Jasiński, Janusz
"Niemcy a powstanie listopadowe.
Sprawy powstania listopadowego w
niemieckiej opinii publicznej i w
polityce pruskiej 1830-1831.
Zagadnienia wybrane", Henryk
Kocój, Warszawa 1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 614-616
614 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
W y k o rz y s ta ł ta k ż e m e tr y k i u n iw e rs y te c k ie . P o d o b n ie j a k in n i e lb lą s c y h is to ry c y w y k a z u je n ie z n a jo m o ś ć p o ls k ie j l i t e r a t u r y i źró d eł.
C a ła p r a c a z o sta ła n a p is a n a w sp o só b o b ie k ty w n y , sp o k o jn y , b ez a n ty p o ls k ic h a k c e n tó w . R ó w n ie s p o k o jn ie p isze a u to r o s p o ra c h z k a to lik a m i o k o śció ł św . M ik o ła ja , n ie ro b i z a rz u tó w p a s to r o m za s p r z y ja n ie k a lw in iz m o w i, filip iz m o w i, p ie ty z m o w i czy te ż in n y m k ie ru n k o m w re fo r m a c ji.
B io g ra fic z n a część p ra c y C h ris to p h a E d u a r d a R h o d eg o m o ż e b y ć p rz y d a tn a w d a lsz y c h b a d a n ia c h z a ró w n o n a d d z ie ja m i K o śc io ła w E lb lą g u , j a k ró w n ie ż n a d ro z w o je m o ś w ia ty , n a u k i i ży cia lite ra c k ie g o w ty m m ie ście .
M a ria n P a w la k
H e n ry k K o c ó j , N ie m c y a p o w sta n ie lis to p a d o w e . S p r a w y p o w sta n ia lis to p a d o w e g o w n ie m ie c k ie j o p in ii p u b lic z n e j i w p o lity c e p r u s k ie j 1830— 1831. Z a g a d n ie n ia w y b r a n e , W a rsz a w a 1970, ss. 180, I n s t y t u t W y d a w n ic z y ,,P a x ” .
M im o że p r o b le m a ty k a p o w s ta ń p o ls k ic h w X IX w ie k u p o s ia d a o g ro m n ą l i t e r a tu rę , jeszcze w ie le z a g a d n ie ń cze k a n a w y c z e rp u ją c e o m ó w ie n ie . P r z y k ła d e m m oże t u b y ć s to s u n e k ró ż n y c h n a ro d ó w i p a ń s tw do p o ls k ic h w y s iłk ó w z b ro jn y c h , szcze g ó ln ie zaś s to s u n e k n a jb liż sz y c h s ą s ia d ó w . O ile p o lity k a F r a n c ji, W ie lk ie j B r y ta n ii i A u s tr ii w o b e c P o ls k i w la ta c h 1830— 1831 z o sta ła ju ż p r z e b a d a n a , to n ie z m ie rn ie in te r e s u ją c y te m a t — p o s ta w a sp o łe c z e ń stw a n ie m ie c k ie g o o ra z p a ń s tw a p ru s k ie g o c ią g le c ze k a ł n a s w o ją m o n o g ra fię . W d zięc z n y m ty m te m a te m z a ją ł s ię o b e c n ie H e n r y k K o c ó j . W d zięczn y m , p o n ie w a ż ju ż ze s zk o ły ś re d n ie j w ie m y , że N ie m c y w c z a sie p o w s ta n ia listo p a d o w eg o p r z e ja w ia li d la s p ra w y p o lsk ie j w ie le sy m p a tii, co w d z ie jac h sto su n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h n a le ż y do z ja w isk ra c z e j n ie częstych.
P o d ty tu ł p ra c y H e n ry k a K o c ó ja w sk a z u je , iż a u to r z a ją ł się s p e c ja ln ie n ie m ie c k ą o p in ią p u b lic z n ą o ra z p o lity k ą p r u s k ą w o b e c p o w s ta n ia . W id o c zn ie z d a ją c so b ie s p ra w ę z tego, że tru d n o b ę d z ie je w y c z e rp a ć , a u to r d o d a ł w p o d ty tu le , że są to „ z a g a d n ie n ia w y b r a n e ”. W y d a je s ię je d n a k , że n ie p o trz e b n ie o b c ią ż y ł sw ą p ra c ę jeszcze d w o m a n o w y m i ro z d z ia ła m i, m ia n o w ic ie o s to s u n k u r z ą d u p o w stań c z eg o i p o ls k ie j o p in ii p u b lic z n e j do p a ń s tw a p ru s k ie g o . W szak s tu d iu m d o ty c z y s to s u n k u N iem có w do s p r a w p o w s ta n ia a n ie P o la k ó w w czasie p o w s ta n ia do N iem có w .
