Łukaszewicz, Bohdan
"Polonia typographica saeculi
sedecimi. Zbiór podobizn zasobu
drukarskiego tłoczni polskich XVI
stulecia", zeszyt VIII: "Aleksander
Augezdecki, Królewiec-Szamotuły
1549-1561 (?)", oprac. Paulina
Buchwald-Pelcowa, red. Alodia
Kawecka-Gryczowa,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1972 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 535-537
r e c e n z j e i o m ó w i e n i a 535 n o w s k i, W o jc ie c h N o w o m ie j s k i) , w y d a w a ł d z ie ła w ła s n e i w s p ó łp r a c o w n ik ó w , ja k r ó w n ie ż in n y c h p is a r z y p r o t e s t a n c k ic h .
W y d a w c y c o p r a w d a a d r e s u j ą W y z n a n ie p r z e d e w s z y s t k im d o p r a c o w n ik ó w n a u k o w y c h , k t ó r z y z a jm u ją s ię p o ls k ą lit e r a t u r ą r e fo r m a c y j n ą (s. X X ) , le c z d z ię k i p r z y s t ę p n e m u o p r a c o w a n iu s t a j e s ię o n o z r o z u m ia łe d la c z y te ln ik a o p r z e c ię t n y m p r z y g o t o w a n iu li t e r a c k i m (m .in . p o p r z e z p o d d a n ie t e k s t u p ie r w o t n e g o t r a n s k r y p c j i, n ie z a ś t r a n s lit e r a c j i o r a z u m ie s z c z e n iu n a k o ń c u o b ja ś n ie ń ). S z k o d a t y lk o , ż e b a r d zo n is k i n a k ła d (600 e g z e m p la r z y ) m o ż e p r z y c z y n ić s ię d o te g o , iż d z ie łk o to w y d a n e p o r a z d r u g i p o 438 la t a c h , p o p e w n y m c z a s ie s t a n i e s ię u n ik a t e m , n ic z y m w s p o m n ia n a w y ż e j m o n o g r a f ia I. W a r m iń s k ie g o . W y d a n ie W y z n a n ia w i a r y c h r z e ś c ija ń s k ie j p o w in n o t r a k t o w a ć s ię j a k o u d a n ą z a p o w ie d ź u d o s t ę p n ie n ia p o z o s t a ły c h u t w o r ó w S e k lu c j a n a . J e g o p io n ie r s k a p o d w ie lo m a w z g lę d a m i t w ó r c z o ś ć z a in t e r e s u j e z p e w n o ś c ią n ie t y lk o o ś r o d k i n a u k o w e i li t e r a c k i e W a r m ii i M a z u r , a le r ó w n ie ż t y c h w s z y s t k ic h , k tó r y m b lis k ie s ą d z ie je li t e r a t u r y n a r o d o w e j. L e o K o w a l e w s k i P o lo n ia ty p o g r a p h ic a s a e c u li s e d e c i m i . Z b i ó r p o d o b iz n z a s o b u d r u k a r s k ie g o t ł o c z n i p o ls k ic h X V I s tu le c ia . Z e s z y t V II I : A le k s a n d e r A u g e z d e c k i , K r ó l e w i e c — S z a m o tu ły 1549— 1561 (?). O p r a c o w a ła P a u lin a B u c h w a l d - P e l c o w a . R e
d a k to r A lo d ia K a w e c k a - G r y c z o w a . I n s t y t u t B a d a ń L it e r a c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k — B ib lio t e k a N a r o d o w a . W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w — G d a ń s k 1972. Z a k ła d N a r o d o w y im . O s s o liń s k ic h . T e k s t s s . 84 + t a b lic e 366— 415. Z in ic j a t y w y L u d w ik a B e r n a c k ie g o (1920) w y d a n y z o s t a ł I to m M o n u m e n ta P o -
lo n ia e t y p o g r a p h ic a X V e t X V I s a e c u lo r u m o b e j m u j ą c y z e b r a n e p r z e z J a n a P t a ś n i-
k a a r c h iw a ln e w ia d o m o ś c i o d z ie j a c h k s ią ż k i w K r a k o w ie p r z e d r o k ie m 1600. W t e j ż e s e r i i a r c h iw a ln e j M o n u m e n tó w m ia ły z n a le ź ć s ię t o m y d o t y c z ą c e d r u k a r ń L w o w a , P o z n a n ia , W iln a , it d . R ó w n o le g le z s e r ią a r c h iw a ln ą m ia ł y u k a z y w a ć s ię j e s z c z e d w ie in n e — b ib lio g r a f ic z n a i ty p o g r a f ic z n a . W e d le z a m ie r z e ń w p ie r w s z e j z n a le ź ć s i ę m ia ła o p is o w a b ib lio g r a f ia d r u k ó w p o ls k ic h X V i X V I s t u le c ia , w d r u g ie j z a ś a lb u m z a s o b u t y p o g r a f ic z n e g o w s z y s t k ic h ó w c z e s n y c h o f ic y n d r u k a r s k ic h d z ia ła j ą c y c h n a z ie m ia c h R z e c z y p o s p o lit e j . Z z a m ie r z e ń t y c h z r e a liz o w a n o p r z e d II w o j n ą ś w ia t o w ą d w a a lb u m y t y p o g r a f ic z n e p r z y g o t o w a n e p r z e z K a z im ie r z a P i e k a r s k ie g o l .
