A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA OECONOM ICA 8, 1981
--- ж . . . . | . . . .
Janina D zikow ska-Z aw irska * ZASADY PO L IT Y K I H A N D LO W EJ
ZAW ARTE W STA TUCIE GATT A W ARUNK I UCZESTNICTW A PO LSK I
W zw iązku z w prow adzeniem ta ry fy celnej oraz w w yniku stałego, coraz silniejszego otw arcia naszej gospodarki n a w pływ y św iatow e — w coraz w iększym stopniu n asilają się zależności i pow iązania w y stę pujące na tle konw encji i układów z k raja m i k ap italistycznym i, z p ra k -ty k ą h a n d lu zagranicznego, a także w sferze poli-tyki w ew nętrznej. D latego też należałoby się zastanow ić i zbadać stopień zależności i pow iązań h a n d lu zagranicznego (a także elem entópow h a n d lu pow e pow n ętrzn e -go) z elem entam i św iatow ej polityki handlow ej, istn iejący m i k o nw encjam i. S tąd też m ożna się pokusić o przeanalizow anie pow iązań i efek -tów w y n ik ający ch z uczestn ictw a Polski w GATT.
Z agadnienia om aw iane w a rty k u le podzielono na dw ie grupy. W pierw szej z nich przedstaw iono zasady p o lity k i handlow ej zaw arte w GATT. W drugiej zaś scharak tery zo w an o w a ru n k i uczestnictw a Polski w GATT w kontekście m ożliw ości renegocjow ania w arunków akcesji. Z am iarem a u to rk i je s t poszerzenie w ym ienionych zagadnień o zasady tw orzenia cen w Polsce zarów no w im porcie, ja k i w eksporcie, w ko-lejn y m opracow aniu.
I. ZASADY PO L IT Y K I HA ND LO W EJ ZAW ARTE W STA TU C IE GATT W szystkie um aw iające się .strony uczestniczące w GATT prjzyjęły n a siebie obow iązek p rzestrzegania w e w zajem nej w ym ianie h an d lo -w ej n astęp u jący ch zasad i środkó-w polityki handlo-w ej:
1) klau zu li najw iększego uprzyw ilejow ania, 2) elim inow anie ograniczeń ilościow ych, 3) obniżanie staw ek celnych.
* Dr, a d iu n k t w Z akładzie Ekonom iki H an d lu Zagranicznego In s ty tu tu O b-ro tu T ow ab-row ego UŁ.
S tosow anie różnych środków polityki handlow ej podporządkow ane je s t zasadzie w zajem ności u stęp stw i korzyści. W szyscy p a rtn e rz y w y -m iany są zobow iązani także do p rzestrzeg an ia zasad lib eralizacji i w ie-lostronności h a n d lu św iatow ego.
Ad. 1. G A TT-ow ska definicja klauzuli najw iększego up rzy w ilejo w a-nia została z a w arta w a rt. I s ta tu tu i brzm i ona następująco: „W szelkie korzyści, ulgi, p rzy w ileje lu b zw olnienia przyznaw ane przez jed n ą z u m aw iających się stro n tow arom pochodzącym z jakiego bądź k ra ju lub przeznaczonych dla tego k ra ju będą niezw łocznie i bez jak ic h k o l-w iek l-w a ru n k ó l-w rozciągnięte na podobne to l-w ary pochodzące z obsza-rów lub przeznaczone dla obszaobsza-rów w szystkich in nych um aw iających się s tro n ”. N iniejsze postanow ienie dotyczy opłat celnych i w szelkiego ro dzaju należności, n ak ład an y ch na lub w zw iązku z im p o rtem lub eksportem , o p łat po b ieran y ch z ty tu łu przekazyw ania za granicę p ła t-ności im portow o-eksportow ych, try b u pobierania ty ch o p łat i należno-ści, całości przepisów i form alności dotyczących im p o rtu lub ek sportu oraz w szystkich zagadnień, o k tó ry c h m ow a w ustępie 2 i 4 art. III
P a ra g ra f 2 tego a rty k u łu podkreśla, że postanow ienia ustępu 1 „nie w y m agają elim inacji zasad up rzy w ilejo w an ia w zakresie o p łat i n a -leżności z ty tu łu im p o rtu pod w arunkiem , że nie przekroczą one granic, zakreślonych w ustępie 4 tego a rty k u łu i jeżeli m ieszczą się w w y -m ieniony-m (przez sta tu t) z e staw ien iu ” 2.
Isto tn e znaczenie dla KNU posiada p a ra g ra f 4, k tó ry u sta la granice stosow anych ulg, jeśli m ak sy m aln y ich zakres nie jest w y raźn ie określony w odpow iedniej tab eli stanow iącej załącznik do niniejszego u k ła -du; nie m ogą one przekroczyć:
a) „w odniesieniu do ceł lub opłat obciążających to w ary objęte wyżej w ym ienioną tabelą — różnicy m iędzy staw kam i stosow anym i wobec um aw iających się stro n k o rzy stający ch z KNU a staw kam i p re -fere n c y jn y m i u stalonym i w tej tabeli: jeśli staw k a p re fe re n c y jn a nie została ustalona, należy przyjąć, zgodnie z celem niniejszego ustępu, że rów na się ona staw ce obow iązującej w dn iu 1 0 IV 1947 r. i jeżeli s ta w k a dla k rajó w korzy stający ch z KNU nie została ustalona, to za-k res ulg nie może przekroczyć różnicy, k tó ra istn iała w dniu 10 IV 1947 r., m iędzy staw ką dla k rajó w korzy stający ch z KNU a sta w -ką p refe re n c y jn ą ;
b) w odniesieniu do ceł lub opłat obciążających to w ary nie objęte
1 Z biór sta tu tó w i regu la m in ó w organizacji m ięd zyn a ro d o w yc h , t. 2, Organi
zacje w y sp ecja lizo w a n e O N Z , cz. 2, W arszaw a 1967, s. 1258.
odpow iednią tab e lą — różnicy, istniejącej w 'd n iu 10 IV 1947 r., m iędzy staw ką dla k rajó w k ąrzy stający ch z KNU a staw ką p re fe re n c y jn ą ” 3.
