Widok Dialektologia niemiecka i jej przedmiot

Wydziaá Neofilologii, UAM PoznaĔ, 2006

DIALEKTOLOGIA NIEMIECKA I JEJ PRZEDMIOT

EWA ĩEBROWSKA

Profil badawczy wspóáczesnej dialektologii ulegá znacznej zmianie od momentu ukonstytuowania siĊ jej jako nauki, niewątpliwie za sprawą przedmiotu badaĔ. Nowsze dialektologiczne prace zawierają metodologiczną refleksjĊ i starają siĊ o zdefiniowanie centralnego dla nich pojĊcia. Propozycje te z jednej strony odnoszą siĊ do obszaru niemieckiego, z drugiej strony wykraczają w kierunku definicji ogólnych.

Termin dialekt, jeĞli chodzi o pochodzenie, ma greckie korzenie. Etymologicznie nie jest jednak równoznaczny z jĊzykiem regionalnym. StaroĪytni Grecy rozumieli pod pojĊciem įȚȐȜİțIJȠȢ dialectos jĊzyk mówiony, w tym równieĪ jĊzyk potoczny oraz sposób mówienia okreĞlonych grup. Za najwaĪniejszą cechĊ dialektu uwaĪano wówczas komunikowanie siĊ jĊzykowe i jego przejawy. JuĪ w tamtych czasach typowe dla dialektu byáo uĪywanie go przez okreĞlone grupy, czy to o charakterze spoáecznym, czy to związane z danym obszarem. I tak np. u Suetona jest mowa o dialekcie doryckim (dialectos Doris). WystĊpowaáy zatem warianty staroĪytnej greki o charakterze regionalym, a obok doryckiego dialekty m.in. attycki, joĔski, które wyróĪniaáy siĊ swoistymi cechami, gáównie natury fonetycznej.

Grecki termin w swej pierwotnej formie przyjąá siĊ w jĊzyku áaciĔskim, a w Ğredniowiecznej Europie, podczas gdy tworzyáy siĊ jĊzyki narodowe, staá siĊ na nowo aktualny. Na niemieckim obszarze jĊzykowym napotykamy pierwsze táumaczenia greckiego dialectos „eine eigenschaft der sprach oder eigne weis zu reden“ „charakter jĊzyka bądĨ swoisty sposób mówienia” (Dasypodios, sáownik z 1535). A w roku 1538 Luther (Luther 1916: 78) zauwaĪyá, iĪ: „Es sind aber in der deutschen Sprache so viele Dialecti, unterschiedene Arten zu reden, daß oft einer den Anderen nicht wohl versteht“. „W jĊzyku niemieckim wystĊpuje tyle dialektów, czyli róĪnych sposobów mówienia, Īe jeden drugiego czĊsto nie rozumie”.

Filip Zesen w 1640 uĪywa po raz pierwszy w „Deutscher Helikon” terminu Mundart, w którym akcentowany jest mówiony, a nie regionalny charakter dialektu. U Karla Ramlera (1749) napotykamy po raz pierwszy niemiecki odpowiednik greckiego i áaciĔskiego

terminu der Dialekt. Niemieckie gramatyki XVII wieku (Schottel, Gueintz, Harsdörffer)

przejmują jednak termin Mundart. AĪ do XVIII wieku wáącznie moĪemy mówiü o

równoznacznoĞci obu pojĊü. Jacob Grimm (1848: 829) w XIX w. przeprowadziá po raz pierwszy próbĊ ich rozróĪnienia. Wg niego na jĊzyk skáadają siĊ oba zjawiska, przy czym „dialecte große und mundarten kleine geschlechter sind” „dialekty są duĪymi, a gwary maáymi jego rodzajami”. Socin uĪywa pojĊcia Dialekt na okreĞlenie pisanego jĊzyka na danym etapie jego historycznego rozwoju, Mundart na okreĞlenie jĊzyka mówionego.

Na terenie dzisiejszych Niemiec dialekty byáy aĪ do XVI w. wáącznie jedyną i naturalną formą jĊzyka mówionego. Jako drugorzĊdną formĊ dialektalną naleĪy wymieniü regionalne piĞmiennictwo. Taki obraz byá uwarunkowany historycznym procesem osiedlania siĊ plemion i etnicznie wyróĪniających siĊ grup ludnoĞci. Na tej podstawie uksztaátowaáy siĊ regiony niezaleĪne politycznie, odrĊbne kulturowo i jĊzykowo (Mattheier 2004: 233).

