mitotycznym.
Ze wzglêdu na du¿e rozbie¿noci w uzyskiwanych wynikach przez ró¿nych autorów, postanowiono sprawdziæ w badaniach w³asnych korelacjê miêdzy nasileniem ekspresji receptorów ER i PgR a stopniem agresywnoci guza (ryc. 5). Jednym ze sposobów okre-lania stopnia agresywnoci guza nowotworowego jest ocena nasilenia proliferacji komórek poprzez wykry-wanie charakterystycznych bia³ek pojawiaj¹cych siê w czasie cyklu komórkowego, jak np. Ki-67. Antygen ten nale¿y do grupy niehistonowych bia³ek wystêpu-j¹cych w j¹drze komórkowym. Jego obecnoæ stwier-dza siê ju¿ w fazie G1 cyklu komórkowego, nastêpnie wyranie wzrasta w fazie S i G2, ze szczytem w fazie M i zanikiem w G0. Czasowy uk³ad ekspresji tego bia³-ka sprawia, ¿e jest ono wykrywane tylko w
komór-kach dziel¹cych siê (5, 9). Stosunek komórek wyka-zuj¹cych ekspresjê Ki-67 do komórek nie wykazuj¹-cych jej nosi nazwê indeksu proliferacyjnego, bêd¹ce-go wyk³adnikiem stopnia aktywnoci mitotycznej ko-mórek guza (3). W niniejszych badaniach wykazano siln¹ (r = 0,67 przy p < 0,05), dodatni¹ korelacjê miê-dzy ekspresj¹ PgR a Ki-67 (ryc. 6). Podobne wyniki uzyskali w swoich najnowszych badaniach Burcombe i wsp. (8), którzy analizuj¹c 118 przypadków raka sut-ka u kobiet, stwierdzili wyran¹ korelacjê miêdzy indeksem proliferacyjnym wyznaczonym za pomoc¹ Ki-67 a ekspresj¹ PgR. Jest to kolejny przyk³ad podo-bieñstwa w ekspresji markerów nowotworowych w gu-zach kobiet i suk, co umacnia hipotezê, ¿e rak sutka u suki mo¿e byæ dobrym modelem nowotworzenia u kobiet. Nasilona ekspresja Ki-67 jako sprawdzony niekorzystny czynnik prognostyczny koreluj¹ca dodat-nio z ekspresj¹ PgR nasuwa podejrzenie udzia³u receptorów progesteronowych w rozwoju z³oliwego fenotypu komórek nowotworowych u suk. Zaobser-wowany w badaniach w³asnych uk³ad ekspresji recep-torów z wyranym deficytem ER mo¿e wskazywaæ na estrogenoniezale¿noæ gruczolakoraków gruczo³u sut-kowego u suk, co jednak nie wyklucza udzia³u tych receptorów na wczeniejszych etapach kancerogenezy. Ryc. 6. Wysoka ekspresja bia³ka Ki-67 (+++) w gruczolako-raku gruczo³u sutkowego suk. Pow. 400 ×
6,3 93,7 10,4 25 12,5 52,1 6,3 16,6 22,9 54,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 (+++) (++) (+) (–) nasilenie ekspresji % guzów wykazuj¹cych ekspresjê ER PgR Ki-67
Ryc. 5. Nasilenie ekspresji receptorów steroidowych (ER, PgR) oraz antygenu proliferacyjnego (Ki-67) w gruczolakorakach gruczo³u sutkowego u suk
Korelacja ekspresji receptorów progesteronowych (PgR) z ekspresj¹ antygenu Ki-67 w guzach gruczo³u mlekowego suk.