Stosow anie tej klauzuli przez k ra je uczestniczące w GATT w iąże się n ierozerw alnie z zasadą n ied y sk ry m in acji i oznacza, że każdy nowy sygn atariu sz pow inien uzyskać tak ie sam e w aru n k i, jak ie uzyskał każ-d y in n y p a rtn e r przekaż-d nim lu b jak ie każkaż-dy p a rtn e r po nim uzyska (oczywiście chodzi o w a ru n k i najkorzystniejsze).
G A TTow ska KNU posiada olbrzym ią przew agę nad podobnym i k la u zulam i stosow anym i uprzednio w um ow ach d w ustronnych. W jej p rzy -padku w ystarczy, aby dw óch uczestników układu w prow adziło środki nied y skrym inacji, a zostaną one dzięki stosow aniu KNU rozprzestrze-nione na w szystkich uczestników GATT.
B ezpośrednim powodem zastosow ania KNU w GATT je s t zapew nie-nie form alnej rów ności tra k to w a n ia poszczególnym p a rtn e ro m w ym iany handlow ej, co pow inno zabezpieczyć te k ra je przed dyskrym inacją.
W ty m m iejscu je s t chyba konieczne w skazanie na pew ne ujem ne asp ek ty tak in te rp re to w a n ej zasady stosow ania KNU. U zyskanie KNU przez jak ik o lw iek k raj uczestniczący w GATT je s t rów nocześnie pew -nym u stępstw em ze stro n y pozostałych sygnatariuszy, ale nie oznacza przyznania rów nych korzyści w szystkim k rajo m k o rzystającym z tej klauzuli.
P am iętam y, że k lauzula ta działa przede w szystkim w sferze ta r y -fowej i jeśli p rzyjm iem y założenie, że p a rtn e ra m i w ym iany handlow ej są k ra je posiadające zróżnicow ane ta ry fy (tzn. jeden m a w ysoką a drugi niską), to rów ne procentow o obniżki staw ek tary fo w y ch m ogą w yw ołać różne efek ty po stro n ie w artościow ej. Z jaw isko to może kry ć za sobą niebezpieczeństw o d y sk ry m in acji innych p a rtn e ró w w ym iany h an d lo -w ej 4.
P rz y zn a n ie każdem u now em u członkow i GATT k lauzuli najw iększego up rzy w ilejo w an ia poprzedza szereg czynności o c h a ra k te rz e w stęp -nym . M iędzy in n y m i przeprow adza się bardzo w n ik liw ą analizę sy tu acji gospodarczej k ra ju ubiegającego się o przyznanie KNU (gdzie u stala się m. in. zdolności mocy przetw órczej i w ielkość p o ten cjału gospodar-czego). A naliza ta m a na celu w yelim inow anie jakiegokolw iek zagrożenia, jak ie m ogłoby w y n ik n ąć w sy tu acji, g dyby KNU przyznano k ra -jow i, k tó ry dzięki tem u m ógłby um ocnić sw oją pozycję m onopolistyczną. Oznaczałoby to gorsze tra k to w a n ie innych, słabszych krajów . W prow adzenie KNU nie zabezpiecza jed n a k w pełni przed stosow aniem d y
-* Ib id em , s. 1259.
4 P roblem te n m ożna ta k że rozw ażać w o dniesieniu do Polski, k tó ra w p ro w a-dziła ju ż ta ry fą celną, co będzie przed m io tem dalszej części opracow ania.
sk ry m in acji, gdyż nie m oże to w płynąć na u stalen ie i wysokość w ew -n ę trz -n y ch o p łat fiskal-nych, staw ek tary fo w y ch itp. Tym w ięcej, że K NU nie zabezpiecza przed d y sk ry m in acją krajó w , k tó re sto su ją og ra-niczenia ilościow e i dewizowe. Poprzez podjęcie pew nych kroków m ożna jed y n ie złagodzić działalność i sk u tk i stosow ania środków d y sk ry -m in acy jn y ch i e w e n tu aln ie próbow ać je w yeli-m inow ać ze w zaje-m nych stosunków w h a n d lu m iędzynarodow ym .
J a k ju ż w cześniej w spom niano, p rzyznanie KNU nie odbyw a się w sposób m echaniczny i w ym aga w ielu k o n su ltacji z pozostałym i syg n atariu szam i GATT. W rez u lta c ie często rozciąga się to w czasie. Często też na p rzestrzen i w ieloletniej działalności GATT m ożna znaleźć p rzy k ład y negatyw nego ustosunkow ania się jego członków do k rajó w nowo w stęp u jący ch , k tó re w y stęp u ją z propozycją p rzyznania im KNU. P o tw ierd za ten fa k t przy k ład Japonii, kiedy to w ielu członków GATT odm ówiło p rzyznania KN U w obaw ie przed w ysoce k o n k u ren c y jn y m i a rty k u ła m i japońskim i. Odm owa ta została o p a rta na zasadach zaw ar-ty ch w arti. X X V s ta tu tu , k tó ry m ów i, że „ k raj członkow ski nie jest zobow iązany do rozszerzenia u stęp stw tary fo w y ch w sto su n k u do k ra ju nowo w stępującego, chociażby głosow ał za jego w stąpieniem , jeżeli uprzednio nie prow adził z nim rokow ań w spraw ie ta r y f ” 5. P ro b le m te n został rozw iązany na korzyść Jap o n ii jed y n ie dzięki zdecydow anej postaw ie tego k raju , k tó ry w form ie szantażu zagroził ograniczeniem lib eralizacji w zakresie im portu.
Ad. 2. GATT w szerokim zakresie zajm u je się także n ietary fo w y m i b a rié ra m i w y stęp u jący m i w h a n d lu św iatow ym . Do środków pozatary fo w y ch zaliczam y także ograniczenia ilościowe, ta k bardzo rozpow -szechnione w okresie zarów no kry zy su lat 1929— 1932, w tra k c ie II w o jn y św iatow ej, ja k i w spółcześnie.