ĝredniowieczny krajobraz jĊzykowy charakteryzowaá siĊ zatem daleko posuniĊtą decentralizacją. Codzienna kultura i Īycie ludnoĞci wiejskiej nie wykraczaáo poza to Ğrodowisko, w którym byá pielĊgnowany i rozwijany jĊzyk – dialekt związany z daną wsią i jej okolicą, jednolity i autochtoniczny. Ów dialekt, którego korzenie siĊgają Ğredniowiecza, przez stulecia byá jedynym Ğrodkiem wyraĪania myĞli i jedynym Ğrodkiem sáuĪącym porozumiewaniu siĊ w obrĊbie lokalnej spoáecznoĞci. Z czasem moĪna byáo zauwaĪyü jednak pewne wpáywy z zewnątrz, poprzez np. kontakty z sąsiednimi wsiami, kontakty handlowe czy teĪ powiązania administracyjne, koĞcielne lub sądownicze wykraczające poza daną wieĞ i jej okolice. Powstawanie nowoczesnego spoáeczeĔstwa zmieniáo oblicze Ğredniowiecznej wsi i caáoksztaátu panujących stosunków. KoniecznoĞü komunikowania siĊ objĊáa coraz szersze sfery i coraz wiĊksze regiony (Mattheier 2004: 237).

Pierwsze tendencje do ujednolicenia tych tzw. „lantsprachen” (Polenz 2000: 83) moĪna zanotowaü juĪ w XIV w. w specjalnych sferach, takich jak aglomeracje miejskie. Na początku XVI w. dochodzi do przeáomu. Powstaje najpierw ponadregionalny jednolity jĊzyk pisany, który stopniowo przeksztaáca siĊ w jĊzyk standardowy, tak Īe piĞmiennictwo regionalne caákowicie zanika. Byáo to moĪliwe dziĊki wynalezieniu druku i przetáumaczeniu Biblii przez Lutra. Zaproponowaá on jednolity jĊzyk jako formĊ kompromisu na bazie dialektów wysokoniemieckich. NastĊpnie, od XVIII w., tendencja stworzenia ponadregionalnych form komunikacji jĊzykowej objĊáa równieĪ jĊzyk mówiony. Dotychczasowe dialekty byáy wypierane przez nowe odmiany jĊzykowe, a mianowicie jĊzyki regionalne, które peániáy funkcjĊ wariantu przejĞciowego. Generalnie jednak do XIX w. jĊzyk mówiony utoĪsamiany byá z dialektem. Przeciwstawną, o mniejszej sile, byáa tendencja do zachowania dialektu jako symbolu przynaleĪnoĞci do danej spoáecznoĞci, stwierdza Matheier (1994: 423).

UwaĪa on (Mattheier 2004: 239) równieĪ, iĪ przedstawiony proces,

uwarunkowany m.in. industrializacją i modernizacją, nie przebiegaá w sposób równomierny i nie jest jeszcze zakoĔczony. W miejskich osiedlach w póánocnych Niemczech dialekt jest obecnie uĪywany tylko w prywatnych sytuacjach, a w bawarskich wsiach pokrywa do dziĞ caáe spektrum komunikacji jĊzykowej. Obecnie 20% mieszkaĔców Niemiec mówi wyáącznie jĊzykiem standardowym, reszta, czyli aĪ

80% obok jĊzyka standardowego uĪywa w mowie dialektu. Ogólnie rzecz biorąc w wyniku procesu ujednolicenia dawne dialekty straciáy na znaczeniu. Staáy siĊ regionalnie, ale teĪ spoáecznie i stylistycznie ograniczonym sposobem mówienia. Bezpowrotnie odebrana im zostaáa forma pisana jĊzyka. ZróĪnicowanie dialektalne na páaszczyĨnie fonetycznej i leksykalnej uwidoczniáo siĊ wraz z ortograficzną i leksykalną reformą jĊzyka niemieckiego w XVIII i XIX w. (Glück 2000: 154; König 1994: 138). I wáaĞnie odkrycie tego zróĪnicowania daáo początki dialektologii jako nauki. Byáo to dopiero moĪliwe, gdy ukonstytuowaá siĊ jĊzyk ogólnonarodowy jako wielkoĞü odniesienia dla dialektów, twierdzi Löffler (2003: 8).

Pierwsze prace traktujące o dialekcie w aspekcie jego regionalnoĞci, powstaáy w póánocnych Niemczech, gdzie róĪnica miĊdzy dialektem a jĊzykiem ogólnonarodowym byáa i jest nadal znaczna, i gdzie teĪ stosunkowo wczeĞnie mieszkaĔcy miast zaczĊli uĪywaü w mowie jĊzyka nowo-wysokoniemieckiego, na którego podstawie uksztaátowaá siĊ ogólnonarodowy niemiecki jĊzyk literacki. Jako pierwszą dialektologiczną pracĊ naleĪy wymieniü sáownik Richey’a, wydany w Hamburgu w roku 1743.