A u to r w y k o rz y s ta ł d u ż ą b a z ę a rc h iw a ln ą , w śró d k tó r e j w id z im y d w a a rc h iw a n ie m ie c k ie (M e rse b u rg i D rezno), trz y a rc h iw a p o ls k ie (P o zn a ń , G d a ń s k i W arsz a w a), p o n a d to z b io ry rę k o p iś m ie n n e s ie d m iu p o ls k ic h b ib lio te k . Im p o n u ją c o p rz e d s ta w ia się z e s ta w n ie m ie c k ie j p ra s y z 1831 r. N a to m ia s t w z n a c z n ie s łab sz y m s to p n iu d o ta rł a u to r do ó w c ze sn y ch b r o s z u r i u lo te k p o lity c z n y c h o ra z do l i t e r a t u r y p a m ię tn ik a r sk ie j.
H e n ry k K o có j s to su n k o w o sze ro k o z a ją ł się s p ra w ą p o s ta w y p a ń s tw a p ru s k ie g o w o b e c p o w s ta n ia . P r u s y s ta n ę ły w ó w cz a s p rz e d trz e m a m o ż liw o ścia m i: 1. a lb o p o p rz e ć P o la k ó w w ic h w o jn ie z R o sją ; 2. a lb o u d z ie lić p o m o c y R o sji; 3. a lb o p rz y ją ć p o s ta w ę n e u tr a ln ą . M o żliw o ść p ie r w s z a is tn ia ła w ła śc iw ie ty lk o d la ty c h kó ł, k tó re o b a w ia ły się w z r a s ta ją c e j p rz e w a g i R o s ji w N ie m c ze c h i E u r o p ie i s tą d ży czy ły z w y c ię s tw a P o lsc e. J e d n a k ż e o p o lity c e P r u s d e c y d o w a ł oczy w iście rz ą d a n ie sp o łe c z e ń s tw o . R zą d zaś o b a w ia ł się, że w ra z ie p o w o d z e n ia p o w s ta n ia , P o ls k a u p o m n i się o sw o je z ie m ie p o d p a n o w a n ie m p ru s k im . P r u s y je d n a k n ie z d ec y d o w a ły się n a w k ro cze n ie do K ró le s tw a P o lsk ie g o , p o n ie w a ż — ja k s tw ie r d z a a u to r — o b a w ia ły się w ó w cz a s k o n fli k tu z F r a n c ją . S tą d te ż p rz y ję ły p o s ta w ę w ro g ie j w o b e c P o ls k i n e u tra ln o ś c i. P rz e d s ta w ic ie le P o ls k i n ie m o g li w P r u s a c h , zw łaszcza w B e rlin ie ro z w in ą ć ż a d n e j d y p lo m a ty c z n e j d z ia łaln o śc i. B y li in w ig ilo w a n i t a k p rz e z p o lic ję p r u s k ą , ja k
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 615 i p r z e z szp ie g ó w c a rsk ic h . D oszło do teg o , że T a d e u sz M o sto w sk i, w y s ła n y p rz e z rz ą d p o w sta ń c z y do B e r lin a w m is ji d y p lo m a ty c z n e j, m u s ia ł się w y p rz e ć sw e g o rz ą d u , co p o seł r o s y js k i w B e rlin ie , A lo p e u s p o k w ito w a ł: „ T a k i p rz e d s ta w ic ie l rz ą d u n ie m o że b y ć n ie b e z p ie c z n y m d z ia ła c z e m p o lity c z n y m " .
P r u s y o b sad z iły g ra n ic e K ró le s tw a szczeln y m k o rd o n e m w o jsk , n a czele k tó r y c h s t a n ą ł s ta r y m a rs z a łe k v o n G n e ise n a u . O fic ja ln y m p o w o d e m te g o p o s u n ię c ia b y ła p o trz e b a z a b e z p ie c z e n ia p a ń s tw a p ru s k ie g o p rz e d e p id e m ią c h o le ry . W g ru n c ie rz e cz y P r u s a c y b a c z n ie o b s e rw o w a li ro z w ó j w y d a rz e ń w K ró le s tw ie i n a L itw ie , p o ta je m n ie p o m a g a li R o sji, p rz e p u sz c z a li w o js k a c a r s k ie p rz e z s w o je te r y to r ia , d o s ta r c z a li im ży w n o śc i, fu r a ż u , p iln o w a li te ż g ra n ic , z w łaszcza od s tro n y W ie lk o p o lsk i, a b y p o lscy o c h o tn ic y n ie p r z e k r a d a l i się do p o w s ta n ia . K o r e sp o n d e n c ja p o ls k a id ą c a n a zac h ó d b y ła k o n tro lo w a n a p rz e z P r u s a k ó w , p rz e s y łk i z a m u n ic ją do P o ls k i, k ie r o w a n e n a jc z ę ś c ie j n a W ro c ła w , z re g u ły u le g a ły k o n fis k a c ie .