Je d n y m z najb ard ziej am b itn y ch założeń G A TT je s t zasada elim i-na cji ograniczeń ilościow ych, zaw arta w a rt. X I s ta tu tu zaty tu ło w an y m Ogólne zniesienie ograniczeń ilościowych. Z a rty k u łu tego w ynika, że „żadna z u m aw iających się stro n nie u stanow i a n i nie u trz y m a w m ocy p rzy im porcie tow arów pochodzących z te ry to riu m inn ej um aw iającej się stro n y i p rzy eksporcie lub sprzedaży n a e k sp o rt tow arów przezn a-czonych na te ry to riu m innej um aw iającej się stro n y żadnych o g ra n i-czeń lu b zakazów, oprócz o p łat celnych, podatków lub in n y ch obciążeń, w y rażający ch się bądź w k o n ty n g en tach , licencjach im portow ych lub eksportow ych, bądź w in n y ch śro d k a c h ” ®.
Mimo tak ostrych sformułowań istnieją jednak sytuacje, w których
6 Z biór statutów ..., s. 1324. • Ib id em , s. 1276.
m ożna się odwołać od wyżej w ym ienionej zasady. Na przykład, nie obow iązuje ona w pew nych k o n k retn y c h sytuacjach, tzn. gdy stosuje się ty lk o tym czasow e ograniczenia ilościowe ze w zględu na k ry ty c z n ą sy tuację, w ynik ającą z b ra k u środków żyw nościow ych albo innych podstaw ow ych arty k u łó w . K ażdy k ra j może w prow adzić ograniczenia im portow e na p ro d u k ty rolne, czy też rybne, jeżeli k ro k te n podykto-w an y jest koniecznością ograniczenia im p o rtu topodykto-w aru, k tó ry stanopodykto-w i k o n k u ren cję dla podobnego a rty k u łu pochodzenia krajow ego, jeżeli dany k raj p rag n ie w te n sposób przyśpieszyć sprzedaż na ry n k u k rajo w y m a r -ty k u łu , którego m a n a d m ia r (naw et po stosunkow o niższych cenach). Je d n ak ż e stosow anie pow yższych ograniczeń nie może „powodow ać obniżenia proporcji m iędzy globalnym im p o rtem a globalną p rodukcją k r a -jow ą poniżej granicy, k tó rej istn ien ia należałoby się spodziew ać w przy p ad k u b ra k u ogran iczeń ” 7.
O graniczenia m ogą być rów nież w yjątkow o w prow adzone ze w zględu na złą sy tu a cję bilansu płatniczego. A rty k u ł X II mówi, iż „każda u m aw iająca się strona, aw celu ochrony saw ojej zeaw nętrznej sy tu acji fin a n -sow ej i rów now agi swego bilansu płatniczego, może ograniczyć ilość lub w artość tow arów , k tó ry c h im p o rt je s t przez nią dozw olony” 8.
U stalone w tym celu ograniczenia pow inny przede w szystkim służyć zw iększaniu się rezerw w alutow ych danego k ra ju lub przeciw działać zm niejszaniu się jego zapasów. K ażdy k raj sto su jący te ograniczenia jednocześnie zobow iązuje się do ich w yelim inow ania w m om encie, gdy sy tu a cja płatnicza ulegnie znacznej popraw ie. Jednocześnie k raj ten zobow iązuje się:
a) unikać zbędnego n aru szania interesów handlow ych lub gospo-darczych jak iejk o lw iek innej um aw iającej się strony;
b) nie stosow ać ograniczeń, k tó re stan o w iły b y przeszkodę dla im -p o rtu jakiegokolw iek rodzaju tow arów , k tó ry ch w yłączenie z obrotu zakłóciłoby n o rm aln y tok w ym iany;
c) nie stosow ać ograniczeń, k tó re stanow iłyby przeszkodę dla im -p o rtu w zorów handlow ych lub -przeszkodę dla -przestrzegania try b u postępow ania zw iązanego z p atentam i, znakam i fabrycznym i, praw em p rze d ru k u lub innego analogicznego try b u postępow ania
Stosow anie ograniczeń ilościow ych może być uspraw iedliw ione także wówczas, jeśli dzięki ty m środkom k o n k retn y k raj osiąga lub u trz y -m u je wysoki stopień z a tru d n ie n ia lub odpow iednio w ysoki pozio-m w zro-s tu gozro-spodarczego.
7 Ib id em , s. 1277. 8 Ib id em , s. 1278. * Ib id em , s. 1279.
K ażdy z uczestników GATT p rag n ący p rzy ją ć tego ty p u ogranicze-nia pow inien w cześniej zaw iadom ić o ty m pozostałe um aw iające się stro n y , k tó re dopiero po przeanalizow aniu jego w aru n k ó w gospodar-czych i sy tu acji finansow ej m ogą w yrazić zgodę na w prow adzenie ogra-niczeń. „W p rzypadku, gdy ograniczenia im portow e, stosow ane na m ocy niniejszego a rty k u łu , p rzybiorą c h a ra k te r stały i rozległy w sk azu jąc tym sam ym na ogólne zachw ianie rów now agi, ograniczającej w ym ianę m iędzynarodow ą, u m aw iające się stro n y zain icju ją rokow ania dla zba-dania, czy m ogłyby być stosow ane inne środki w celu usunięcia zasad-niczych powodów zachw iania rów now agi bądź przez um aw iające się stro n y , któ ry ch bilans płatn iczy k sz ta łtu je się szczególnie korzystnie, bądź przez jakąk o lw iek k o m p ete n tn ą m iędzynarodow ą o rg an izację” 10.
S tosow anie ograniczeń ilościow ych może być zupełnie słusznie u w a-żane za d y sk ry m in ajc ę pozostałych uczestników GATT. A rty k u ł X X X IV pt. W y j ą t k i od n ie d y s k ry m in a c ji w ym ienia te w szystkie sy tu acje, kiedy stosow anie ograniczeń ilościow ych może oznaczać dysk ry m in ację i k ie-dy sy tu a cje te są m im o to dopuszczalne. Ze w zględu na specyficzną sy tu a cję płatniczą w ielu k rajó w po II w ojnie św iatow ej godzono się w ów czas n aw et na d y sk ry m in ację poprzez stosow anie ograniczeń ilościowych. W ątpliw ym sta je się je d n a k u trzy m an ie tej w y jątk o w ej sy -tu acji w w iele lat po II w ojnie św iatow ej.