W ramach XIX-wiecznego historycznego nastawienia badawczego i diachronicznego ujĊcia jĊzyka dialekty ukonstytuowaáy siĊ jako samodzielny przedmiot nowej dyscypliny – dialektologii, której prekursorami byli Jacob Grimm i Joachim Schmeller. Nowym etapem w rozwoju dialektologii byá rozwój fonetyki. Filologia romaĔska zapoczątkowaáa badania polegające na nagrywaniu dialektu przez specjalistĊ z zakresu fonetyki. Powstaá w ten sposób francuski atlas autorstwa J. Gilliéron i E. Edmonton. Na niemieckim obszarze jĊzykowym tzw. dialektogeografia przyjĊáa inną formĊ. W 1876 Georg Wenker wysáaá do wsi leĪących w Nadrenii pierwszy arkusz z 40 zdaniami w celu ich przetáumaczenia na miejscowy dialekt. Obecnie jest 52 800 wypeánionych kwestionariuszy. Z uzyskanych tą drogą materiaáów powstaá „Niemiecki atlas jĊzykowy” w formie map, przedstawiający dialektalne zróĪnicowanie caáego obszaru Niemiec i rozmieszczenie terytorialne poszczególnych dialektów. Na podobnej zasadzie powstaá „Der Deutsche Wortaltlas” Walthera Mitzki, który z kolei zapoczątkowaá tzw. geografiĊ sáowa (König 1994: 138). Rozwijające siĊ badania dialektologiczne podkreĞlaáy koniecznoĞü áączenia studiów nad jĊzykiem ze studiami nad historią i kulturą danego terytorium. Dialekt uwaĪano za znak przynaleĪnoĞci i identyfikacji z regionem.

Dialektologia XVIII i XIX-wieczna rozumiaáa pod pojĊciem regionalnej odmiany jĊzykowej to, co dzisiejsi badacze okreĞlają jako dialekt podstawowy czy bazowy

(Grundmundart, Basisdialekt) (Niebaum/ Macha 1999: 5) . „Ein Basisdialekt ist in der

Regel ein solcher mit höchster durchschnittlicher Dialektalität und mit einem gewissen exklusiv-lokalen Bestand, der zunehmend als archaisch bewertet wird” (Bellmann 1983: 112) „Dialekt podstawowy to z reguáy ten o najwyĪszym stopniu dialektyzmu i o pewnym lokalnym kolorycie, który to jest odbierany jako archaiczny”.

Wiesinger (1980: 188) przypisuje dialektowi podstawowemu nastĊpujące cechy: 1. charakter lokalny, wiejski,

3. uĪywany przez maáo mobilną ludnoĞü wiejską w sferze codziennej i prywatnej, 4. maáym znaczeniu i oddziaáywaniu.

W ten sposób moĪna scharakteryzowaü przedmiot badaĔ dialektologii tradycyjnej, tak jak byá ujĊty aĪ do drugiej poáowy XX wieku. Przekáadając to na

metodologiĊ badaĔ, analizie poddawano kompetencjĊ jĊzykową zasiedziaáego

mieszkaĔca wsi, którą uwaĪano za miarodajną dla danej miejscowoĞci. Byáa to „najbardziej odlegáa od standardu próbka jĊzykowa najstarszych i najmniej mobilnych uĪytkowników dialektu” „standardfernste Sprechlage der jeweils ältesten immobilen Sprecher” (Schmidt 1998: 166).

Löffler (1986: 234) zwraca uwagĊ na fakt, iĪ w zasadzie od początku istnienia swojej dyscypliny dialektolodzy uskarĪali siĊ, iĪ wraz z odejĞciem najstarszych mieszkaĔców odejdzie równieĪ w zapomnienie uĪywany przez nich dialekt. Poniekąd mieli racjĊ, poniewaĪ tak rozumiany dialekt jako symbol identyfikacji z daną wsią czy maáym obszarem rzeczywiĞcie zanika kosztem dialektu uĪywanego i obowiązującego na duĪym terytorium. MoĪna nawet mówiü o nowych odmianach jĊzyka standardowego, wykazujących pozostaáoĞci dialektalne i regionalizmy. Takie obszary jĊzykowe nazywane są przez Löfflera (1986: 234) dialektoidami bądĨ teĪ regiolektami. Sytuuje on je pomiĊdzy jĊzykiem standardowym a gwarami spoáecznymi i Ğrodowiskowymi, przy czym potrzeba identyfikacji z daną grupą przewaĪa nad potrzebą identyfikacji terytorialnej.

Termin dialekt nie jest terminem kategorycznym i raz na zawsze ustalonym.