J e ś li ch o d zi o s a m ą p ra c ę , trz e b a tu s tw ie rd z ić , iż n ie s te ty , p o m im o d u ż eg o tr u d u w ło ż o n eg o w p o s z u k iw a n ia b a d a w c z e , n ie p rz y n io s ła o n a n o w y c h w y n ik ó w . W z a s a d zie z d o ty c h c z a s o w e j lite r a t u r y , d o ty c z ą c e j p o d s ta w o w y c h p ro b le m ó w , w ie d z ie liś m y to, do czego d o szed ł a u to r. N a to m ia s t w ie le s p ra w p o z o sta ło n a d a l n ie w y ja śn io n y c h , n a p rz y k ła d , czy a r ty le rz y ś c i p ru s c y b r a l i u d z ia ł w b itw ie p o d O stro łę k ą , czy te ż b y ły to n ie słu sz n e p r e te n s j e P o lsk i. N ie w y ja śn io n a z o sta ła te ż s tro n a p ra w n a s to su n k u P r u s do rz ą d u p o w stań c z eg o . A u to r p isze , iż P r u s y n ie u z n a w a ły go, a je d n a k , gd y w o js k o p o ls k ie p rz e k ro c z y ło g ra n ic e p a ń s tw a p ru s k ie g o , b y ło tr a k to w a n e ja k o n o r m a ln e w o js k o n e u tra ln e g o p a ń s tw a , p r z y n a jm n ie j fo rm a ln ie , i n ik t w P r u s a c h n ie o śm ie lił się w id z ie ć w n im b u n to w n ik ó w . C a łk ie m p ra w d o p o d o b n e , że n a ta k ie s t a n o w isk o w ła d z p ru s k ic h w p ły n ę ła o p in ia s p o łe c z e ń stw a n ie m ie c k ie g o o ra z c a łe j E u ro p y , s y m p a ty z u ją c e j ze s p ra w ą p o lsk ą.
A u to r c ie k a w ie o m ó w ił s to s u n e k o p in ii p u b lic z n e j d o p o w s ta n ia , s p e c ja ln ie w S a k s o n ii. S zk o d a, że i te n p ro b le m p o tr a k to w a ł w y c in k o w o . P o m in ię te zo sta ły n a p rz y k ła d P o le n lie d e r, p o s ia d a ją c e p rz e c ie ż t a k o b s z e rn ą l i te r a tu r ę . N a to m ia s t a u t o r s łu s z n ie z w ra c a u w a g ę n a p ro b le m , czy c a łe s p o łe c z e ń stw o n ie m ie c k ie s p r z y ja ło s p ra w ie p o ls k ie j. W y d a je m i się je d n a k , że o d p o w ie d ź p o z y ty w n ą n a le ż a ło d a ć z p e w n ą dozą o stro ż n o śc i — a u to r b o w ie m z b y t m a ło p rz y to c z y ł p rz y k ła d ó w s y m p a tii ze s tr o n y c h ło p ó w i r o b o tn ik ó w . P y ta n ie też, czy u d z ia ł w sz y s tk ic h le k a rz y z a g r a n ic z n y c h , w śró d n ic h n ie m ie c k ic h m o ż n a u z n a ć za p r z e ja w s y m p a tii d la P o ls k i? N ie m a ła ich część p rz y je c h a ła do P o ls k i n ie ty le z in te n c ją u d z ie la n ia p o m o c y w a lc z ą c e j P o l sce, co z z a m ia re m bliższeg o p o z n a n ia ta je m n ic z e j c h o ro b y , c h o le ry .