D o p ie r o w 1959 r. A lo d ia K a w e c k a - G r y c z o w a z a j ę ła s ię z a p o z n a n y m d z ie łe m K . P ie k a r s k ie g o . W t y m t o r o k u u k a z a ł s ię z b ió r p o d o b iz n z a s o b u d r u k a r s k ie g o p ie r w s z e j o f ic y n y (1510— 1516) F lo r ia n a U n g l e r a 2. S ie d e m k o le j n y c h z e s z y t ó w d o t y c z y ł o o f ic y n k r a k o w s k ic h (K . H o c h f e d e r a , J. H a l le r a , F . U n g le r a ), d o p ie r o z e s z y t V II I p r z e r w a ł c h r o n o lo g ic z n y c ią g k r a k o w s k i i p o ś w ię c o n y z o s t a ł o f ic y n o m k r ó le w ie c k ie j i s z a m o t u ls k ie j A le k s a n d r a A u g e z d e c k ie g o , ty p o g r a f a c z e s k ie g o .
A le k s a n d e r A u g e z d e c k i, k t ó r e g o r o k u r o d z e n ia i b liż s z e s z c z e g ó ły m ło d o ś c i n ie s ą z n a n e , p o c h o d z ił z o k o lic P ilz n a , z U j e z d a lu b Z w o j e n ic . N a j p r a w d o p o d o b n ie j w P ilź n ie — k o le b c e d r u k a r s t w a c z e s k ie g o — u c z y ł s ię s z t u k i ty p o g r a f ic z n e j u J a n a P e k k a i J a n a M a n tu a n a . N a s t ę p n ie b y ł t o w a r z y s z e m w L it o m y ś lu w o f ic y n ie P a w ła z M e z iř ič z w a n e g o O l iv e t s k im . P o ś m ie r c i P a w ła , A u g e z d e c k i, b ę d ą c ż o n a t y m z je g o có r k ą M a r k e tą , p r o w a d z ił s a m d r u k a r n ię . W la t a c h 1534— 1545 w y d a ł 27 d r u k ó w .
P o w o j n i e s z m a lk a ld z k ie j F e r d y n a n d I, k r ó l C z e c h , o d n o w ił m a n d a t ik róla W ła d y s ła w a z r o k u 1508 p r z e c iw B r a c io m C z e s k im (d o k t ó r y c h n a le ż a ł r ó w n ie ż A u g e z d e c k i), co s p o w o d o w a ło p r z e ś la d o w a n ie ic h i e m ig r a c j ę . I j a k k o lw ie k A u g e z d e c k i 1 P o r. r e c e n z j ę A . B i r k e n m a j e r a z a m ie s z c z o n ą w „ P r z e g lą d z ie B ib lio t e c z n y m ”, R . X I , 1937, s s. 48— 54. 2 J a k o z e s z y t I I I s e r ii, g d y ż p ie r w s z e d w a z a r e z e r w o w a n o d la r e e d y c j i a lb u m ó w z a s o b u t y p o g r a f ic z n e g o o f ic y n y K a s p r a H o c h f e d e r a o r a z J a n a H a lle r a .
