Widok Ze studiów nad początkami kultury łużyckiej w zachodniej Wielkopolsce

(1)

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIIÍNSIA T. X/XI - 2002/2003 INSTYTUT PRAHISTORII UAM POZNAŃ - ISBN 83-232-1183-3 ISSN 0239-8524

ZE ST U D IÓ W N A D PO C Z Ą T K A M I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W Z A C H O D N IE J W IE L K O P O L SC E

ON T H E STU D IES O F T H E BEG IN N IN G S O F TH E LU SA T IA N C U L T U R E IN W E ST E R N W IELK O PO LSK A

M aciej K aczm arek

Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adam a M ickiewicza Św. M arcin 78, 61-809 Poznań, Poland

A B S T R A C T . The article is an attempt to explain the origin o f the Lusatian culture in western W ielkopol ska on the basis o f available archaeological evidence. The author inscribes the m ajor role in the form a tion o f the early Lusatian groups in western W ielkopolska to com m unities from Low er Silesia. From this territory culture impulses radiated along the Odra river, which led to the emergence o f the early assem blages o f the Urnfield culture in western W ielkopolska and the Lubusz Lands at the beginning o f phase III o f the Bronze Age.

U W A G I W S T Ę P N E

D zisiejsze poglądy na genezę zachodniej strefy kultury łużyckiej są w dużej mierze m odyfikacją w cześniejszych koncepcji J. K ostrzew skiego. N adal przyjm uje się pierw szoplanow ą rolę kultury przedłużyckiej (m ogiłow ej) ja k o podstaw ow ego substratu, na bazie którego u schyłku starszego okresu epoki brązu doszło do po w stania nowej jakości kulturow ej. U w zględniając jed n ak nieco silniej udział ele mentów kultury trzcinieckiej, niejednorodny charakter śląsko-w ielkopolskich ugru pow ań m ogiłow ych (przedłużyckich) oraz oddziaływ ania środkow onaddunajskie, znacząco poszerzono spectrum czynników w arunkujących proces kształtow ania się kultury w typie pól popielnicow ych na terenach dorzecza środkow ej Odry. Z anego wano tym sam ym w cześniejsze sugestie o linearnej transform acji (ew olucji) kultury przedłużyckiej w łużycką. Zm ianie uległa rów nież ocena chronologii om aw ianych zjaw isk kulturow ych - część m ateriałów archeologicznych, zaliczanych niegdyś do schyłku kultury m ogiłow ej, zaczęto bow iem klasyfikow ać ja k o przynależne naj w cześniejszej fazie kultury łu ży ck iej1.

(2)

92 M. KACZMAREK

Z agadnienie genezy kultury łużyckiej w zachodniej W ielkopolsce rozpatryw ano zw ykle łącznie z przebiegiem tych procesów na ziemi lubuskiej oraz w kontekście analogicznych przem ian dokonujących się u progu środkow ego okresu epoki brązu na Śląsku i na Łużycach. Różnice w poglądach poszczególnych badaczy dotyczyły głów nie chronologii najw cześniejszych zespołów w typie pól popielnicow ych, ich zasięgu przestrzennego oraz kierunków afiliacji.

.2

J. K o strz e w sk r przyjm ow ał, że do ukształtow ania się kultury łużyckiej doszło na przełom ie II i III EB niem al jednocześnie w całym dorzeczu środkowej Odry, a więc na Łużycach, na Dolnym Śląsku, ziemi lubuskiej i w zachodniej W ielkopol sce. Proces ów był w ynikiem przeobrażeń kultury przedłużyckiej, przy współudziale elem entów kultury trzcinieckiej. T radycji tej ostatniej przypisyw ał początkow o w y kształcenie się w czesnołużyckiego stylu guzow ego. W yróżniona przez J. Kostrzew- skiego grupa zachodniow ielkopolska zajm ow ała w III EB w sposób zw arty tylko ziem ię lub u sk ą i sąsiednie pow iaty W ielkopolski: m iędzychodzki, now otom yski, w olsztyński oraz zach o d n ią część pow iatu kościańskiego. Pozostałe tereny om aw ia nego obszaru tw orzyły jed y n ie rozproszoną strefę najstarszych znalezisk „łużyc kich” .

•j

Zdaniem M. G edla kultura łużycka w zachodniej W ielkopolsce, na ziemi lubu skiej i w przyległych partiach w schodniej Brandenburgii ukształtow ała się w ciągu III EB, najpew niej je d n ak dopiero w drugiej połow ie tego okresu (H aA |). W yróż niona przez niego grupa brandenbursko-lubuska m iała pow stać przy w yraźnym udziale oddziaływ ań płynących ze strony grupy sasko-łużyckiej.

