Medycyna Wet. 2007, 63 (8) 971
Praca oryginalna Original paper
Zatrzymanie ³o¿yska u krów jest problemem, który pojawia siê czêsto w wielu fermach mlecznych i po-woduje obni¿enie efektywnoci rozrodu w okresie poporodowym oraz w rozwijaj¹cej siê laktacji (5, 10, 16, 18). Problem ten mo¿e dotyczyæ od kilku do na-wet kilkudziesiêciu procent rodz¹cych krów (15, 22, 27) i polega na braku odejcia ³o¿yska w ca³oci lub czêci w granicznym czasie do 12 godzin od momen-tu wyparcia p³odu (3, 10, 14, 15, 18, 22, 27). Wród przyczyn zatrzymania ³o¿yska u krów wskazuje siê na czynniki: o pod³o¿u miejscowym (bezw³adu macicy, zapalenia ³o¿yska, niezapalnego jego przekrwienia, obrzêku, nacieczenia przy zaburzeniach kr¹¿enia lo-kalnego) lub o charakterze uogólnionym (choroby metaboliczne, stres, niedobory ¿ywieniowe, deficyt mikro-, makroelementów, jak magnez, selen, mied itp. (17) lub stosuje siê inne podzia³y czynników, jak: pochodzenia pierwotnego oraz wtórnego, uwzglêdnia-j¹c przy tym te zakane i niezakane wynikauwzglêdnia-j¹ce z bra-ku dobrego nadzoru hodowcy (9).
W praktyce weterynaryjnej istnieje wiele ró¿nych metod postêpowania terapeutycznego przy zatrzyma-niu ³o¿yska u krów (2, 6, 14, 23). Stosowane s¹ za-równo metody radykalne, jak te¿ zachowawcze. Po-mimo mo¿liwoci wyboru metody zachowawczej, w warunkach praktyki terenowej czêsto stosowane jest rêczne odk³adanie ³o¿yska z farmakologiczn¹ os³on¹ macicy przeciwko zaka¿eniu (1, 21, 24). W badaniach dotycz¹cych brytyjskich lekarzy weterynarii wykonu-j¹cych praktykê w fermach byd³a, a¿ 92,5% z nich przy zatrzymaniu b³on p³odowych u krów u¿ywa technikê
manualn¹ (13). W innych krajach metoda manualna jest tak¿e czêsto u¿ywana i wynika z indywidualnej decyzji lekarza weterynarii (10, 11, 25). Decyduj¹c siê na metodê manualn¹ nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e w czasie rêcznego odk³adania zatrzymanego ³o¿yska lekarze weterynarii mog¹ napotykaæ niekiedy ró¿ne trudnoci i komplikacje z wydobyciem ³o¿yska w ca-³oci (2, 26, 27). Z powodu ró¿nych czynników, w tym tak¿e mechanicznych dzia³aj¹cych w czasie porodu lub w trakcie manipulacji, b³ony p³odowe mog¹ niekiedy traciæ ci¹g³oæ tak, ¿e mniejsze lub wiêksze fragmen-ty b³on p³odowych, szczególnie te le¿¹ce g³êboko w jamie macicy, nie s¹ mo¿liwe do usuniêcia podczas jednej wizyty. Takie przypadki zatrzymania ³o¿yska z punktu widzenia interwencji lekarskiej s¹ skompli-kowane. Komplikacji tej sprzyja fakt, i¿ czêsto u¿yt-kowane krowy rasy holsztyñsko-fryzyjskiej lub z du-¿ym udzia³em jej genów osi¹gaj¹ znaczn¹ masê i roz-miary, co bezporednio przek³ada siê na wewnêtrzne stosunki anatomiczne. Lekarze weterynarii nie mieli do tej pory alternatywy i w takich przypadkach zmu-szeni byli do pozostawienia nieosi¹galnych rêk¹ po-zosta³oci ³o¿yska w jamie macicy lub ewentualnie czyniæ próby usuniêcia ich podczas kolejnych wizyt, co wymaga jednak dalszych kosztów oraz powodo-wania dodatkowego stresu u zwierz¹t. W³anie dla ta-kich przypadków oraz komplikacji, które mog¹ poja-wiæ siê podczas manualnego odk³adania ³o¿yska u krów zosta³ opracowany prototypowy instrument (ryc. 1). Nowy instrument weterynaryjny zosta³ pod-dany procedurze patentowej (19). Omawiane
narzê-Nowy instrument weterynaryjny pomocny przy
manualnym odk³adaniu zatrzymanego ³o¿yska u krów
RYSZARD MORDAKKatedra Chorób Wewnêtrznych i Paso¿ytniczych z Klinik¹ Chorób Koni, Psów i Kotów Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej AR, Pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw
Mordak R.