A u to r w y o d rę b n ia w k s ią ż c e ro z d z ia ł: Ś lą s k i W ie lk ie K s ię s tw o P o z n a ń s k ie w o bec p o w sta n ia listo p a d o w eg o . D u ż a część te g o ro z d z ia łu , k u n a sz e m u z d ziw ien iu , d o ty c z y p o s ta w y lu d n o ś c i p o ls k ie j w o b e c p o w sta n ia , co je s t rz e c z ą in te r e s u ją c ą , a le n ie k o n s e k w e n tn ą . D laczeg o j e d n a k w ta k im ra z ie n ie u w z g lę d n io n o P o m o rz a o ra z W a r m ii i M az u r? Ż a ło w a ć trz e b a , iż a u to r n ie d o s trz e g ł p a m ię tn ik ó w D o m e y k i, w s p o m n ie ń W in c en te g o P o la , le k a rz a T r ip lin a , o fic e ró w P a try k o w s k ie g o , G o c za łk o w sk ieg o , że z a p o m n ia ł n a w e t o w y d ru k o w a n e j po I I w o jn ie św ia to w e j k o re s p o n d e n c ji L e le w e la . Z n a jo m o ść ro z p ra w y Z b ig n ie w a O lk o w sk ieg o o e p id e m ii c h o le ry w P r u s a c h W sc h o d n ic h u c h ro n iła b y go od k ilk u n ie śc isły c h s tw ie r d z e ń n a te m a t z a b u r z e ń w K ró le w c u w lip c u 1831 r. A u to r n ie słu sz n ie z alicza E lb lą g w X IX w ie k u do P r u s W sc h o d n ich. T y p o w y m d la w y d a w n ic tw c e n tra ln y c h , w ty m ró w n ie ż d la I n s ty tu tu W y d a w n i czego „ P a x " b łę d e m je s t z ła o d m ia n a w y ra z u K w id z y n . N ie m ó w i s ię „ w K w id z y n iu " , p o n ie w a ż m ia n o w n ik b rz m i „ K w id z y n ” a n ie „ K w id z y ń ” , t a k ja k „ L u b lin ” , „ O lsz ty n ” , s tą d „w L u b l in ie ”, „w O ls z ty n ie ”, „w K w id z y n ie ” .
616 R E C E N Z J E I O M Û W IE N I A
a u to r a z g a z e ty „ P o la k S u m ie n n y ” j e s t w ia d o m o ść , że m ło d z ie ż K ró le w c a p rz y w ita ła w y b u c h p o w s ta n ia z o lb rz y m ią ra d o ś c ią „ c a łą n o c c h o d zą c i ś p ie w a ją c ”, o ra z p e w n e szczegóły, z n a le z io n e ró w n ie ż w p r a s ie p o ls k ie j, o lo s a c h p o w sta ń c ó w , in te rn o w a n y c h w p o b liż u K ró le w c a .
J a n u s z J a s iń s k i
K a z im ie rz J a r o s z y k , W s p o m n ie n ia z P r u s W s c h o d n ic h (3908— 3920). O praco-. w a ł i w y d a ł W ła d y sła w C h o j n a c k i , O ls z ty n 1970, ss. 99, O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń sk ie g o , B ib lio te k a O ls z ty ń s k a n r 4.
W y d a n a w se rii „ B ib lio te k i O ls z ty ń s k ie j” c z w a rta p o z y c ja O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń s k ie g o w O ls z ty n ie u k a z a ła s ię n a u ro c z y sto ś ć p ię ć d z ie s ią te j ro c z n ic y p le b is c y tu . K s ią ż k a d z ie li się n a słow o w s tę p n e — od w y d a w c y , c z te ry ro z d z ia ły w sp o m n ie ń i o b s z e rn y ż y c io ry s K a z im ie rz a J a r o s z y k a , o p ra c o w a n y p rz e z W ła d y s ła w a C h o j n a c k i e g o . W sło w ie w s tę p n y m W ła d y sła w C h o jn a c k i w s p o m in ą o d z ie n n ik u p ro w a d z o n y m p rz e z J a r o s z y k a . Z a c h o w a ły się ty lk o c z te r y z esz y cik i tego. d z ie n n ik a o ra z je g o k o re s p o n d e n c ja . M a te ria ły te ja k o tz w . T e k a J a r o s z y k a z n a j d u ją się w z b io ra c h S ta c ji N a u k o w e j P T H w O lsz ty n ie . J a k k o lw ie k są o n e n ie p e łn e , s ta n o w ią c e n n ie jsz e źró d ło od w s p o m n ie ń o b ecn ie d ru k o w a n y c h , k tó r e p is a ł a u to r w 15 l a t p o o p u szc z en iu W a rm ii i M a z u r i d la te g o są o ne m a te ria łe m w tó rn y m . W y d a w c a o b ra ł je d n a k za p u n k t w y j'scia te w sp o m n ie n ia , d ru k o w a n e n a ła m a c h „G azety. M ła w s k ie j” w la ta c h 1937— 39, gd y ż s ta n o w ią o n e p e w n ą z a m k n ię tą całość.