536 RECENZJE I O MÓW IENIA
z ło ż y ł w y z n a n ie w ia r y k a t o lic k ie j , p o d e j r z e w a n y o n ie s z c z e r o ś ć , w 1549 r. w t o w a r z y s t w ie ż o n y i s y n a , z a b r a w s z y w a r s z t a t w y e m ig r o w a ł z L it o m y ś la d o K r ó le w c a . N ie z n a jd u ją c d o s t a t e c z n e g o a z a p o w ie d z ia n e g o p o p a r c ia o p u ś c ił K r ó le w ie c n a p r z e ło m ie 1549/1550 r., b y p o b e z s k u t e c z n y c h s t a r a n ia c h o s ie d le n ia s ię w O ło m u ń c u — u le c p o n o w n y m u s iln y m n a m o w o m J a n a S e k lu c j a n a i o s ie d lić s ię n a d łu ż s z y c za s w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h . Z K r ó le w c e m p o ż e g n a ł s ię A u g e z d e c k i w k o ń c u 1556 r. L o sy j e g o p o o p u s z c z e n iu K r ó le w c a n ie s ą b liż e j z n a n e . B y ć m o ż e z p o c z ą t k ie m 1557 r. p o s z u k u ją c p r a c y p r z y b y ł n a M o r a w y , le c z n ie z n a la z łs z y ta m w ła ś c iw y c h w a r u n k ó w , w y b r a ł S z a m o t u ły , g d z ie n a z a m k u w o j e w o d y Ł u k a s z a G ó r k i r o z p o c z ą ł d r u k o w a ć k s ią ż k i w j ę z y k u c z e s k im , p o ls k im i ła c iń s k im . P o o p u s z c z e n iu w 1561 r. (?) S z a m o tu ł w r ó c ił d o L it o m y ś la , g d z ie z m a r ł w 1577 r. Z a c h o w a n a p r o d u k c ja d r u k a r ń A u g e z d e c k ie g o o b e jm u je : w K r ó le w c u — 15 p o z y c ji o łą c z n e j o b j ę t o ś c i 697 a r k u sz y , z t e g o n a k s ią ż k i w j ę z y k u p o ls k im p r z y p a d a 13 p o z y c ji (557,5 ark .); w j ę z y k u n ie m ie c k im 2 p o z y c j e (139,5 a rk .). W S z a m o t u ła c h sp o d p r a s A u g e z d e c k ie g o w y s z ło 8 k s ią ż e k o łą c z n e j o b j ę t o ś c i 248 a r k u sz y . Z te g o 3 p o z y c j e (21,5 a rk .) w j ę z y k u p o ls k im , 2 p o z y c j e (221 a rk .) w j ę z y k u c z e s k im o ra z 3 k s ią ż k i (5,5 a rk .) ła c iń s k ie .
Z e s z y t V II I T y p o g r a f i i p o l s k i e j s z e s n a s te g o s tu le c ia p o ś w ię c o n y d r u k a r n io m p o ls k im A le k s a n d r a A u g e z d e c k ie g o , p o d o b n ie j a k p o p r z e d n ie z t e j s e r ii, s k ła d a s ię z c z ę ś c i o p is o w e j o r a z a lb u m o w e j .
W e w s t ę p i e c z ę ś c i t e k s t o w e j p r z e d s t a w io n o z a r y s b io g r a f ii A u g e z d e c k ie g o i d z ie j e j e g o o fic y n — k r ó le w ie c k ie j i s z a m o t u ls k ie j . N a le ż y tu p o d k r e ś lić , iż n a p o d s t a w ie n ie w y k o r z y s t a n e j d o tą d lit e r a t u r y p r z e d m io tu i a r c h iw a lió w c z e s k ic h , A u to r k a z w e r y f ik o w a ła i u z u p e łn iła w ie d z ę o A u g e z d e c k im 8. P o n a d to c z ę ś ć t e k s t o w a z a w ie r a s z c z e g ó ło w y o p is z a s o b u ty p o g r a f ic z n e g o d r u k a r ń A u g e z d e c k ie g o z u w z g lę d n ie n ie m p o s z c z e g ó ln y c h j e g o e le m e n t ó w , a z a tem : p is m a , r u b r y k i, c y f r y , z n a k i n u t o w e , p r z e r y w n ik i i z d o b n ik i, in ic j a ły , d r z e w o r y ty i m e t a lo r y t y . W o p is ie w y r ó ż n io n o r o d z a j e p is m a i ic h w ie lk o ś c i. W ie lk o ś c i p o d a w a n o w z a s a