New veterinary instrument as an aid in the manual removal of retained placenta in cows
Summary
The aim of the study was to assess the practical use of a prototype instrument during the manual removal of the placenta in dairy cows. 48 dairy cows were included in the trial but the practical aspects and values of selected parameters of reproduction were analyzed in 16 cows that were being treated for fetal retention and the results then compared with the mean results of the other control groups of cows. The instrument was shown to be useful in these cases. It allows for the detection and removal of the rest of the membranes from the deeper parts of the uterus. The level of fertility in the tested cows by use the new instrument was acceptable.
Medycyna Wet. 2007, 63 (8) 972
dzie ma na celu wy³¹cznie pomóc wydobyæ lub przy-bli¿yæ g³êbiej zalegaj¹ce resztki b³on p³odowych po-zostaj¹ce poza zasiêgiem rêki operatora po powstaniu komplikacji w trakcie rêcznego zabiegu. Nie jest po-lecany dla prostych przypadków zatrzymania ³o¿yska, przy których rêk¹ mo¿na skutecznie operowaæ oraz dla tych, gdzie stopieñ przylegania przytwierdzenia b³on jest znaczny, a zabieg, czy to wykonywany rêk¹, czy przy u¿yciu instrumentu, móg³by okazaæ siê dla zwie-rzêcia traumatyczny.
Celem badañ by³o sprawdzenie praktycznego zasto-sowania nowego instrumentu w konkretnych przypad-kach zatrzymania ³o¿yska u krów odk³adanych manu-alnie z uwzglêdnieniem osi¹ganych u tych zwierz¹t wskaników rozrodu.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono ³¹cznie na 48 krowach mlecz-nych w wieku 4-7 lat (minimum 95% HF). Z tej stawki zacieli³o siê 41 krów, które ostatecznie zosta³y u¿yte do analiz wskaników rozrodu. Wród nich 16 krów (grupa I), u których instrument by³ u¿ywany po wyst¹pieniu kompli-kacji z usuniêciem resztek ³o¿yska odk³adanego manual-nie (ryc. 2 i 3). Wyniki rozrodu uzyskane u krów w grupie I zosta³y porównane ze rednimi wynikami uzyskanymi u innych 9 krów, gdzie resztki b³on p³odowych podczas rêcznej manipulacji nie by³y mo¿liwe do wydobycia w ca-³oci i pozosta³y w jamie macicy (grupa II) oraz innymi 16 krowami, u których bez komplikacji odk³adano rêcznie ³o¿ysko w ca³oci (grupa III). Wszystkie badane krowy by³y rutynowo nadzorowane i w przypadku koniecznoci leczo-ne miejscowo do ustania objawów.
Koñcowe wyniki dotyczy³y krów zacielonych i w po-szczególnych grupach analizowane by³y na podstawie wy-branych wskaników rozrodu, takich jak: wskanik zap³ad-nialnoci, indeks inseminacyjny, rednia d³ugoæ okresu miêdzyci¹-¿owego. Zabiegi manu-alnego odk³adania b³on p³odowych by³y wykonywane miêdzy 35-50 go-dzinami od mo-mentu wyparcia p³odu. Instrument jest wykonany ze specjalnego mate-ria³u plastycznego produkcji nie-mieckiej, ³atwego do mycia, dezyn-fekcji i steryliza-cji (ryc. 1). We wszystkich bada-nych przypadkach po zabiegu macica by³a
zabezpiecza-na przeciwko infekcji u¿ywaj¹c antybiotykowych, do-macicznych bolusów na bazie oksytetracykliny i neomy-cyny zgodnie z zaleceniem producenta. Wszystkie krowy przebywa³y w podobnych, dobrych rodowiskowych i ¿y-wieniowych warunkach fermowych o redniej wydajnoci mlecznej oko³o 7300 litrów za laktacjê.
Wyniki by³y analizowane statystycznie (test analizy wa-riancji p = 0,05) dla rozpatrywanych trzech grup krów.