R o zd z ia ł p ie rw s z y — P ro b le m m a z u r s k i — p o z w a la c z y te ln ik o w i n ie z o rie n to w a n e m u w je j te m a ty c e n a w n ik n ię c ie w m e to d y g e rm a n iz a c ji, s to p n io w e niem czen ie, in te lig e n c ji m a z u rs k ie j o ra z p o le m ik ę , ja k ą r e d a k to r J a r o s z y k p ro w a d z ił z tą g ru p ą re n e g a tó w n a ła m a c h „ M a z u ra ” w la ta c h 1908— 1914. N a s tro n ie 22 p isze J a ro s z y k , że n a w e t w ro g o w ie w y ra ż a li się z u z n a n ie m o jeg o id e o w e j d z ia ła ln o ś c i. S u g e s tie ta k ie z a w a rte są w p o w ie śc i M ax a W o r g i t z k i e g o , S t u r m u e b e r M a su re n . W d ru g im ro z d z ia le a u to r z a p o z n a je c z y te ln ik ó w z tr u d n y m p o s te r u n k ie m szczy-. c ie ń sk im , g d zie b y ł o n r e d a k to re m „ M a z u ra ” , s k a r b n ik ie m B a n k u M az u rsk ie g o i gdzie, w s p ó łd z ia ła ł p rz y z a k ł a d a n iu k ó łe k ro ln ic z y c h . W y m ie n ia w s p ó łp ra c o w n ik ó w „ M a z u r a ” — p a s to r ó w p o ls k o -e w a n g e lic k ic h ze Ś lą s k a C ie sz y ń sk ieg o K a ro la i O s k a ra M ich e jd ó w . U k a z u je ro lę o ś ro d k a p o z n a ń s k ie g o i w a rsz a w sk ie g o w tw o rz e n iu p ra s y p o ls k ie j n a M a z u ra c h za p o ś re d n ic tw e m B e r n a r d a M ilsk ieg o i A n to n ie g o O su c h o w sk ieg o , o m a w ia d z ia ła ln o ś ć T e o fila R ze p n ik o w sk ie g o , le k a rz a , sp o łe c z n ik a , zało ży c ie la B a n k ó w L u d o w y c h w L u b a w ie , B isk u p c u P o m o rsk im , D ą b ró w n ie , k tó r y o p ie k o w a ł się ta k ż e B a n k ie m M a z u rs k im w S z c zy tn ie. N ie ste ty , J a r o s z y k n ie w ie d ział, że w jeg o d o m u m ie s z k a ł szp ieg , H e r m a n n F a lk e n b e r g , k tó r y o k a ż d y m k ro k u J a r o s zy k a d o n o sił p o lic ji w P o z n a n iu ...
In te r e s u ją c e są w s p o m n ie n ia a u to r a z l a t w o jn y 1914— 1918. B y ł on w ów czas, s ta rs z y m s a n ita r iu s z e m w w o js k u n ie m ie c k im , a po z w y c ię s tw ie H in d e n b u rg a p ra c o w a ł w O d d z iale S a n ita rn y m B a ta lio n u Z a p a so w e g o . C ie k a w e są t u t a j k o n ta k ty a u to r a w s p o m n ie ń z p o ls k im i i ro s y js k im i le k a rz a m i w s z p ita lu p o lo w y m w O rz y sz u . K a z i m ie rz J a r o s z y k p o d a je , że ju ż 1 lis to p a d a 1918 r o k u N ie m c y d o w ie d z ie li się o p le b is cycie. O czy w iście w ie śc i ta k ie b y ły co n a jm n ie j p rz e d w c z e sn e , g d y ż d o p ie ro 10 dni; p ó ź n ie j doszło do z a w ie s z e n ia b ro n i. N ie m c y o trz y m a li w ia d o m o ść o p la n a c h w s to s u n k u do z a g ra b io n y c h p rz e z n ic h ziem w s k u te k p rz e c ie k ó w p ra s o w y c h o stan o w isk u ; p r e m ie ra D a w id a L lo y d G e o rg e a n a p o s ie d z e n ia c h R a d y N a jw y ż sz e j, lecz n ie w cześn n ie j, j a k w k o ń c u m a rc a 1919 r. D ru g a n ie śc isło ść, k tó r ą c y tu je a u to r w sp o m n ie ń —. to d a ta p o lsk ie g o z e b ra n ia w o g ro d z ie z a m k o w y m w O lszty n ie (a n ie n a ry n k u ). Odbyło*