„U m aw iająca się stro n a, k tó ra stosuje ograniczenia na m ocy art. XII i k tó ra stosow ała 1 III 1948 r. ograniczenia im portow e, m ające na celu ochronę jej bilansu płatniczego, w sposób odbiegający od zasad n ied y -sk ry m in acji zaw arty ch w art. X III, może w dalszym ciągu tak postępo-w ać o raz dostosopostępo-w ać także odchylenie do zm ieniającej się sy tu a c ji postępo-w granicach, w jak ich to odejście od zasad n ied y sk ry m in acji nie zostało do tego czasu zatw ierd zo n e” n . W p ra k ty c e najczęściej ograniczenia tego ty p u były w prow adzone przez k ra je w ysoko rozw inięte.
Ad. 3. Do najw ażn iejszy ch celów staw ian y ch przez G A TT należy zaliczyć stałe uzyskiw anie obniżek ta ry f celnych. P odstaw ow ym celem podpisanego w ro k u 1947 u kładu było obniżanie ta ry f w skali ogólno-św iatow ej 12.
Cła uznane za „n ajstarszy , n ajb ard ziej pow szechnie i najb ard ziej w szechstronnie stosow any środek p o lity k i h a n d lo w e j” uzyskały po II w ojnie św iatow ej nie notow any w p ro st w ysoki poziom. T ak w ysokie ta ry fy celne stanow iły więc dodatkow ą, tru d n ą do om inięcia b arierę w w ym ianie św iatow ej. D latego też zgodnie z postanow ieniam i u m
a-10 Ib id em , s. 1286. 11 Ibidem .
« Cel te n i zasada dopiero od 1967 r. m a zasadnicze znaczenie dla Polski i dlatego szerzej pro b lem ten zostanie om ów iony w n a stęp n e j części opraco w an ia.
w iających się stron, głów ny nacisk został położony na stałe obniżanie ta ry fy celnej. Cel ten osiągnięto dzięki organizow anym (co pew ien czas) konferencjom , przedm iotem k tó ry ch by ły negocjacje taryfow e. D otąd m iały m iejsce n astęp u jące ru n d y taryfow e:
I — w 1947 r. — uczestniczyły 23 państw a, uzyskano obniżkę ta r y -fową na ok. 45 tys. pozycji tary fo w y ch 13;
II — w 1949 r. — A nnency, uczestniczyły 32 państw a. P odpisano tam 147 now ych pbrozum ień d w u stro n n y ch na dalsze 5 tys. pozycji tary fo w y ch 14;
III — 1950— 1951 — T orquay, dodatkow e porozum ienie na 8 tys. p o z y c ji15;
IV — w 1956 r. — G enew a, USA ustan o w iły koncesje na im port w wysokości 900 m in $ a eksport na 400 m in $. Pozostałe k ra je nie były u saty sfakcjonow ane uzyskanym i w y n ik a m i16;
V — R unda D illona 1960/1961 — Genew a. USA zaproponow ały 20%: obniżkę ta ry f na bazie w zajem ności. Po raz pierw szy poruszono prob-lem k rajó w słabo rozw iniętych. Liczba przyznanych koncesji w yniosła 4,4 tys., ale tylko 160 z nich udzielono na pozycje taryfow e, k tórym i b y ły zainteresow ane k ra je słabo rozw inięte;
VI — R unda K e n n e d y ’ego. W roku 1963 k o n feren cja m in iste ria ln a GATT podjęła decyzję o przeprow adzeniu kolejnej ru n d y rokow ań cel-nych. R unda ta trw ała do 1967 r. P osiada ona najw iększe znaczenie ze w zględu na próbę podjęcia i rozw iązania problem ów k rajó w słabo rozw iniętych. P onadto po raz pierw szy w trakcie5 ru n d dyskutow ano na tem at elim inacji b a rie r pozataryfow ych w ystęp u jący ch n adal w h a n -dlu św iatow ym . Od stro n y technicznej nowością było w prow adzenie red u k cji na zasadzie lin earn ej;
VII — R unda T okijska rozpoczęła się we w rześniu 1973 r. i sto-sunkow o niedaw no została zakończona. D latego też nie m ożna dokonać jej pełnej oceny. W ażnym je s t k o n tynuow anie p ro b lem aty k i zapocząt-kow anej przez R undę K e n n e d y ’ego dotyczącej stosow ania b a rie r po-zataryfow ych.
S ta tu t GA TT-u zaw ierający podstaw ow e zasady w ym iany handlow ej pozw ala także na pew ne odstępstw a od nich. I tak art. X V III z a ty tu -łow any Pomoc państw a na rzecz rozw oju gospodarczego podkreśla, że „istn ieją g ru p y krajów , k tó ry c h gospodarka może zapew nić ludności
13 T. Ł y c h o w s k i, M ięd zyp a ń stw o w e u m o w y gospodarcze, W arszaw a 1959, s. 154.
14 Ib id em , s.'154.
15 K. R. G u p t a , A S tu d y o f G eneral A g ree m en t on T a riffs and T rade, D elhi 1967.
zaledw ie niską stopę życiow ą i z n ajd u ją się one we w stępnych stadiach swego ro zw o ju ” 17.
U m aw iające się stro n y uznają, że „dla tak ic h u m aw iających się stro n może być konieczne, w celu w ykonania planów i p ra k ty k i roz-w oju gospodarczego zm ierzającego do podniesienia ogólnej stopy życiowej ich ludności, podjęcie środków och ro n y lub in n y ch środków do ty -czących im p o rtu i że środki takie są u spraw iedliw ione (o ile u łatw iają realizację niniejszego u k ładu)” 18.
W ym ienione k ra je u zyskują w te n sposób „zgodę na w prow adzenie tak ich środków p o lity k i handlow ej, k tó re u ła tw ia ją zachow anie w s tru k -tu rz e ta ry f elastyczności, zezw alającej na niezbędną ochronę przy tw o-rzeniu określonej gałęzi p rodukcji, zapew nią rów now agę ich bilansu płatniczego uw zględniając w ysoki stopień zapotrzebow ania im portow ego, k tó ry tow arzyszy planom rozw oju gospodarczego (sprow adza się to do zastosow ania ograniczeń ilościow ych)” 19.