Wyniki i omówienie
Wyniki zestawiono w tab. 1. Wartoci rednie wszystkich analizowanych wskaników rozrodu u krów w grupie I i III by³y podobne i zdecydowanie lepsze jak w grupie II. W grupie krów II, gdzie pozo-sta³y resztki b³on p³odowych podczas wykonywania manualnej metody ich odk³adania u krów, zanotowa-no najni¿szy poziom p³odzanotowa-noci mierzony wybranymi wskanikami rozrodu. Analizowane trzy wskaniki p³odnoci s¹ silnie skorelowane ze sob¹ i zmiana w danym kierunku jednego z nich w znacznym stop-niu wp³ywa na kolejne. Badania statystyczne oparte na analizie wariancji jednoczynnikowej dla poszcze-gólnych grup wykaza³y jednak istotne ró¿nice jedynie w zakresie redniej d³ugoci okresu miêdzyci¹¿owego.
Ryc. 1. Widok instrumentu w czasie mycia
Ryc. 2. Instrument w czasie zabiegu u krowy. Usuwanie wiêk-szych fragmentów pozosta³oci ³o¿yska czêci miêdzykoty-ledonarnej
Ryc. 3. Mniejszy fragment ³o¿yska po usuniêciu przy u¿yciu instrumentu
Medycyna Wet. 2007, 63 (8) 973
Z punktu widzenia produkcji polepszenie wskani-ków rozrodu u krów jest wa¿ne w aspekcie hodowla-nym i weterynaryjhodowla-nym, poniewa¿ przek³ada siê na wy-miar ekonomiczny fermy. Z pocz¹tkowej liczby 48 krów wybrakowano w czasie badañ 7 krów (14,6%), w tym trzy krowy z grupy I (dwie z powodu niep³od-noci, a jedn¹ z powodu z³amania koci ramiennej), dwie krowy z grupy II (z powodu niep³odnoci i cho-rób gruczo³u mlekowego), dwie krowy z grupy III (jed-na z powodu niep³odnoci i choroby gruczo³u mleko-wego, a druga z powodu choroby gruczo³u mlekowe-go i chorób koñczyn). Brakowanie w poszczególnych grupach krów by³o porównywalne. U krów stosowane s¹ ró¿ne metody leczenia zatrzymania ³o¿yska, jednak najlepsze s¹ te, które przynosz¹ spodziewany efekt oraz polepszaj¹ zdrowie i p³odnoæ tych zwierz¹t. Wa¿na wydaje siê precyzja, dok³adnoæ, delikatnoæ i higie-na dzia³añ lekarza weteryhigie-narii w obrêbie jamy maci-cy. Bardzo wa¿ne jest ca³kowite usuniêcie ³o¿yska, gdy¿ pozostaj¹ce ewentualnie jego resztki nie rozwi¹-zuj¹ problemu zatrzymania b³on p³odowych, ale jesz-cze bardziej go komplikuj¹ (13).
Badania Bolindera i wsp. (2) wskazuj¹, ¿e manual-ne usuwanie ³o¿yska u krów powoduje wyd³u¿enie okresu od wycielenia do czasu pojawienia siê funk-cjonalnego cia³ka ¿ó³tego o oko³o 20 dni i mo¿e opó-niaæ normalny stan reprodukcyjny w porównaniu z zastosowan¹ alternatywnie metod¹ zachowawcz¹. Autorzy jednak przyznaj¹, ¿e manualne odk³adanie ³o¿yska prowadzili przez 15 minut i resztki tych b³on pozostawiali w macicach krów. Halpern i wsp. (8) wykazali, ¿e pozostawanie ³o¿yska przez d³u¿szy czas w macicy, zgodnie z metod¹ zachowawcz¹ u krów wie-loródek mia³o tak¿e istotny wp³yw na obni¿enie wskanika zap³adnialnoci do poziomu 27%, gdy za-trzymanie ³o¿yska trwa³o ponad 5 dni oraz wyd³u¿a³o okres miêdzyci¹¿owy o 57 dni, gdy problem trwa³ 7 dni w porównaniu do krów bez zatrzymania b³on p³odowych. Nie tylko zastosowana metoda terapii za-trzymania ³o¿yska, ale tak¿e stan kliniczny i immuno-logiczny traktowanych krów oraz dalsze ich nadzoro-wanie i kontrola mog¹ decydowaæ o ich dalszej p³od-noci.