d z ie w m ia r a c h m e t r y c z n y c h . W p ię c iu (n a 17) p r z y p a d k a c h u w z g lę d n io n o t e ż o b e c n e n a z w y w ie l k o ś c i p is m w e d łu g s y s t e m u D id o ta . P r z e lic z e n ia t e w y d a ją s ię b y ć n ie ś c is łe . D la p is m a n r 1 ( s z w a b a c h a t e k s t o w a M 81, t a b l. 402— 404) o s t o p n iu 20 w w . = 102— 103 m m , p o d a n o o d p o w ie d n ik ( w e d łu g s y s t e m u D id o ta ) w ie l k o ś c i t e r c j i, p o d c z a s g d y t e r c j a p o s ia d a w ie lk o ś ć 6,017 m m , co d a j e s t o p ie ń 20 w w . = 120,34 m m . S tą d t e ż n a le ż a ło b y r a c z e j p r z y ją ć o d p o w ie d n ik ś r e d n ia n u (m ite l) r ó w n e g o 5,265 m m , co d a j e s t o p ie ń 20 w w . — 105,3 m m , p o w o d u j e w ię c m n ie j s z y b łą d . P o d o b n ie , d la m n ie j s z e g o b łę d u , n a le ż a ło p o s t ą p ić p r z y p iś m ie n r 7 ( a n t y k w a t e k s t o w a Q u /(G ,I), ta b l. 409), k t ó r e g o s t o p ie ń 20 w w . r ó w n y j e s t 101— 102 m m o ra z p iś m ie n r 8 (a n t y k w a t e k s t o w a Q u /(G ), ta b l. 410), k t ó r e g o s t o p ie ń 20 w w . = 101 m m . D la p is m a n r 3 ( s z w a b a c h a k o m e n t a r z o w a M 81 4- M 87, ta b l. 407) o s t o p n iu 20 w w . == 67 m m , p o d a n o o d p o w ie d n ik g a r m o n tu . G a r m o n t z a ś r ó w n y j e s t 3,761 m m , co d a je s t o p ie ń 20 w w . = 75,22. N a le ż a ło z a t e m p r z y j ą ć o d p o w ie d n ik b o r g is u r ó w n e g o 3,385 m m , k tó r e g o s t o p ie ń 20 w w . w y n o s i 67,7 m m .
W y d a je s ię w ię c , iż w y s t a r c z y ło p o p r z e s ta ć n a p o d a n iu w ie l k o ś c i w m ia r a c h m e t r y c z n y c h , a t o z u w a g i n a n ie m o ż liw o ś ć ś c is łe g o o k r e ś le n ia s to p n i p is m d r u k a r z y s z e s n a s t o w ie c z n y c h w s p ó łc z e ś n ie o b o w ią z u ją c y m i. C z ę ś ć t e k s t o w ą z a m y k a b ib lio g r a f ia d r u k ó w A u g e z d e c k ie g o , z la t 1549— 1561 o ra z in d e k s y i s tr e s z c z e n ia o b c o ję z y c z n e . W c z ę ś c i a lb u m o w e j z n a jd u ją s ię t a b lic e u k a z u j ą c e z a s ó b ty p o g r a f ic z n y o f ic y n A u g e z d e c k ie g o . P ie r w s z e 19 t a b lic p r z e d s t a w ia 93 d r z e w o r y ty , k t ó r y c h u ż y w a ł c z e s k i ty p o g r a f w s w y c h d r u k a c h k r ó le w ie c k ic h i s z a m o t u ls k ic h . N a s t ę p n e 17 t a b lic (385— 401) p r e z e n tu j e 420 in ic j a łó w . N a k o le j n y c h 12 t a b lic a c h (402— 413) r e p r o d u k o w a n o 17 p is m w u k ła d z ie k o lu m n i z e s t a w ó w a lf a b e t y c z n y c h . O s t a t n ie d w ie t a b li c e (414— 415) z a w ie r a j ą z n a k i n u t o w e : n o t a c j ę c h o r a ło w ą i n o t a c j ę m e n s u r a ln ą . s N a j p e łn ie j s z e d o t y c h c z a s o w e u j ę c ie m o n o g r a f ic z n e p o s t a c i A . A u g e z d e c k ie g o i j e g o o f ic y n z a m ie s z c z o n o w w y d a w n ic t w ie : D r u k a r z e d a w n e j P o l s k i o d X V d o X V I I I w ie k u , t. 4, P o m o r z e . O p r a c o w a ły A . K a w e c k a - G r y c z o w a o ra z K . K o r o t a j o w a , W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1962, ss. 19— 28 i 217— 219.