P a ra g ra f 3 tego a rty k u łu zaw iera n astęp u jące sform ułow anie: „mogą zaistnieć przypadki, w k tó ry c h p rak ty czn ie niem ożliw e będzie podjęcie środków , k tó re b y ły b y zgodne z ty m i postanow ieniam i (sta tu tu GATT) i uniem ożliw iłyby um aw iającej się stro n ie będącej na drodze rozw oju gospodarczego udzielenie pom ocy państw ow ej niezbędnej dla stw orzenia now ych gałęzi przem ysłu przeznaczonych dla podniesienia ogólnej stopy życiow ej jej lu dności” 20.
W tak ic h przy p ad k ach zezw ala si-ę przejściow o k rajo m na czasowe odstąpienie od postanow ień in n y ch a rty k u łó w s ta tu tu . Można w ram ach tego specjalnego postępow ania odstąpić n a pew ien określony czas od n iek tó ry ch p rzyw ilejów lub też zm odyfikow ać ta ry fę celną. Rozdział В art. X V III zakłada, że n iek tó re k ra je m ogą n ap o tykać przy rów now a-żeniu swego bilan su płatniczego na trudności, w y n ik ające głów nie z ich w ysiłków p o d jęty ch w k ie ru n k u rozszerzenia ich ry n k u w ew nętrznego, ja k rów nież z niestałości ich t erm s of trade. A by zapobiec tego rodzaju trudnościom , każde z w yżej w ym ienionych p ań stw może regulow ać po-ziom swego im p o rtu stosując ograniczenia co' do ilości, ja k i w artości im p o rto w an y ch tow arów (tzn. m ogą w prow adzać np. pozw olenia im por-towe).
W rozdz. С tegoż a rty k u łu zezw ala się na stosow anie sp ecjalnych środków niezbędnych dla rozw oju now ych lub popierania p ew nych już
istn iejący ch gałęzi produkcji.
R ów nież inna zasada z a w arta w sta tu c ie GATT, a m ianow icie
do-17 Z biór statutów ..., s. 1259. 18 Ibidem .
10 Ibidem . 20 Ibidem .
tycząca KNU, je st ograniczona przez w prow adzenie w y jątk o w y ch oko-liczności, w k tó ry c h nie z n ajd u je ona zastosow ania. Do w yjątków , kiedy nie stosuje się KNU należy zaliczyć n a stęp u jąc e przypadki:
a) jeśli nastąpiło całkow ite zniesienie ochrony celnej i w prow adzono w spólny organizm celny z in n y m i k raja m i (przy założeniu, że zew n ę trz n a ta ry fa unii nie je s t wyższa od przeciętnej ta ry fy in n y ch k ra -jów), tzn. kiedy pow stają unie celne z zastrzeżeniem , że pow inny to być całkow ite unie celne, gdyż niep ełn a u nia celna nie uchyla od zobow iązań w yn ik ający ch z zaw a rty c h w cześniej um ów; takim p rzy k ła -dem może być w spólna unia stosow ana przez EWG;
b) gdy istn ieje tzw. m ały ru c h graniczny;
c) w ym iana handlow a z w łasnym i koloniam i, zaliczam y tu stosow a-nie obniżek m iędzy W ielką B ry tan ią a jej dom iniam i;
d) szczególna sy tu a cja polityczna, p raw n a lub ze w zględu na tr a -dycje 21.
Szczegółowe przy p ad k i o d stępstw od stosow ania KNU zaw ierają art. X X i X X I. P ierw szy z nich: W y j ą t k i od ogólnych zasad zastrzega, że jeżeli w ym ienione w cześniej środki nie będą użyte w sposób d y sk ry m i-n acy ji-n y , żadi-ne z postai-now ień u k ładu i-nie będzie ii-n te rp re to w a i-n e jako stanow iące przeszkodę dla podjęcia lub stosow ania przez k tó rąkolw iek z u m aw iających się stro n środków 22.
D otyczy to przede w szystkim ograniczeń n ak ład an y ch przez posz-czególne p ań stw a w celu: ochrony m oralności publicznej (zakaz w y d a-w ania pornografii), ochrony zdroa-w ia w ierząt i roślin (obejm uje to zakazy w e te ry n a ry jn e , s a n ita rn e itp.), kontrolow ania o b ro tu złotem i sre -brem , spraw nego działania pew nych u staw dotyczących m. in. patentów , p raw au to rsk ich itp., ochrony zabytków , w yczerpujących się zasobów n a tu ra ln y c h , kontrolow ania zarów no zakupu, ja k i podziału tow arów (brak któ ry ch odczuwa się). O bow iązuje tu zastrzeżenie, że środki te będą zgodne z zasadą, w m yśl k tórej w szystkie um aw iające się stro n y m ają praw o do słusznego udziału w m iędzynarodow ych dostaw ach, zaś środki niezgodne z in n y m i postanow ieniam i niniejszego u k ład u zostaną zniesione, gdy tylko okoliczności, k tó re uspraw ied liw iają ich stosow anie, p rze stan ą is tn ie ć 23. Rów nież a rt. X X I W y j ą t k i w zakresie bezpieczeń-stw a w skazuje na m ożliw ości odstąpienia od zasady KNU.
S tosow anie w p rak ty c e ta k szerokiego w achlarza o d stępstw znacz-nie uszczupla ram y sam ej KNU i znaczeznacz-nie tej zasady w pew nym stop-niu ulega ograniczestop-niu. Так. też dzieje się w zakresie stosow ania in nych śro d k ó w p o lity k i handlow ej.
21 Ł y c h o w s k i, op. cit., s. 38. 22 Z biór statutów ..., s. 1307. 28 Ib id em , s. 1308.