Zatrzymane ³o¿ysko lub jego czêci skutkuje silnym wzrostem liczby bakterii w macicy, szczególnie an-aerobów, rozwojem infekcji lokalnej, wydzielaniem ostrej, charakterystycznej woni powodowanej przez rozk³adaj¹ce siê bia³ka i kwasy t³uszczowe (kwas ma-s³owy), co wymaga zabezpieczenia przez miejscowe stosowanie ró¿nych antybiotyków oraz farmaceutyków (1, 21, 26). Wielu autorów wykazuje korzyci ogólne-go podawania antybiotyków, a szczególnie cefalospo-ryn przy zatrzymaniu ³o¿yska u krów (5, 6). Niekiedy dochodzi do uogólnienia zaka¿enia lub toksemii (26, 27). Podejmowanie prób wydobycia b³on p³odowych lub ich resztek w takich warunkach jest niebezpieczne lub nawet niekiedy przeciwwskazane (3). Nale¿y pa-miêtaæ, i¿ w okresie oko³oporodowym dochodzi tak¿e do obni¿enia sprawnoci mechanizmów immunolo-gicznych, odpornoci lokalnej, fagocytarnej oraz ogól-nej organizmu co jeszcze bardziej usposabia do wy-stêpowania endometritis, a tak¿e obni¿enia p³odnoci u krów (13, 15, 16, 18, 21). Problemy te mog¹ braæ pocz¹tek w zaburzeniach procesów kompensuj¹cych upoledzon¹ fagocytozê, a zwi¹zanych z odpowied-nim podwy¿szeniem poziomu metabolizmu tlenowe-go wyspecjalizowanych leukocytów neutrofilów polimorfonuklearnych (PMN) (12) lub nie zwi¹zanych z fagocytoz¹, ale programowan¹ mierci¹ komórek apoptoz¹ (25). Problemy te powoduj¹ znaczne koszty oraz straty dla hodowców z tytu³u leczenia oraz elimi-nacji zwierz¹t ze stada (14). Os³abienie funkcji neu-trofili we wczesnym okresie poporodowym jest jed-nym z kluczowych czynników patogenezy zatrzyma-nia ³o¿yska u krów (4, 7).
Z przedstawionych danych wynika, ¿e wa¿nym dla uzyskiwanych efektów terapii jest sam stan stopieñ komplikacji wyjciowej, który mo¿e byæ ró¿ny w po-szczególnych przypadkach zatrzymania b³on p³odo-wych. Jedne przypadki nie wymagaj¹ du¿ego wysi³-ku, aby wydobyæ zalegaj¹cy pop³ód w ca³oci, inne przeciwnie. Wawron i wspó³pracownicy u 2015 anali-zowanych przypadków zatrzymania ³o¿yska, wykaza-li, ¿e 78,1% by³y to proste do usuniêcia przypadki, gdzie stosuj¹c metodê manualn¹ mo¿na by³o usun¹æ b³ony w ca³oci lub prawie w ca³oci, bez wiêkszych komplikacji podczas pierwszego podejcia (27). We-d³ug cytowanych autorów, najtrudniejsze w leczeniu by³y przypadki zatrzymania b³on p³odowych o deli-katnej i cienkociennej budowie lub patologicznie zmienione, których odsetek odpowiednio wynosi³ 21,9%. Jedynie 15,8% tych przypadków zatrzymania ³o¿yska wymaga³o dwukrotnej, a w 4,5% przypadków wiêcej jak dwukrotnej interwencji. Stosowanie manu-alnej metody usuwania ³o¿yska lub próba jej podej-mowania pozwala na ocenê poszczególnych przypad-ków, ich stopnia skomplikowania i rokowania, co mo¿e byæ wa¿ne dla wyboru metody postêpowania (24). Przy podejmowaniu badañ analitycznych i formowaniu wniosków powinna byæ brana pod uwagê ró¿norod-noæ przypadków z punktu widzenia klinicznego. Tab. 1. rednie wartoci wybranych wskaników rozrodu
u krów po u¿yciu instrumentu przy manualnym odk³adaniu zatrzymanego ³o¿yska (gr. I) i dla innych krów stada bez za-stosowania instrumentu po wyst¹pieniu komplikacji (gr. II) oraz u krów bez wyst¹pienia zatrzymania ³o¿yska (gr. III)
Objanienie: a, b rednie oznaczone literami ró¿ni¹ siê istotnie miêdzy grupami przy p = 0,05
a p u r G Lkicrózbwa zapW³asdknaia knlnioci inseImndineakcsyjny miêreddznyciio¹k¿roewsy I 16 43,75% 2,12 116dnia II 19 33,33% 2,77 132dnib II I 16 43,75% 2,18 119dnia
Medycyna Wet. 2007, 63 (8) 974
Wiadomo te¿, ¿e manualna metoda podejmowana jest czêsto w zwi¹zku z ustalon¹ tradycj¹ w danym regio-nie oraz z przyczyn estetycznych i szeroko pojmowa-nej higieny porodówki, jako zapobieganie obcym za-pachom w wyniku rozk³adu tkanek pop³odu (1, 26). Decyzja o wyborze metody postêpowania i zastoso-wania dalszych rodków leczniczych powinna wyni-kaæ z indywidualnego rozpoznania przy uwzglêdnie-niu oraz stanu ogólnego zwierzêcia. Wed³ug Squire (26), metodê manualn¹ nale¿y stosowaæ w przypad-kach prostych z punktu widzenia klinicznego, to jest przy w pe³ni oddzielonych b³onach, a jedynie uwiê-niêtych przez przymkniêt¹ szyjkê macicy lub lekko przytwierdzonych, za metodê zachowawcz¹ w przy-padkach, gdy stwierdzi siê mocno przylegaj¹ce b³ony p³odowe nie rokuj¹ce usuniêcia w ca³oci. Ka¿da z wy-mienionych metod pozwala na stosowanie równocze-nie odpowiedrównocze-niego dzia³ania farmakologicznego sto-sownie do sytuacji (dzia³anie antyseptyczne, przeciw-atoniczne itp.).