Z a w cześniejszym datow aniem fazy w czesnołużyckiej na om aw ianym obszarze, odpow iadającym drugiej połow ie II EB (BC), opow iedział się B. G ediga4. Zakładał on, że początki kształtow ania się kultury łużyckiej zaznaczyły się jednocześnie w południow ej części Śląska (Płaskow yż G łubczycki), na D olnym Śląsku, a także na ziemi lubuskiej i w przyległych partiach W ielkopolski.

Z kolei A. G ardaw ski5, um ieszczając zachodnią W ielkopolskę w ram ach tzw. grupy dolnośląsko-w ielkopolskiej, obejm ującej ponadto Dolny Śląsk oraz nad- odrzańską lew obrzeżną część G órnego Śląska, nie precyzow ał bliżej czasu rozpo częcia procesu form ow ania się pierw szych zespołów popielnicow ych. N adm ieniał jedynie, że elem entem unifikującym te obszary do HaA] je st styl guzow y w ceram i ce, będący rów nież kryterium w yróżniającym lokalne podgrupy. Czynnikiem spraw czym , który doprow adził do w ykształcenia się now ego oblicza kulturow ego na w spom nianych terenach, m iał być przede w szystkim szlak odrzański, będący sw o istym pom ostem pom iędzy Siedm iogrodem a Północą.

’ Kostrzewski 1948, s. 211 n.; 1949, s. 90 n.; 1955, s. 95, 96, mapka 6; Kostrzewski, Chmielewski, Jażdżewski 1965, s. 148-150, ryc. 31.

3 Gedl 1974a, s. 40; 1975b, s. 36, 118; 1980c, s. 83, 84. 4 G ediga 1977, s. 10.

(3)

ZE STUDIÓW NAD POCZĄTKAMI KULTURY ŁUŻYCKIEJ W ZACHODNIEJ W1ELKOPOLSCE

93

Polem icznie w zględem poglądów A. G ardaw skiego w ypow iedział się na tem at początków i rozw oju kultury łużyckiej w strefie środkow ego N adodrza A. K oło dziejski6. W odniesieniu do ziem i lubuskiej i sąsiadujących z n ią partii zachodniej W ielkopolski, autor ten ograniczył się tylko do zanegow ania w cześniejszych suge stii M. Gedla, odnośnie znaczącej roli grupy sasko-łużyckiej w procesie form ow ania się tutejszych zespołów w czesnołużyckich. B rak w iększego znaczenia grupy sasko- łużyckiej w om aw ianej kw estii podkreślał także A. M arcinkian7.

W reszcie M. K w apińskix, analizując ornam entykę g u zo w ą ceram iki w czesnołu- życkiej, sugerow ał, że pow stanie kultury łużyckiej w całym dorzeczu środkow ej Odry było końcow ym etapem w ielofazow ego procesu akulturacji społeczeństw z a m ieszkujących te obszary od początków epoki brązu. Zakładając, zgodnie z ustale niami tego autora, iż ornam ent guzow y typu D | m ożna datow ać ju ż na koniec II EB (BC), należałoby przyjąć, że w łaśnie w tedy pojaw iły się najw cześniejsze zespoły „łużyckie” w zachodniej W ielkopolsce, co jednak nie w ydaje się być w pełni uza sadnione.

Ś R O D O W IS K O K U L T U R O W E Z A C H O D N IE J W IE L K O P O L S K I W E W C Z E S N Y M O K R E S IE E P O K I B R Ą ZU

Przez blisko 14 stuleci, bo od początków epoki brązu aż po m łodszy okres przed- rzym ski, zachodnia W ielkopolska, w espół ze Śląskiem i północno-zachodnią M ało p o lsk ą stanow iła część szerszej strefy kulturow ej, inspirow anej przede w szystkim przez oddziaływ ania płynące z dorzecza środkow ego D unaju9. Świt epoki brązu na om aw ianym obszarze, który przyczynow o należy wiązać z pojaw ieniem się czesko- sasko-śląskiej prow incji kultury unietyckiej, nie rysuje się w chw ili obecnej zbyt ostro. N ajpraw dopodobniej dopiero w czasach odpow iadających BA 2 tereny leżące w dorzeczu środkowej i dolnej W arty zostały w łączone do kręgu tzw. środkow oeu ropejskiej cyw ilizacji w czesnobrązow ej, dzięki uform ow aniu się w południow o- zachodniej W ielkopolsce (nad środkow ą O b rą i d o ln ą M ogilnicą) m ikroregionu osadniczego ludności kultury unietyckiej, zw iązanego z g ru p ą śląsko-w ielkopolską. Jest on reprezentow any m.in. przez znane cm entarzysko kurhanow e w Ł ękach M a łych, pow. G rodzisk W ielkopolski10, tutaj odkryto także grupę skarbów brązow ych typu G łogów charakterystycznych dla klasycznej fazy kultury u n ie ty c k ie j". Z apew ne z tym okresem w iąże się rów nież pierw sza faza zabudow y słynnej ju ż osady