II. W A R UN K I U CZESTNICTW A PO LSK I W GATT
GATT b ył raczej przystosow any dla k rajó w posiadających gospodar-kę rynkow ą. D latego też uczestnictw o k rajó w socjalistycznych w GATT spraw iało dotąd w iele problem ów . O ficjalne rokow ania o p rzy stąp ien ie Polski do GATT zapoczątkow ano 19 IX 1958 r. P odstaw ę stanow iła u c h w ała K o m itetu Ekonom icznego R ady M inistrów n r 319/58. Sam a in ic ja -ty w a rozpoczęcia rokow ań z P olską została p rzy ch y ln ie p rz y ję ta za-rów no pcęez w ładze GATT, ja k i jej uczestników , k tó rz y zainteresow ani b y li poszerzeniem w ym iany handlow ej z k raja m i socjalistycznym i.
Jed n ak że sam a dobra w ola nie w ystarczyła, aby rozw iązać problem zasad pełnego uczestnictw a Polski w GATT. G łów ną przyczynę stan o w iła odm ow a P olski co do w prow adzenia elem entów gospodarki ry n k o -w ej. Chodziło m. in. o -w pro-w adzenie ta ry fy celnej. Ró-w nocześnie oka-zało się, że nie w szystkie k ra je k ap italisty czn e uczestniczące w GATT b y ły zain teresow ane poszerzaniem w y m ian y w ram a ch GATT.
W efekcie P olska uzyskała sta tu s p a ń stw a stow arzyszonego z GATT na podstaw ie d e k la racji z dnia 9 X I 1959 r., k tó ra u sta la ła z jed n ej stro n y bardzo lu źn e zw iązki pom iędzy P olską a GATT, z drugiej zaś uniezależnienie stosunków m iędzy P olską a GATT od zm ian zachodzą-cych w naszym system ie gospodarczym i h a n d lu zagranicznym , jak ie m ielibyśm y e w e n tu aln ie d o k o n a ć 24.
W lata ch 1959— 1961 P olska k ilk a k ro tn ie podejm ow ała kroki w celu uzyskania sta tu su członka pełnopraw nego i chciała rów nież ak ty w n ie uczestniczyć w kolejnej ru n d zie taryfow ej — R undzie D illona. N astęp -n y m etapem był ok res trw a -n ia -negocjacji tary fo w y ch w ram ach R u-ndy K e n n e d y ’ego. P olska uczestniczyła w ty ch negocjacjach na sp ecjalnych zasadach. O gólne założenią dotyczyło pow iązania zobow iązań do zw ięk-szenia im p o rtu z k rajó w GATT z w pływ am i, jak ie osiągnięte zostaną przez P olskę w n astęp stw ie red u k cji ceł i in n y ch przeszkód oraz peł-niejszego niż do tej pory w prow adzenia zasady w ielostronności oraz lib eralizacji h a n d lu w Polsce 25.
O ficjalnie podstaw ą uczestnictw a Polski w R undzie K e n n e d y ’ego była rezo lu cja K o m itetu R okow ań H andlow ych z dnia 6 V 1964 г., co w yw ołało sprzeciw EW G i w yw ołało im pas w rokow aniach z Polską. P o d koniec 1966 r. P olska ponow nie fo rm aln ie zaproponow ała podjęcie negocjacji w spraw ie przy stąp ien ia do GATT na zasadzie członka pełno-praw nego.
24 Z. A u g u s t o w s k i , U kład O gólny o Cłach i H andlu (G A T T ) a in te re sy
P olski, „S p raw y M iędzynarodow e” 1961, n r 3.
*5 J. D z i k o w s k a , J. N a c e w s к i, R unda K e n n e d y ’ego, „S p raw y M iędzy-n aro d o w e” 1968, iędzy-n r 5.
W dniu 10 I 1967 r. na sesji R ady P rzedstaw icieli U kładających się S tro n postanow iono utw orzyć g ru p ę roboczą do zbadania w niosku P ol-ski i ustalen ia zasad, n a jak ic h m ogłaby zostać p rz y ję ta na pełnego członka. G rupa robocza sporządziła i opublikow ała spraw ozdanie, w któ-ry m przed staw iła zasady uczestnictw a Polski w GATT u ję te w form ie protokołu o p rzy stąp ien iu Polski do U kładu Ogólnego w S p raw ie Ceł i H andlu. R ada P rzedstaw icieli na sw ojej pierw szej sesji zaaprobow ała spraw ozdanie g ru p y roboczej. W dniu 4 V III 1967 r. uk ład ające się stro n y podjęły decyzję o p rzy jęciu P olski na pełnego członka GATT. P rotokół te n w szedł w życie z dniem 10 X 1967 r. jako in te g ra ln a część U kładu Ogólnego. Od tego dnia P olska uznana została członkiem GATT ze s ta -tusem członka pełnego 20.
W zw iązku z ty m fak te m poszczególne p ań stw a uczestniczące w GATT zostały zobow iązane do zaakceptow ania w stosunkach z Polską postanow ień zaw a rty c h w U kładzie O gólnym , a przede w szystkim zasa-dy n ied y sk ry m in acji i KNU. W zam ian za to P olska zobow iązała się do podw yższenia ogólnej w artości polskiego im p o rtu z obszaru u k ład a -jący ch się stro n o 7% w sto su n k u rocznym .
P a ra g ra f 3 P ro to k o łu stanow i, że: u k ład ające się strony, k tó re w dniu w ejścia w życie tego P ro to k o łu stosują wobec pań stw a polskiego zakazy lub ograniczenia ilościowe, k tó re b y ły b y w niezgodzie z art. X III U kładu Ogólnego, mogą w brew ty m postanow ieniom n ad al
stoso-wać te re s try k c je lub zakazy pod w aru n k iem , że za w a rty w nich ele-m en t d y sk ry ele-m in ac y jn y nie będzie w zrastać i będzie w ele-m iarę czasu p ro-gresy w n ie zm ieniany w odniesieniu do ilości lub w artości dopuszczonego im p o rtu z Polski tak, a b y z chw ilą w ygaśnięcia okresu przejściow ego w szelkie niezgodności z postanow ieniam i art. X III zostały w te n sposób ostatecznie w yelim inow ane. Długość tego okresu przejściow ego nie zo-sta ła jed n a k w P rotokole dokładnie określona.