Zastosowanie nowego instrumentu w celu delikat-nego usuniêcia resztek ³o¿yska nie przytwierdzonych zbyt mocno, a jedynie zalegaj¹cych g³êboko poza za-siêgiem rêki operatora nie tylko nie burzy przyjêtych zasad postêpowania, ale je praktycznie uzupe³nia. Je-¿eli resztki b³on p³odowych s¹ mo¿liwe do usuniêcia z zastosowaniem instrumentu, to nale¿a³oby to wy-konaæ.
Wyniki dotycz¹ce zdrowia i p³odnoci krów, u któ-rych instrument by³ zastosowany s¹ korzystne. Instru-ment okaza³ siê atraumatyczny podczas normalnej, kompetentnej, delikatnej manipulacji lekarza wetery-narii. Instrument daje lekarzowi weterynarii alterna-tywn¹ metodê usuwania pozosta³oci b³on p³odowych normalnie nieosi¹galnych rêk¹ podczas pierwszej wi-zyty. Instrument ten, bêd¹c do dyspozycji kilku prak-tykuj¹cych lekarzy weterynarii specjalistów z zakresu rozrodu zwierz¹t zajmuj¹cych siê kompleksowym nad-zorem w du¿ych stadach na Dolnym l¹sku i w Wiel-kopolsce, okaza³ siê wielokrotnie przydatny w oma-wianym zakresie i uzyska³ pozytywne praktyczne opi-nie (20). Niew¹tpliwie przy wprowadzaniu nowych metod terapii i instrumentarium potrzebne s¹ badania na szerszym materiale.
Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e:
a) dziêki u¿yciu prototypowego instrumentu by³o mo¿liwe usuniêcie pozosta³oci zatrzymanych b³on p³odowych le¿¹cych g³êbiej w jamie macicy, niedo-stêpnych dla rêki lekarza weterynarii podczas manu-alnego ich odk³adania,
b) usuniêcie resztek ³o¿yska za pomoc¹ opisanego instrumentu by³o korzystne dla krów w kontekcie badanych wskaników rozrodu.
Pimiennictwo
1.Bogaard A. E. J. M. Van Den, Hazen M. J., Kriele C. P. M. A.: Rationale for treatment of retained placenta in cows with neomycin and metronidazole. Vet. Rec. 1992, 130, 349-350.
2.Bolinder A., Seguin B., Kindahl H., Bolej D., Otterby D.: Reteined fetal membranes in cows: manual removal versus nonremoval and its effect on reproductive performance. Theriogenology 1988, 30, 45-46.
3.Dejneka J. G.: Uwagi na temat manualnego odklejania ³o¿yska u krów. Ma-gazyn Wet. 89, 2004, 16-18.
4.Dosonge H., Burrvenich C., Lohuis J. A. C. M.: Acyloxycal hydrolase activi-ty of neutrophil leukocytes in normal early postpartum airy cows and in cows with retained placenta. Theriogenology 1999, 51, 867-874.
5.Drillich M., Reichert U., Mahlstedt M., Heuwieser W.: Metaphylactic syste-mic antibiotic treatment of cows with retained placenta. Mat. VI rodkowo--Europejskiego Bujatrycznego Kongresu: Achievments and Prospects of Ruminants Medicine. Kraków Pu³awy 1-4.06.2005, s. 315-319. 6.Drillich M., Pfützner A., Sabin H. J., Hauwieser W.: Comparison of two
protocols for the treatment of retained fetal membranes in dairy cattle. The-riogenology 2003, 59, 951-960.