Wszystkim wspóáczesnym próbom sprecyzowania pojĊü dialekt i gwara wspólna jest ich wzglĊdna niesamodzielnoĞü. Definicje te bazują bowiem na relacji do wielkoĞci, jaką jest jĊzyk standardowy. Przez to dialekt staje siĊ pojĊciem wzglĊdnym, co m.in. podkreĞla Goosens w swojej definicji:

Dialekt jest sposobem wyraĪania siĊ wspólnoty jĊzykowej na jakimĞ obszarze, okreĞlony sposób mówienia w sytuacjach typowych dla lokalnej spoáecznoĞci, przy czym do zniwelowania róĪnic pomiĊdzy dialektem a systemem standardowym, w porównaniu z innymi sposobami mówienia tej samej spoáecznoĞci na tym samym terenie, potrzebna jest maksymalna liczba reguá. (...) Dialekt jako system jĊzykowy moĪe byü skonstruowany drogą abstrakcji na bazie konkretnych przejawów dialektalnego uĪycia jĊzyka tak jak system jĊzyka standardowego na podstawie maksymalnie róĪniących siĊ od niego sposobów mówienia. (Goosens 1977: 21)

Dialekt ist also der als Ausdrucksweise der Sprachgemeinschaft eines Ortes zu betrachtende, auf lokale Verwendung zielende Komplex von Sprechweisen, bei dem zur Aufhebung der Differenzieren zum hochsprachlichen System, im Vergleich zu den anderen am gleichen Ort vorkommenden Sprechweisen dieser Sprachgemeinschft, eine maximale Anzahl von Regeln notwendig ist. Umgekehrt ist zur Erzeugung des hochsprachlichen Systems aus dem Komplex der dialektalen Sprechweisen ebenfalls eine maximal Zahl von Regeln notwendig. Der Dialekt als Sprachsystem kann aus den dialektalen Sprechweisen idealisierend abgeleitet werden wie das hochsprachliche System aus den vom dialektalen System maximal abweichenden Sprechweisen (Goosens 1977: 21)

W takim ujĊciu dialekt jest odmianą jĊzyka narodowego i standardowego, uĪywaną w formie mówionej i czĊĞciowo pisanej. Odmiana ta wyróĪnia siĊ swoistymi cechami, gáównie fonetycznymi, morfologicznymi, leksykalnymi, a w mniejszym stopniu syntaktycznymi. Te specyficzne cechy są na tyle waĪne, iĪ pozwalają one na wyodrĊbnienie terytorialnych granic danego dialektu. W Niemczech noszą one do dziĞ nazwy starych plemion bądĨ regionów.

W zacytowanej powyĪej definicji Goosensa jest mowa o moĪliwie najwiĊkszym dystansie natury jĊzykowej dialektu w stosunku do systemu jĊzyka ogólnonarodowego. Drugą cechą wyróĪniającą jest jego lokalny charakter. Systemy jĊzykowe o mniejszym dystansie w stosunku do jĊzyka ogólnonarodowego nie są juĪ wg Goosena dialektami, lecz jĊzykami potocznymi. Gdy siĊ przyjrzymy bliĪej warunkowi tzw. lingwistycznego dystansu, to jest on waĪny tylko w odniesieniu do spokrewnionych systemów jĊzykowych. Goosens wprowadza równieĪ koniecznoĞü tzw. zadaszenia dialektu przez jĊzyk ogólnonarodowy. JĊzyk ogólny ma wypeániaü przy tym rolĊ jĊzyka literackiego, jĊzyka kultury.

Z kolei definicja Ulricha Ammona (1986: 226) nie ma charakteru porównawczego, lecz wyáącznie klasyfikacyjny. Dialekt jest nieskodyfikowaną i niestandardową odmianą jĊzyka, nie peániącą funkcji zadaszenia w stosunku do Īadnego innego dialektu ani odmiany jĊzykowej. Gdy np. niespeániony jest ostatni warunek

mamy do czynienia z jĊzykiem potocznym lub nawet ogólnym. Ammon podaje

dokáadnie, co rozumie pod pojĊciem jĊzyk standardowy: jego gramatyka musi byü opisana i to w sposób normatywny; istnieją ogólne reguáy, dla których ostatecznym autorytetem jest paĔstwo (Ammon 1986: 229). W jego rozumieniu istnieją odmiany oraz samodzielne jĊzyki. JĊzyk La pojmuje Ammon (1994: 378) jako niezliczoną iloĞü podlegáych mu subsystemów la lb lc ld,, które wykazują podobieĔstwo:

La= {la, lb, lc,... ln}.

W definicji dialektu Bernharda Sowinskiego znajdujemy wieloĞü uwzglĊdnionych czynników:

Gwara (dialekt) to sposób mówienia, mający prymat przed jĊzykiem pisanym, powiązana lokalnie i skierowana na uĪycie w naturalnych sytuacjach Īycia codziennego, uĪywany przez okreĞlony krąg osób związanych terytorialnie wg reguá tego jĊzyka, wyksztaáconych w ciągu historycznego procesu i poddanych wpáywom ze strony sąsiednich gwar i jĊzyka ogólnonarodowego. (Sowinski 1974: 192)

Mundart ist stets eine der Schriftsprache vorangehende, örtlich gebundene, auf mündliche Realisierung bedachte und vor allem die natürliche alltägliche Lebensbereiche einbeziehende Redeweise, die nach eigenen, im Verlaufe der Geschichte durch nachbarmundartliche und hochsprachliche Einflüsse entwickelten Sprachnormen von einem großen heimatgebundenen Personenkreis in bestimmten Sprechsituationen gesprochen wird. (Sowinski 1974: 192)

NajczĊĞciej dialektowi i jego uĪyciu (Lewandowski 220) przypisuje siĊ obok terytorialnego charakteru nastĊpujące cechy: sytuacyjno-mówiony, naturalno-sponta-niczny, nieoficjalny, bez dystansu.