P a ra g ra f За P ro to k o łu m iał stanow ić pew nego rodzaju gw arancję przed m ogącym nastąpić, w w y n ik u uzyskania przez P olskę ułatw ień eksportow ych, odchyleniem we w zajem nych stosunkach handlow ych. W takiej sy tu acji bardzo isto tn y m było dopilnow anie przez Polskę, aby p a ra g ra f За P ro to k o łu był w łaściw ie in te rp re to w a n y przez pozostałych
członków GATT.
Baczną uw agę należało zw rócić na przepis, k tó ry m ówi, że:
1) m a c h a ra k te r fa k u lta ty w n y , czyli to le ru je , lecz nie ap ro b u je u trzy m y w an ia re s try k c ji ilościow ych;
2) ogranicza m ożliw ości stosow ania re stry k c ji tylko do zakazów
i ograniczeń ilościow ych już stosow anych bez praw a i m ożliwości roz-szerzenia zakresu ich działania;
3) zobow iązuje do stopniow ego znoszenia obow iązujących restry k cji. P rzepis te n n ab ie ra szczególnego znaczenia przy zaw ieraniu um ów b ila te ra ln y c h , kiedy istn ieje m ożliwość nadużyw ania postanow ień za-w a rty c h za-w ty m Protokole.
W k o lejn y m p a ra g ra fie 4 P ro tokół postanaw ia, że jeśli jakikolw iek to w ar będzie im p o rto w an y z P olski na obszar uk ład ającej się stro n y w ta k zw iększonych ilościach lub na tak ich w aru n k ach , któ re pow odują lub grożą spodziew aną, pow ażną szkodą dla producentów (na w y-m ienionyy-m obszarze) analogicznych lub bezpośrednio k o n k u ren c y jn y ch tow arów , w ów czas zain teresow any k raj może żądać od Polski p rzep ro -w adzenia z nim odpo-w iednich konsultacji. K ażde tak ie żądanie -w inno być podane do wiadom ości układ ający ch się stro n 27.
P rz y jm u je się zatem , że w drodze d w u stro n n y ch k o n su lta cji istn ieje m ożliw ość porozum ienia się co do ograniczenia im portu. G dyby naw et k o n su ltacje nie przyniosły oczekiw anego porozum ienia, to wówczas istn ieje jeszcze szansa rozw iązania tego problem u na fo ru m GATT. G dyby porozum ienie m im o to nie zostało w dalszym ciągu osiągnięte, w ów czas dan y k ra j będzie m iał praw o ograniczyć przyw óz z Polski od-nośnego tp w a ru w rozm iarze i przez okres czasu, jak i uzna za niezbędny dla zapobiegania szkodzie lub jej nap raw ien ia. W tak iej sy tu a c ji Polska m oże rów nież odstąpić od swoich zobow iązań w stosunku do tego k ra ju w zakresie rów now ażnej w artości obrotu tow arow ego.
I dalej z P ro to k o łu w ynika, że w k ry ty czn y ch sytuacjach, gdy zw ło-ka spow odow ałaby szkodę tru d n ą do n apraw ienia, zain teresow any k raj je s t u p raw n io n y do podjęcia środków tym czasow ych, bez uprzedniej k o n su lta cji z u k ład ający m i się stro n am i pod w aru n k iem , że k o n su lta -cja tak a n astąp i n aty ch m iast po podjęciu ty ch środków .
Zgodnie z założeniam i P ro to k o łu przew id u je się dw a rodzaje kon-sultacji:
1) w ielostronne, k tó ry c h ogólnym zadaniem je s t zbadanie p rak ty c z -nej realizacji postanow ień w yn ik ający ch z P rotokołu. K o n su ltacje te m ają dotyczyć n a stęp u jąc ej problem atyki:
a) w ielkości im p o rtu z Polski,
b) przeglądu obrotów tow arow ych m iędzy członkam i GATT a P o l-ską,
c) polskiego im p o rtu z układ ający m i się stronam i,
2) d w ustronne, dotyczące stosunków m iędzy P olską a {»szczególny-m i k raja {»szczególny-m i będący{»szczególny-m i członka{»szczególny-m i GATT.
Bardzo w ażnym problem em zajm u je się art. 8 P rotokołu, k tó ry stanow i, że w zakresie w ym ienialności w alu t Polska zobowiązała się, że dopóki nie je s t członkiem M iędzynarodow ego F unduszu W alutow ego, będzie działać zgodnie z postanow ieniam i U kładu Ogólnego i w sposób zgodny z zaw arty m i w tekście porozum ienia specjalnego o w ym ianie w alut, przy jęteg o przez u k ładające się stro n y w rezolucji z dnia 2 0 IV 1949 r. Zgodnie z tym zobow iązaniem Polska została zw olniona z postanow ień p a ra g ra fu 6 a rt. XV s ta tu tu GATT.
A rty k u ł te n p rzew iduje, że członek GATT, k tó ry nie je st jed n o -cześnie członkiem MFW, je s t zobow iązany przystąpić do F unduszu lub zaw rzeć z u k ładającym i się stro n am i odrębny U kład w spraw ie w ym ie-nialności w alut. U kład taki będzie stw arzać od chw ili zaw arcia go część zobowiązań podejm ow anych przez dany kraj na m ocy U kładu O gólne-go 28.
Polska ma jed n a k obow iązek zaw iadom ić niezw łocznie układające się stro n y o każdej p o d jętej przez nią ak cji w spraw ie w ym ienialności w alu t, k tó ra m oże zainteresow ać układające się strony. I podobnie, je -żeli k tó ry ś z członków GATT uzna, że P olska podjęła a k cję w tym zakresie, m ającą w ażne znaczenie dla stosow ania postanow ień U kładu Ogólnego, m a praw o żądać, aby P olska przeprow adziła na te n tem a t ko n su ltacje z układ ający m i się stronam i.
Jeżeli w w yn ik u takiej ko n su ltacji u k ładające się stro n y stw ierdzą, że przeprow adzone przez Polskę postępow anie dotyczące w ym iany w alu t je s t sprzeczne z U kładem O gólnym mogą uznać, że p rzestaje obow iązy-w ać Polskę ziązy-w olnienie z postanoiązy-w ień p a ra g ra fu 6 a rt. XV U kładu Ogólnego.