Wspó³czynnik korelacji r = 0,67; p < 0,05 PgR Ki-67 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5
Podsumowuj¹c nale¿y zaznaczyæ, ¿e uzyskane wy-niki s¹ tylko czêciowo zbie¿ne z wynikami innych autorów lub s¹ wyranie przeciwstawne, co dobitnie potwierdza ogromn¹ z³o¿onoæ procesów kieruj¹cych kancerogenez¹. Taka sytuacja inspiruje do poszukiwa-nia nowych czynników predykcyjnych i prognostycz-nych zarówno w medycynie, jak i weterynarii, gdy¿ istniej¹ du¿e rozbie¿noci w interpretacji i znaczeniu poszczególnych czynników. Nieznane s¹ równie¿ do-k³adne korelacje miêdzy nowo odkrywanymi czynni-kami predykcyjnymi. Bardzo wa¿ne jest tak¿e wpro-wadzenie okrelonych, jednolitych standardów zarów-no utrwalania materia³u, jak i sposobu przeprowadze-nia oznaczeprzeprowadze-nia. Dok³adne oznaczenie, rozpoznanie oraz przeprowadzenie licznych analiz dotycz¹cych markerów nowotworzenia umo¿liwi nie tylko dok³ad-niejsze poznanie biologii komórki nowotworowej, ale tak¿e mo¿e pozwoliæ na wyodrêbnienie cis³ej grupy pacjentów, dla których zastosowanie okrelonej me-tody leczenia bêdzie najskuteczniejsze, a dzia³ania uboczne zminimalizowane.
Pimiennictwo
1.Amundadfottir L. T., Leder P.: Signal transduction pathways activated and reguired for mammary carcinogenesis in response to specific oncogenes. Oncogene 1998, 16, 737-746.
2.Andersen J., Thorpe S. M., King W., Rose C., Christensen I., Rasmussen B. B., Poulsen H. S.: The prognosic value of immunohistochemical estrogen recep-tor analysis in paraffin embedded and frozen sections versus that of steroid--binding assays. Eur. J. Cancer 1990, 26, 442-449.
3.Barnard N. J., Hall P. A., Lemoine N. R., Kadarr N.: Proliferative index in breast carcinoma determined in situ by Ki-67 immunostaining and its relationship to clinical and pathological variables. J. Pathol. 1987, 152, 287--295.
4.Bates N. P., Hurst H. C.: An intron 1 enhancer element mediates oestrogen--induced suppression of ERBB2 expression. Oncogene 1997, 15, 473-481. 5.Brown D. C., Gatter K. C.: Monoclonal antibody Ki-67: its use in
histo-pathology. Histopathology 1990, 17, 489-503.
6.Brünner N., Boulay V., Fojo A., Freter C. E., Lippman M. E., Clarke R.: Acquisition of hormone-independent growth in MCF-7 cells is accompanied by increased expression of estrogen-regulated genes but without detectable DNA amplifications. Cancer Res. 1993, 53, 283-290.
7.Bunone G., Briand P. A., Miksicek R. J., Pcard D.: Activation of the unligan-ded estrogen receptor by EGF involves the MAP kinase pathway and direct phosporylation. EMBO J. 1996, 15, 2174-2183.
8.Burcombe R. J., Makris A., Richman P. I., Daley F. M., Noble S., Pittam M., Wright D., Allen S. A., Dove J., Wilson G. D.: Evaluation of ER, PgR, HER-2 and Ki-67 as predictors of response to neoadjuvant anthracycline chemotherapy for operable breast cancer. Br. J. Cancer 2005, 92, 147-155. 9.Giziñski S., Boryczko Z., Katkiewicz M., Bostedt H.: Bia³ko Ki-67 jako
wska-nik prognostyczny w nowotworach gruczo³u mlekowego u suk. Medycyna Wet. 2003, 59, 888-891.
10.Goldhirsch A., Wood W. C., Senn H. J., Glick J. H., Gelber R. D.: IX Inter-national consensus conference on primary treatment of breast cancer. Cancer Res. 1996, 140, 325-335.
11.Howell A., DeFriend D., Robertson J., Blamey R., Walton P.: Response to a specific antioestrogen (ICI 182780) in tamoxifen-resistant breast cancer. Lancet 1995, 345, 29-30.