W aspekcie socjo-lingwistycznym i pragmatycznym Mattheier (Lewandowski 1994: 221) ujmuje dialekt horyzontalnie jako odmianĊ o danym zasiĊgu terytorialnym, a wertykalnie jako substandard jĊzyka standardowego, od którego zaleĪy i z którym wspóáistnieje.

Niektórzy dialektolodzy rezygnują z terminu dialekt na koszt tzw. kontinumm

dialektalnego. Obecnie bowiem dialekt nie wystĊpuje w swej czystej, pierwotnej postaci.

Przy przechodzeniu dialektu w inne odmiany duĪą rolĊ odgrywa docelowo np. norma jĊzyka standardowego oraz regionalny prestiĪ, czy to np. sąsiedniego dialektu wiĊkszej wsi czy teĪ rozpowszechnionego jĊzyka regionalnego (Mattheier 2004: 239).

Wielu dialektologów pomiĊdzy dialekt podstawowy w czystej postaci a jĊzyk ogólnonarodowy wprowadza fazĊ przejĞciową w postaci regionalnego jĊzyka potocznego.

Zachodzące miĊdzy nimi relacje są doĞü skomplikowane. Na danym obszarze

przedstawiciele róĪnych grup spoáecznych uĪywają dialektu z róĪną czĊstotliwoĞcią, a ich dialekt róĪni siĊ pod wzglĊdem fonetycznym czy prozodycznym. Poza tym uĪycie swoistych cech dialektalnych zaleĪy od rodzaju sytuacji. PrzejĞcie z jednej sytuacji do innej pociąga za sobą inną odmianĊ jĊzykową (Schwitalla 2003: 48); nazywa siĊ to „zmianą sytuacyjną”. Blom i Gumperz (1972: 424) wprowadzili termin „code-switching”. Opisują taki przypadek, gdy mówiący bez zmiany miejsca i przy zachowaniu konstelacji uczestników w danej sytuacji jĊzykowej, jest w stanie przejĞü od jednej do drugiej odmiany jĊzykowej. Chodzi tu gáównie o konotacjĊ, o dodatkową treĞü wynikającą z samego faktu uĪycia danego wyraĪenia dialektalnego (Gumperz 1994: 623).

Wiesinger (1980: 180) uwaĪa, iĪ uĪytkownik jĊzyka naleĪący do danej wspólnoty jĊzykowej moĪe siĊ wykazaü znajomoĞcią kilku systemów jĊzykowych, których uĪycie warunkuje sytuacja oraz rozmówcy. Poza tym jest moĪliwe wzajemne przenikanie

okreĞlonych zjawisk jĊzykowych. Wiesinger wyobraĪa sobie przestrzeĔ odmian

jĊzykowych, w której wspóáistnieją wszystkie moĪliwe formy jĊzykowe. Gdy dane cechy charakterystyczne zaczynają siĊ razem wiązaü, moĪna mówiü o odmianach jĊzykowych. Są one definiowalne w odniesieniu do regionalnej, spoáecznej, funkcjonalnej i sytuacyjnej koherencji. Pomysá przestrzeni odmian jĊzykowych okazuje siĊ szczególnie trafny, gdy w centrum uwagi badacza pozostaje mówiąca osoba. Wtedy uwzglĊdnia siĊ równieĪ czynniki spoáeczne i komunikacyjne oraz funkcje uĪycia dialektu w danej sytuacji.

Mattheier (1994: 425 ) wprowadza z kolei w ramach kompetencji danego mówią-cego koncepcjĊ spektrum odmian jĊzykowych. KaĪdy czáonek wspólnoty jĊzykowej wyróĪnia siĊ innym spektrum odmian jĊzykowych, które jest zaleĪne m.in. od jego spo-áecznej pozycji. UĪycie poszczególnych odmian jest podyktowane reguáami „switching”, które noszą charakter spoáeczno-sytuacyjny, są speficzne dla danej grupy i jednoczeĞnie mają funkcjĊ symbolizującą przynaleĪnoĞü do niej (socjalno-symboliczną). Przekáadając to na kierunek badaĔ moĪna zająü siĊ uwarunkowaniami spoáeczno-socjalnymi oraz sytuacyjnymi i ich wpáywem na wybór okreĞlonej odmiany jĊzykowej w danej spoáecznej konstelacji. Z drugiej strony moĪna badaü spoáeczny przekrój grupy, której czáonkowie uĪywają tylko jĊzyka standardowego i czynniki warunkujące uĪywanie przez nią dialektu.