6 Kołodziejski 1980, s. 101, 102. 7 M arcinkian 1986, s. 106. 8 Kwapiński 1985, s. 38. 9 Bukowski 1983, s. 19 n.

10 Kowiańska-Piaszykow a, Kurnatowski 1954.

11 Blajer 1990a, s. 84, 85, 111, 112, 114, 125-127, ryc. 2, tabi. X X X II-X X X V II, XLV, LXXV, LXXX.

(4)

94 M. KACZMAREK

w czesnobrązow ej w B ruszczew ie, pow. K ościan, stan. 5, z której m ateriał archeolo giczny ciągle pozostaje nie o p raco w an y 12.

D otychczas nie stw ierdzono natom iast śladów stabilnego osadnictw a unietyckiego z fazy klasycznej w znacznej części zachodniej W ielkopolski (na północ od środkow ej O bry), co pozw ala zakładać, że była ona raczej strefą penetracyjną dla ludności tej kultury. Z w iązek tych terenów z „centram i” unietyckim i na Śląsku i w południow o-zachodniej W ielkopolsce dokum entują tylko liczne skarby wyrobów brązow ych typu G łogów , zlokalizow ane niem al w yłącznie w strefie lewego dorze cza środkow ej W arty. Podobnie jak w spom niane powyżej depozyty ze skupiska nadobrzańskiego, zaw ierają one w ytw ory charakterystyczne dla klasycznej fazy kultury unietyckiej (B A 2), a w ięc przede w szystkim ozdoby obręczow e i siekierki. Znacznie rzadziej spotyka się okazałe sztylety i berła sztyletow e, naw iązujące do egzem plarzy w chodzących w skład w yposażenia grobów „książęcych” odkrytych w Łękach M ały ch 13. Bez jednoznacznej odpow iedzi trzeba obecnie pozostaw ić py tanie o północny zasięg śląsko-w ielkopolskiej grupy kultury unietyckiej. W ynika to z bieżącego stanu badań, a także niejasności taksonom icznych zw iązanych z w y dzielaniem tzw. kultury grobsko-śm iardow skiej (por. niżej).

Z m ierzch w czesnego okresu epoki brązu, który nastąpił w BA 2/B Bi- B B |, będą cy skutkiem szerszych przem ian kulturow ych dokonujących się w ów czas w Kotlinie K arpackiej, przyniósł też pow olny zanik ugrupow ań z kulturą unietycką oraz w zm o żenie oddziaływ ań południow ych, określanych jak o tzw. w pływ y m adziarow sko- w ieterzow skie. Zdaniem Z. B u kow skiego14 w odniesieniu do zachodniej strefy ziem polskich należy przyjm ow ać, że były to przede w szystkim w pływ y w ieterzow skie, które objęły sw oim zasięgiem Śląsk, Łużyce, dochodząc do południow o-zachodniej W ielkopolski, a naw et przekraczając zw arty zasięg dotychczasow ego osadnictw a unietyckiego. N ajw ym ow niejszym ich w yrazem było fortyfikow anie osad, związane zapew ne z rozw ojem hodow li w bezpośrednim sąsiedztw ie zagród. Ze zjaw iskiem tym m am y do czynienia na w spom nianej ju ż osadzie w B ruszczew ie, stan. 5 15.

Położone nieco dalej na północ od dorzecza środkowej Obry tereny zachodniej W ielkopolski nie noszą ju ż tak w yraźnych śladów oddziaływ ań wieterzow skich, choć badacze bardzo często zw racają uw agę na podobną zapew ne w charakterze osadę o bronną (?) ze Słopanow a w pow iecie szam otulskim , zniszczoną przez póź niejsze osadnictw o z okresu w pływ ów rzy m sk ich 16. Przyjm uje się, że egzystow ały tutaj późne grupy kultury unietyckiej, na co zdają się w skazyw ać nieliczne pochów

l2M .in. Pieczyński 1970; Gedl 1982, s. 421; Bukowski 1980, s. 297; 1983, s. 28; Kłosińska 1997. s. 104.

13 Blajer 1990a, s. 83, 85, 102, 103, 113, 122, 139-141, ryc. 2, tabi. V ili, XLIV, LXII, CXIII: 3-5, CXIV, CXV, CXVII: 4, 5; Kłosińska 1997, s. 133.