RE CE NZJE I OM ÛW IENIA 537 P r z e r y w n ik i, o z d o b n ik i d r u k a r s k ie o r a z m e t a lo r y t y z a m ie s z c z o n o n a r ó ż n y c h t a b li c a c h w r a z z u k ła d e m k o lu m n . Ł ą c z n ie c z ę ś ć a lb u m o w a z a w ie r a 50 t a b lic w y k o n a n y c h te c h n ik ą d r u k u w y p u k łe g o , w ie r n i e u k a z u j ą c y c h p o d o b iz n y z n a k ó w d r u k a r s k ic h , j a k ic h u ż y w a ł w s w y c h d r u k a c h A le k s a n d e r A u g e z d e c k i — p ie r w s z y w y b it n ie j s z y w y d a w c a r e fo r m a c y j n e j lit e r a t u r y n a r o d o w e j , w y p r z e d z a j ą c y t y p o g r a f ó w t e j m ia r y co B e r n a r d W o je w ó d k a , M a c ie j W ir z b ię ta c z y D a n ie l z Ł ę c z y c y . N a z a k o ń c z e n ie n a le ż y z u z n a n ie m p o d k r e ś lić , iż o m a w ia n e tu m o n o g r a f ic z n e p r z e d s t a w ie n ie A le k s a n d r a A u g e z d e c k ie g o i je g o p o ls k ic h o f ic y n w y d a t n ie w z b o g a c iło n a sz ą h is t o r io g r a f ię o d r u k a r n ia c h r ó ż n o w ie r c z y c h X V I s t u le c ia . B o h d a n Ł u k a s z e w ic z S z y m o n K o n a r s k i , D z ie n n ik z l a t 1831— 1834. P r z y g o t o w a li d o d r u k u B o le s ła w Ł o p u s z a ń s k i i A n a t o l S m i r n o w , P A N — O d d z ia ł w K r a k o w ie , M a t e r ia ły K o m is j i N a u k H is t o r y c z n y c h , n r 23, O s s o lin e u m , W r o c ła w [i in n e ] 1973, ss. X X I V , 360, 1 n ib . S z y m o n K o n a r s k i (1808— 1839), w y w o d z ą c y s ię z A u g u s t o w s k ie g o p o d o f ic e r a r m ii K r ó le s t w a P o ls k ie g o , a w a n s o w a n y d o r a n g i k a p it a n a w c z a s ie p o w s t a n ia l i s t o p a d o w e g o , a p o j e g o u p a d k u e m ig r a n t p o lit y c z n y w e F r a n c j i d o c z e k a ł s ię z n a c z n e g o z a in t e r e s o w a n ia z e s t r o n y h is t o r y k ó w , p r z e d e w s z y s t k im d z ię k i s w e j im p o n u ją c e j d z ia ła ln o ś c i e m is a r s k ie j w k r a ju w la t a c h 1835— 1838. M im o d o tą d w y d a n y c h l i c z n y c h , p o ś w ię c o n y c h m u p r a c , c ią g le b r a k z u p e łn e j r e k o n s t r u k c j i w s z y s t k ic h d o k o n a ń id e o lo g ic z n y c h i o r g a n iz a c y j n y c h K o n a r s k ie g o w c z a s ie g d y p e łn ił s w ą w ie lk ą m is j ę k r a jo w ą , n ie c a łk o w ic ie t e ż z b a d a n o j e g o ż y c ie i p r a c e n a w y c h o d ź s t w ie , a t a k ż e , c o z r e s z t ą z a w s z e j e s t tr u d n e , n ie w y s t a r c z a j ą c o p o z n a n o p r z y c z y n y i d ro g i p r z e m ia n j e g o p s y c h ik i, d z ię k i k t ó r y m te n , w k o ń c u d o s y ć ty p o w y , z a w o d o w y ż o ł n ie r z n a j p ie r w , j a k w ie l u z j e g o p o k o le n ia , z d e c y d o w a ł s ię n a d o b r o w o ln e w y g n a n ie , a n a s t ę p n ie w y r ó s ł n a p r a w d z iw e g o b o h a te r a , s t a j ą c s ię s y m b o le m n ie u g ię t o ś c i w w a lc e o n ie p o d le g ło ś ć n a ro d u . H is t o r y c y z a in t e r e s o w a n i o d y s e j ą w y