12.Jeng M. H., Shupnik M. A., Bender T. P., Westin E. H., Bandyopadhyay D., Kumar R., Masamura S., Santen R. J.: Estrogen receptor expression and function in long-term estrogen-deprived human breast cancer cells. Endo-crinology 1998, 139, 4164-4174.
13.Keen J. C., Davidson N. E.: The biology of breast carcinoma. Cancer suppl. 2003, 97, 825-833.
14.Kordek R., Kusiñska R., P³uciennik E., Bednarek A.: Nowe molekularne czynniki prognostyczne u chorych na raka piersi. Wspó³cz. Onkol. 2004, 8, 296-302.
15.Koz³owski W., Szacikowska E.: Wspó³czesna interpretacja niepowodzeñ hormonoterapii raka piersi. Wspó³cz. Onkol. 2001, 5, 99-104.
16.Levenson A. S., Jordan V. C.: MCF-7: the first hormone-responsive breast cancer cell line. Cancer Res. 1997, 57, 3071-3078.
17.Lewis T. S., Shapiro P. S., Ahn N. G.: Signal transduction through MAP kinase cascades. Adv. Cancer Res. 1998, 74, 139-149.
18.Martan de Las Mulas J., Millan Y., Dios R.: A prospective analysis of immu-nohistochemically determined estrogen receptor alpha and progesterone receptor expression and host and tumor factors as predictors of disease-free period in mammary tumors of the dog. Vet. Pathol. 2005, 42, 200-212. 19.Martin P. M., Cotard M., Mialot J. P., Andrà F., Raynaud J. P.: Animal
models for hormone-dependent human breast cancer. Relationship between steroid receptor profiles in canine and feline mammary tumors and survival rate. Cancer Chemother. Pharmacol. 1984, 12, 13-17.
20.Millanta F., Calandrella M., Bari G., Niccolini M., Vannozzi I.: A Poli Com-parison of steroid receptor expression in normal, dysplastic, and neoplastic canine and feline mammary tissues. Res. Vet. Sci. 2005, 79, 225-232. 21.Parczyk K., Schneider M. R.: The future of antihormone therapy:
innova-tions based on an established principle. J. Cancer Res. Clin. Oncol. 1996, 122, 383-396.
22.Pena L., Perez-Alenza M. D., Rodriguez-Bertos A., Nieto A.: Canine inflam-matory mammary carcinoma: histopathology, immunohistochemistry and clinical implications of 21 cases. Breast Cancer Res. Treat. 2003, 78, 141--148.
23.Pinkas-Kramarski R., Shelly M., Glathe S., Ratzkin B. J., Yarden Y.: Neu differentiation factor/neuregylin isforms activitate receptor combination. J. Biol. Chem. 1996, 271, 1929-1932.
24.Ravdin P. M., Green S., Mehn K.: Prognostic significance of progesteron receptor levels in estrogen receptor positive patients with metastatic breast cancer treated with tamoxifen a results of prospective Southwest Oncology Group Study. J. Clin. Oncol. 1992, 10, 1284-1291.
25.Sartin E. A., Barnes S., Kwapien R. P., Wolfe L. G.: Estrogen and proge-sterone receptor status of mammary carcinomas and correlation with clinical outcome in dogs. Am. J. Vet. Res. 1992, 53, 2196-2200.
26.Sobczak-Filipiak M., Malicka E.: Estrogen receptors in canine mammary gland tumours. Pol. J. Vet .Sci. 2002, 5, 1-5.
27.Szacikowska E., Koz³owski W.: Receptory HER/ErbB w prawid³owym na-b³onku i w kancerogenezie. Wspó³cz. Onkol. 2000, 1, 7-12.
Adres autora: dr Marcin Nowak, ul. Boñczyka 6/1, 51-138 Wroc³aw; e-mail: martin75@ozi.ar.wroc.pl