Dialekty w nowoczesnym spoáeczeĔstwie nie istnieją wyizolowane w czystej postaci. Dialekt jest obecny w kaĪdej kompetencji jĊzykowej mówiącego jako fragment spektrum odmian jĊzykowych (Mattheier 1994: 414). W ramach tego spektrum wystĊpuje równieĪ jĊzyk standardowy. MiĊdzy tymi ekstremalnymi punktami wyróĪnia siĊ fazy przejĞciowe. Niemieckie Archiwum JĊzykowe wymienia:

1. jĊzyk mówiony standardowy, 2. ponadregionaly jĊzyk potoczny, 3. regionalny jĊzyk potoczny,

4. gwarĊ poáowiczną (Halbmundart), oraz 5. gwarĊ caákowitą, zupeáną (Vollmundart).

Inne modele proponują jĊzyk mówiony standardowy, dialekt, potoczny jĊzyk regionalny oraz regionalny akcent.

Arno Ruoff (1973) przyjmuje: 1. jĊzyk ogólnonarodowy, 2. jĊzyk potoczny,

3. dialekt o wyĪszym prestiĪu, 4. dialekt/gwarĊ podstawowy/ą.

Wiesinger (1980: 186) natomiast mówi o: 1. jĊzyku standardowym,

2. potocznym,

3. dialekcie o duĪej roli w komunikacji, 4. dialekcie podstawowym. Bach (1969: 3) wymienia: 1. jĊzyk literacki, 2. jĊzyk potoczny, 3. póádialekt, 4. dialekt/gwarĊ.

Wszystkie modele operują terminem jĊzyk potoczny. Jednoznaczne jego

zdefiniowanie równieĪ nie jest áatwe. NajczĊĞciej podawane są jego charakterystyczne cechy. Jest on mianowicie codziennym jĊzykiem bardziej wyksztaáconych warstw spoáecznych, stylistycznym wariantem jązyka ogólnonarodowego, jĊzykiem codziennym w ogóle, jest jedną z ponaddialektylnych odmian jĊzyka (Niebaum/ Macha 1999: 8). Pojawiają siĊ równieĪ regionalne jĊzyki potoczne zakotwiczone w tym

UĪywane jest równieĪ pojĊcie wielkoobszarowy jĊzyk potoczny i jego synonimy: regiolekt i regionalna forma jĊzykowa.

Ta hierarchiczna konstrukcja z czystymi odmianami zakáada ich wyidealizowane istnienie. Obecnie podkreĞla siĊ przenikanie tych warstw.

Wg Königa (1994: 134) terminy: 1. jĊzyk ogólnonarodowy, 2. jĊzyk potoczny, 3. dialekt,

sugerują trzy rozgraniczone, hierarchicznie uporządkowane odmiany jĊzykowe, z których najtrudniej jest o definicjĊ drugiego. Dla zrozumienia, czym jest jĊzyk potoczny, proponuje König obrazowe okreĞlenie „dialektalnej drabinki” (dialektale

Stufenleiter), by w ten sposób unaoczniü stopniowe przejĞcie od najniĪszych jej szczebli do najwyĪszych. Ten model nie wyklucza tego, iĪ jĊzyk potoczny, wg Bellmana okreĞlony jako nowy substandard, posiada równieĪ takie elementy, które są swoiste dla niego i niezaleĪne, a wiĊc nie mające charakteru ani dialektalnego ani standardowego. R. Große przytacza moĪliwe przejĞcie od dialektu podstawowego do jĊzyka ogólnonarodowego, dotyczące miĞnieĔskiego obszaru jĊzykowego:

1. s ward bƗe uanfang mid rƗin,

2. s ward bƗle Ɨnfang mid rƗn,

3. s wärd balde Ɨnfang mid rächn,

4. s werd balde anfang dse rächn, 5. s wird bald anfang dsu rƝchnen,

6. („es wird bald anfangen zu regnen”).

To kontinuum jest charakterystyczne dla obszaru wysokoniemieckiego. Powstaje

ono jako wynik kontaktu jĊzykowego miĊdzy jĊzykiem standardowym a

dialektami/dialektem. Który wariant w ramach spektrum wybiera mówiący zaleĪy od czynników pragmatycznych. MoĪna zatem mówiü o regionalnym jĊzyku potocznym, wykazującym róĪnice terytorialne. MoĪe byü jedynie dialektalnie naznaczony, np. akcentem. Ze wzglĊdu na wieloĞü moĪliwych form przejĞciowych wyodrĊbnienie jĊzyka potocznego jest trudne.