c h o d ź c z ą S z y m o n a K o n a r s k ie g o i j e g o e w o lu c j ą id e o w ą , a r a c z e j s z e r z e j r z e c z u jm u ją c , e w o lu c j ą d u c h o w ą , u z y s k a li d o s tę p do p ie r w s z o r z ę d n e g o i o b s z e r n e g o ź r ó d ła , k t ó r y m j e s t n ie d a w n o o p u b lik o w a n y d r u k ie m je g o D z ie n n ik z l a t 1831— 1834. W c z e ś n ie j ju ż w ie d z ia n o , ż e D z i e n n i k K o n a r s k ie g o , p r z e c h w y c o n y p r z e z p o lic j ę c a r sk ą , p r z e c h o w y w a n y j e s t w M o s k w ie . P i e r w s z y d o ta r ł d o ń M ir o s ła w W ie r z c h o w s k i i w 1959 r. o g ło s ił k ilk a j e g o u r y w k ó w w p o p u la r n y m m ie s ię c z n ik u „ M ó w ią W ie k i”. A le d o p ie r o te r a z , d z ię k i w s p ó łp r a c y z u c z o n y m i r a d z ie c k im i, w y d r u k o w a n o j e g o p e łn y t e k s t . Z a w ie d z ie on t y c h , k t ó r z y s p o d z ie w a li s ię z n a le ź ć w n im s z e r s z e in f o r m a c je o d z ia ła n ia c h k r a j o w y c h K o n a r s k ie g o w 1833 r. (to z n a c z y w s z e r e g a c h w y p r a w y p a r t y z a n c k ie j p u łk o w n ik a J ó z e fa Z a liw s k ie g o ) j a k i o d z ia ła n ia c h r o z p o c z ę t y c h w 1835 r. Z e w z g lę d ó w k o n s p ir a c y j n y c h , a u to r D z i e n n i k a ś w ia d o m ie p r z e r y w a ł s p i s y w a n ie g o w tr a k c ie w y k o n y w a n ia n ie b e z p ie c z n y c h z a d a ń . Z d a r z a ją s ię z r e s z t ą i w in n y c h o k r e s a c h t u ła c z k i K o n a r s k ie g o d n ie p o m in ię t e w o p is a c h . W k i l k u w y p a d k a c h W y d a w c y m ie li tr u d n o ś c i z o d c z y t a n ie m p o s z c z e g ó ln y c h u r y w k ó w r ę k o p is u . W o b s z e r n y m t y m w o lu m in ie w ie l e j e s t r o z w le k ło ś c i, m o n o t o n ii w m a n ie r z e p i s a r s k ie j , o p is ó w s p r a w c o d z ie n n y c h i b ła h y c h . S p o r o t e ż m ie j s c a z a j m u j ą z w ie r z e n ia o p r z y g o d a c h e r o ty c z n y c h i lib a c j a c h K o n a r s k ie g o . P r z e c ie ż , g d y s ię w ó w D z i e n n i k w c z y t a ć , o d k r y w a s ię k o p a ln ię w ia d o m o ś c i z ż y c ia c o d z ie n n e g o o r a z o r g a n iz a c y j n e g o W ie lk ie j E m ig r a c ji, s p o r o in f o r m a c ji d o h is t o r ii in s u r e k c j i 1831 r. n a L it w ie , a co n ie m n ie j w a ż n e , m o ż n a ś le d z ić ja k K o n a r s k i, p o d w p ł y w e m d o zn a ń o s o b is t y c h i o b s e r w a c j i, w r ó ż n y c h s t r o n a c h E u r o p y , w y d a r z e ń p o lit y c z n y c h , s t o s u n k ó w s p o łe c z n y c h , to w a r z y s k ic h , t e ż u p o k o r z e ń w y n i k ł y c h z w y g n a ń c z e j b ie d y d o j r z e w a id e o w o , r a d y k a liz u j e s ię , s t a j e s ię w r ę c z e g z a lt o w a n y m p a tr io tą . W p ły w n a t ę e w o lu c j ę , o b o k ju ż w y m ie n io n y c h p r z y c z y n m ia ła t e ż m iło ś ć d o m a t k i, w y s u b li m o w a n a z c z a s e m w r ó w n o le g ły m i s t y c z n y m u c z u c iu w o b e c o j c z y z n y , u c ie m ię ż o n e j