W ypadałoby dokonać porów nania korzyści i ustęp stw w ynikających z p rzy stąp ie n ia Polski do GATT. O cena ta je d n a k nie może być pełna, poniew aż w m om encie p rzystępow ania do GATT Polska nie posiadała ta ry fy celnej, w prow adzenie k tó rej n ad aje dopiero odpow iedni w yraz całem u zagadnieniu. Tym niem niej po stronie korzyści odnotow ać n a
-leży:
1) w ejście do tak szerokiej in sty tu cji, ja k ą je s t GATT; 2) uzyskanie KNU i to w zw ielokrotnionym w ym iarze;
3) p ersp ek ty w y zm niejszenia stosow anych wobec Polski ograniczeń ilościow ych;
4) m ożliwości poszerzenia w ym iany handlow ej Polski na bazie w ie-lostro n n ej w ym iany.
P rz y stąp ie n ie P olski do G A TT w yw ołało w iele u jem n y ch efektów : 1) w iąże się to z zobow iązaniem corocznego pow iększania im p o rtu
0 7% w stosunku do roku poprzedniego;
2) Polska p rzy ję ła w ten sposób na siebie zobow iązanie p rzep ro w a-dzania corocznych przeglądów naszych stosunków z k raja m i GATT;
3) Polska m oże liczyć się z tym , że k ra je członkow skie GATT będą w y su w ały pod naszym adresem p o stulaty, k tó re nie są m ożliw e do re a -lizacji (co w y n ik a np. z odrębności system ów gospodarczych poszczegól-ny ch członków GATT).
W prow adzenie ta ry fy celnej od 1 I 1976 r. pow iększyło rów nież listę w yżej w ym ienionych korzyści i stra t. Isto tn e też znaczenie posiada dla Polski m ożliw ość uczestniczenia w przeprow adzanych negocjacjach w ram a ch R u n d y T okijskiej.
T reść D ek laracji T okijskiej odpow iada stanow isku Polski, tzn. e li-m inow aniu b a rie r w li-m iędzynarodow yli-m han d lu . P olska jest zaintereso-w ana m ożlizaintereso-w ością poszerzenia dostępu do rynkózaintereso-w , zaintereso-w ym ianą handlozaintereso-w ą n a zasadzie n ied y sk ry m in acji, rów n y ch praw , zasadzie w zajem ności u stęp stw i korzyści. D latego, też P olska je s t zain teresow ana w y praco-w aniem tak ic h form um opraco-w nych, k tó re pozpraco-w alałyby nam n a spraco-w obodny 1 trw a ły dostęp do ry n k u p a rtn e ró w ; je s t to szczególnie isto tn e w s y tu a -cji, gdy polska stra te g ia rozw oju opiera się w pow ażnym stopniu na rozw oju h a n d lu zagranicznego.
S tą d też uw aża się, że z „p u n k tu w idzenia k ieru n k ó w rozw oju róż-nych b ran ż eksportow ych R unda może przynieść nam bardzo isto tn e pożyteczne e fe k ty ” . N ie przesądzając ostatecznych w yników R undy, m ożna przykładow o w ym ienić szereg dziedzin, k tó re są isto tn e dla n a -szego h a n d lu zagranicznego:
— re d u k c ja ceł n a to w a ry przem ysłow e, szczególnie w E uropie Z achodniej, gdzie istn ien ie EW G, EFTA i porozum ień EW G—EFTA sta -w ia naszych ek sp o rteró -w -w gorszej sy tu a c ji k o n k u ren c y jn ej;
— lib eralizacja h a n d lu a rty k u ła m i rolnym i;
— lib eralizacja i (lub) m odyfikacja stosow ania całego szeregu b a rie r pozataryfow ych w sposób lepiej u w zględniający in te resy e k s p o rte ró w 29. Biorąc pow yższe pod uw agę P olska obok in n y ch k rajó w socjalistycz-ny ch uczestniczyła w R undzie T okijskiej.
N ależy je d n a k wziąć pod uw agę szereg czynników , k tó re m ogą w zasadniczy sposób zniw eczyć e fe k ty osiągnięte w tra k c ie rokow ań. N
a-28 T. J o d k o , G łów ne p ro b le m y w ielo stro n n ych negocjacji han d lo w ych w
leży do nich przede w szystkim w zrost ten d e n cji p ro tek cjonistycznych w h a n d lu św iatow ym . D rugim b yła konieczność zakończenia negocjacji do końca 1978 г., co oznaczało także przyśpieszenie prac i osiągnięcie połow icznych rezultatów .
Z byt k ró tk i okres dzieli nas od m om entu zakończenia R undy T o kij-skiej, aby m ożna było dokonać ju ż w tej chw ili g en eraln ej oceny jej w yników zarów no w zakresie dokonanych obniżek taryfow ych, ja k i w aspekcie in teresó w Polski.
Janina D zik o w sk a -Z a w irska
PR IN C IP L E S OP TRADE POLICY CONTAINED IN TH E G A TT STA TU TES AND CO N D ITIO NS OF POLA N D ’S PA R T IC IP A T IO N
T he a rtic le contains an an a ly sis of p rin cip les of tr a d e policy stip u lated in th e sta tu te s of GATT from th e poin t of view of conditions of P o lan d ’s p a rtic i-p a tio n in GATT. H ence th e s tru c tu re of th e article , th a t is to say th e a rtic le is divided in to tw o p a rts. In th e f irs t p a r t th e a u th o r ch a racterize s th e p rin cip les of tr a d e policy th em selv es as fo rm u late d in th e sta tu te s of GATT. T his re fe rs obviously to basic in stru m e n ts of tra d e policy i.e. th e m o sfav o u red natio n tr e a t-m ent, custot-m s ta riffs, and q u o ta restric tio n s. T his analy sis t-m akes it possible to pass to th e second p a rt, in w hich th e re are discussed conditions of P o lan d ’s p a rtic ip a tio n in GATT, an d possibilities of neg o tiatin g th e ir n ew e r form . T h e a n a ly sis ends w ith th e Tokyo R ound, th e d ebates of w hich w ere still in progress w h en .this a rtic le w as being w ritte n .