Wspóáczesna dialektologia w odróĪnieniu od tradycyjnej (Barbour/Stevenson

1998: 113) stara siĊ zatem o przybliĪenie kontinuum miĊdzy dialektem podstawowym a jĊzykiem standardowym. Schmidt podsumowuje to w nastĊpujący sposób:

Dominującym celem dialektologii skierowanej na badanie odmian jĊzykowych jest odkrywanie struktur i zmian w ramach spektrum pomiĊdzy jĊzykiem standardowym a dialektem podstawowym dla danego regionu. Jest to moĪliwe poprzez ukazanie uĪycia jĊzyka poszczególnych grup spoáecznych w róĪnych sytuacjach komunikacyjnych. (Schmidt 1998: 167)

Dominierendes Forschungsziel der variationslinguistischen Dialektologie ist nun die Untersuchung des Aufbaus und des Wandels des gesamten Spektrums regionaler

Sprachvariation zwischen den Polen Standardsprache und Basisdialekt. Durch die Erhebung des Sprachgebrauchs verschiedener sozialer Gruppen in unterschiedlichen kommunikativen Situationen wird versucht, die rezenten regionalen variativen Register zu beschreiben. (Schmidt 1998: 167)

PrzyjĊcie „przejĞciowych form pomiĊdzy dialektem podstawowym a jĊzykiem

ogólnonarodowym” (Hard 1966: 19) jest nieuniknione. Zyskują one na znaczeniu jako coraz bardziej rozpowszechniony Ğrodek porozumiewania siĊ. Bellmann (1998: 23) twierdzi, iĪ obecnie komunikacja jĊzykowa odbywa siĊ wáaĞnie za pomocą odmian jĊzykowych plasujących siĊ w Ğrodku tego spektrum. Rzadko mówiący siĊga do dialektu czy teĪ do skodyfikowanej odmiany standardowego jĊzyka.

Podsumowując naleĪy stwierdziü, iĪ dialekty jako zjawisko jĊzykowe podlegają wciąĪ zmianom. Kategoria terytorialnoĞci nie jest pierwszorzĊdna dla dialektu, w równym bowiem stopniu zaleĪy on od zróĪnicowania spoáecznego oraz od okolicznoĞci uĪycia jĊzyka. PojĊcie „obszar” to nie tylko zasiĊg terytorialny, ale i spoáeczny, w którym dokonują siĊ akty mowy. Mattheier (1986: 254) przypisuje terytorium oddziaáywanie w aspekcie horyzontalnym, a czynnikom spoáecznym, tworzącym socjalną sieü powiązaĔ, w aspekcie wertykalnym.

ZróĪnicowanie gwarowe pozostaje w związku nie tylko z podziaáem

geograficznym, ale jest takĪe uzaleĪnione od czynników spoáecznych takich, jak stosunek miĊdzy nadawcą tekstu a jego odbiorcą, ich przynaleĪnoĞü do róĪnych grup spoáecznych, ich wiek, páeü i poziom wyksztaácenia, kontekst sytuacyjny. Wspóáczesna dialektologia musi byü zorientowana socjologicznie oraz byü nakierowana na osobĊ mówiącą. Obecnie káadzie siĊ nacisk na aspekt uĪycia dialektu, a nie na systemowy charakter dialektu.

Wiele nowych odmian jĊzykowych jest zakotwiczonych w dialektalnej skali. Wspóáczesna dialektologia zbliĪyáa siĊ do socjolingwistyki, a terytorialnoĞü jest obecna wszĊdzie, i w dialekcie podstawowym, i w poĞrednich przejĞciowych odmianach, i w standardzie. Dialektologia zatem bada rzeczywistoĞü jĊzykową poprzez uĪytkowników jĊzyka. Przy tym badaniu naleĪy uwzglĊdniü zarówno terytorialnoĞü, jak i spoáeczne zróĪnicowanie, co podkreĞla Löffler (1986: 238).

PrzejĞcie dialektu do standardu nie oznacza, Īe dialektyzmy zupeánie zanikają. Stają siĊ áatwo rozpoznawalnym symptomem przynaleĪnoĞci do okreĞlonej warstwy spoáecznej. Celem dialektologii ma byü równieĪ badanie ich funkcji w sekwencjach jĊzykowych.

Wg Mattheiera (2004: 253) wraz z ponadregionalyn i wielkoobszarowym charakterem nowoczesnego Ğrodowiska spoáecznego regionalnoĞü (terytorialnoĞü) ustĊpuje miejsca socjalno-sytuacyjnemu czynnikowi bycia substandardem jĊzyka ogólnonarodowego. Dlatego gáosi on Ğmierü dialektologii, ale w jej tradycyjnym ujĊciu, z tradycyjnie zdefiniowanym przedmiotem badaĔ.

Literatura

Ammon, Ulrich (1986): Die Begriffe ,Dialekt´ und Soziolekt´. [w:] Polenz, Peter von / Erben, Johannes / Goosens, Jan (1986) (red.), 223-231.