7.Gunnik J. W.: Reteined placenta and leukocytic activity. Vet. Quart. 1984, 6, 49-51.
8.Halpern N. E., Erb H. N., Smith D. R.: Duration of retained fetal membranes and subsequent fertility in dairy cows. Theriogenology 1985, 23, 807-813. 9.Hocke P.: Ursachen der Nachgeburtsverhaltung beim Rind. Zuchtwahl u
Be-samung Nachrichtenblatt des BeBe-samungsvereins. Neustadt a.d Aisch e.V. 1985, 108, 34-37.
10.Kaczmarowski M., Malinowski E.: Skutecznoæ wybranych metod leczenia zatrzymania ³o¿yska u krów. ¯ycie Wet. 2004, 79, 93-97.
11.Kozdrowski R., Twardoñ J.: Zapobieganie i leczenie zatrzymania ³o¿yska u krów. Medycyna Wet. 2003, 59, 1073-1076.
12.Krakowski L., Kostro K., Wrona Z., Krakowska I., Brodzki P., Piech T., Kostrzewa A.: Metabolizm tlenowy neutrofilów i monocytów krwi w okresie oko³oporodowym u krów zdrowych i z zatrzymaniem ³o¿yska. Medycyna Wet. 2004, 60, 1080-1083.
13.Laven R. A.: The treatment of retained placenta. Cattle Pract. 1995, 3, 276--278.
14.Laven R. A., Peters A. R.: Bovine retained placenta; aetiology, pathogenesis and economic loss. Vet. Rec. 1996, 139, 465-471.
15.Kucharski J., Zduñczyk S.: Obserwacje nad wystêpowaniem zaburzeñ okresu poporodowego u krów mlecznych. Zesz. Nauk. ART. Weterynaria, Olsztyn 1984, 15, 149-154.
16.Malinowski E., Kaczmarowski M.: Zatrzymanie ³o¿yska u krów. Medycyna Wet. 2003, 59, 367-381.
17.Max A.: Zastosowanie po porodzie u krów pa³eczek domacicznych Geo-mycin F. ¯ycie Wet. 2000, 75, 98-100.
18.Max A., Wakjira A.: Zatrzymanie ³o¿yska u krów. ¯ycie Wet. 1995, 70, 89-93.
19. Mordak R.: Instrument do odk³adania b³on p³odowych zw³aszcza u krów. Biul. Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej 2004, 793, 6.
20.Mordak R., Nicpoñ J., Ptak Z., Rudziñski K.: Practical use of a prototype instrument by the manual retained fetal membranes in cows. Monograph of National Research Institute in Pulawy. PIW Pu³awy 2005, 333-336. 21.Peters A. R., Laven R. A.: Treatment of bovine retained placenta and its
effects. Vet. Rec. 1996, 139, 535-539.
22.Rogoziewicz M.: Badania nad wp³ywem zatrzymania ³o¿yska a p³odnoæ krów. Medycyna Wet. 1981, 37, 620-624.
23.Shabankareh H. K.: Comparison of the effects of two approaches to retained placenta on uterine bacteriology, cytology and fertility of dairy cows. XXII World Buiatrics Congress, Hannover 18-23.08.2002, abst. n. 310-622. 24.Schlefer D. H.: Bovine placenta development, anatomy and pathology:
be-fore and after birth. Cattle Pract. 2002, 10, 169-174.
25.Soko³owska J., Krzy¿owska M., Cywiñska A., Ba M.: Apoptoza programo-wana mieræ komórki. Czêæ II. Metody wykrywania apoptozy. ¯ycie Wet. 2004, 79, 616-622.
26.Squire A. G.: Therapy for Retained Placenta. Current Therapy in Theriology. Morrow D. A., Saunders W. B., Philadelphia 1980, 186-189.
27.Wawron W., Krzy¿anowski J., S³awomirski J., G³uszek J., Zarzeczny J.: Ana-liza przypadków zatrzymania b³on p³odowych u krów leczonych w Klinice Po³o¿niczej Wydzia³u Weterynaryjnego AR w Lublinie w latach 1965-1981. Medycyna Wet. 1983, 39, 136-137.
Adres autora: dr Ryszard Mordak, pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw; e-mail: rymo@poczta.wp.pl