Ammon, Ulrich (1994): Was ist ein deutscher Dialekt? [w:] Mattheier, Klaus / Wiesinger, Peter (1994) (red.): Dialektologie des Deutschen. Tübingen, 369-384.

Bach, Adolf (1969): Deutsche Mundartforschung. Ihre Wege, Ergebnisse und Aufgaben. Heidelberg.

Barbour, Stephen / Stevenson, Patrick (1998): Variation im Deutschen. Soziolinguistische Perspektiven. Berlin / New York.

Bellmann, Günther (1983): Probleme des Substandards im Deutschen. [w:] Mattheier, Klaus (1983) (red.): Aspekte der Dialekttheorie. Tübingen, 105-130.

Bellmann, Günther (1998): Between Base Dialect and Standard Language. [w:] Folia Linguistica 32/1-2, 23-34.

Blom, Jan-Peter / Gumperz, John (1972): Social Meaning in Linguistic Structure: Code Switching in Norway. [w:] Gumperz, John / Hymes, Dell (red.). Directions in Socio-linguistics. New York, 407-434.

Glück, Helmut (2000) (red.): Metzler-Lexikon Sprache: Stuttgart / Weimar. Goossens, Jan (1977): Deutsche Dialektologie. Berlin / New York. Grimm, Jacob (1848): Geschichte der deutschen Sprache. Bd.1-2. Leipzig. Große, Rudolf (1955): Die meißnische Sprachlandschaft. Halle.

Gumperz, John (1994): Sparchliche Variabilität in interaktionsanalytischer Perspektive. [w:]: Kallmeyer, Werner (1994) (red.): Kommunikation in der Stadt. Berlin, New York, 611-639.

Hard, Gerhard (1966): Zur Mundartgeographie. Ergebnisse, Methoden, Perspektiven. Düssel-dorf.

König, Werner (1994): dtv-Atlas zur deutschen Sprache. München.

Lewandowski, Theodor (1994) (red.): Linguistisches Wörterbuch: Heidelberg. Wiesbaden. Löffler, Heinrich (1986): Sind Soziolekte neue Dialekte? Zum Aufgabenfeld einer

nachsoziolinguistischen Dialektologie. [w:] Polenz, Peter von / Erben, Johannes / Goosens, Jan (1986) (red.), 232-239.

Löffler, Heinrich (2003): Dialektologie. Eine Einführung. Tübingen. Luther, Martin (1916): Weimarer Ausgabe. Abt. 3.: Tischreden. Bd.4. Weimar. Mitzka, Walther (1921-1980): Deutscher Wortatlas. 22 Bde. Gießen.

Niebaum, Hermann / Macha, Jürgen (1999): Einführung in die Dialektologie des Deutschen. Tübingen.

Mattheier, Klaus J. (1986): Die Dialektologie zwischen Dialektgeographie und Soziolinguistik. [w:] Polenz, Peter von / Erben, Johannes / Goosens, Jan (1986) (red.), 251-256. Mattheier, Klaus J. (1994): Varietätenzensus. [w:] Mattheier, Klaus / Wiesinger, Peter (1994)

(red.): Dialektologie des Deutschen. Tübingen, 413-442.

Mattheier, Klaus J. (2004): Tod der Dialektologie. [w:] Lenz, Alexandra / Radtke, Edgar / Zwickl, Simone (red.): Variation im Raum. Variation and Space. Peter Lang. Frankfurt am Main / Berlin / Bern / Bern / Bruxelles / New York / Oxford / Wien.

Polenz, Peter von / Erben, Johannes / Goosens, Jan (1986) (red.): Akten des VII. Internationalen Germanisten-Kongresses Göttingen 1985. Band 4. Sprachnormen: lösbare und unlösbare Probleme. Kontroversen um die neuere deutsche Sprachgeschichte. Dialektologie und Soziolinguistik: Die Kontroverse um die Mundartforschung: Tübingen.

Polenz, Peter von (2000): Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart. Bd.I: Einführung, Grundbegriffe, 14. bis 16. Jahrhundert. Berlin / New York.

Schmidt, Ernst-Joachim (1998): Moderne deutsche Dialektologie und regionale Sprach-geschichte. [w:] Zeitschrift für deutsche Philologie 117, Sonderheft, 163-179.

Ruoff, Arno (1973): Grundlagen und Methoden der Untersuchung gesprochener Sprache. Tübingen.

Schwitalla, Johannes (2003): Gesprochenes Deutsch. Berlin. Sowinski, Bernhard (1974): Germanistik I. Sprachwissenschaft. Köln.

Wiesinger, Peter (1980): „Sprache”, „Dialekt” und „Mundart” als sachliches und termino-logisches Problem. [w:] Göschel, J. / Iviþ, P. / Kehr, K. (1980) (red.): Dialekt und Dialektologie. Wiesbaden, 177-194.