14 B ukow ski 1980, s. 288-292; 1983, s. 28. 15 Kłosińska 1997, s. 134.

(5)

ZE STUDIÓW NAD POCZĄTKAMI KULTURY ŁUŻYCKIEJ W ZACHODNIEJ WIELKOPOLSCE

95

ki szkieletow e, ja k choćby grób 50 z cm entarzyska w G orszew icach17, w którym znaleziono 2 szpile o kulistych, ukośnie przekłutych głów kach, datow ane na późn ą (VI) fazę tej kultury. Z kolei północna część zachodniej W ielkopolski, głów nie zaś tereny położone w w idłach W arty i N oteci, objęta była osadnictw em tzw. kultury grobsko-śm iardow skiej, w okół której narosło sporo kontrow ersji w literaturze przedm iotu. Stało się to w dużej m ierze za spraw ą publikacji sztandarow ych dla poznania tej kultury cm entarzysk w Skrzatuszu i Ś m iardow ie18. N ie w dając się w b liższą charakterystykę poglądów poszczególnych badaczy, co nie je s t przecież celem tego artykułu, w ypada podkreślić głosy podw ażające w ogóle zasadność w y dzielania tej jednostki taksonom icznej. Poniew aż problem ów daleki je st na razie od przynajm niej częściow ego rozstrzygnięcia, pozostaje przyjąć za Z. B u k o w sk im 19, iż północną część zachodniej W ielkopolski zajm ow ały we w czesnym okresie epoki brązu „bliżej dotąd nie zdefiniow ane zespoły kulturow e, określane tradycyjnie jako kultura grobsko-śm iardow ska” . N iektórzy badacze po stu lu ją naw et, aby do czasu lepszego rozpoznania problem atyki początków epoki brązu w tym regionie posługi wać się um ow nym term inem „kultura grobska”20. N iew ątpliw ie z zasięgiem owej kultury, pozostającej pod w yraźnym w pływ em unietyckiego ośrodka m etalurgiczne go, winno się łączyć w iększą część w spom nianych wyżej depozytów typu G łogów , zgrupow anych w dorzeczu środkow ej W arty.

N ieco odm ienny trend przem ian kulturow ych na przestrzeni w czesnego okresu epoki brązu obserw ujem y natom iast na ziem i lubuskiej i na sąsiadujących z n ią ru bieżach zachodniej W ielkopolski. T ereny te w eszły niew ątpliw ie w strefę zw artego zasięgu kultury unietyckiej, której lo k aln ą odm ianą była tzw. grupa (faza) lubuska. G rupa ta ukształtow ała się jednak dopiero pod koniec B A 2, lub naw et w początkach BB], pod w pływ em docierających tutaj niem al jednocześnie im pulsów ze strony późnej kultury unietyckiej oraz w czesnych ugrupow ań m ogiłow ych na Śląsku21. N ajbardziej charakterystyczne m ateriały grupy lubuskiej p ochodzą z nielicznych inw entarzy grobow ych, odkrytych na cm entarzyskach w Grobi I, pow. M iędzy chód2' i w Sw arzynicach, pow. Z ielona G óra23. W obrębie obu tych stanow isk znaj dow ały się także późniejsze pochów ki ludności kultury łużyckiej. N iew ykluczone zatem, że społeczności grupy lubuskiej egzystow ały aż do chw ili w yodrębnienia się na tych terenach pierw szych zespołów kultury łużyckiej. W ydaje się to całkiem praw dopodobne, ju ż choćby ze względu na n ik łą frekw encję m ateriałów m ogiło

17 Knapowska-M ikołajczykow a 1957, s. 39, 40, ryc. 22.

18 Schiifer 1987. Por. też szereg głosów dyskusyjnych w związku z tą pracą: W ierzbicki 1992; Bo- kiniec, Czebreszuk 1993 oraz ostatnie uwagi Z. Bukowskiego (1998, s. 19, 104, 105).

19 Bukowski 1998, s. 19. 20 Blajer 1990a, s. 83. 21 Kwapiński 1985, s. 10.

22 Knapowska-M ikołajczykow a 1957, s. 4 4 -4 6 , ryc. 29-33. 23 Sarnowska 1969, s. 349-351, ryc. 160.

(6)

96 M. KACZMAREK

w ych na tym obszarze. S zczególną uw agę w tym kontekście należałoby zw rócić na stanow iska grupy lubuskiej położone w okolicach Sw arzynic, M iędzyrzecza, M ię dzychodu i G orzow a W lkp. Tam bow iem w środkow ym okresie epoki brązu po wstały najw cześniejsze zespoły z ceram ik ą guzow ą (ryc. 2).

Pom im o dość m glistego obrazu stosunków kulturow ych, jakim dysponujem y dla zachodniej W ielkopolski u zarania epoki brązu, stosunkow o wyraźnie rysują się pew ne różnice m ikroregionalne, w idoczne tutaj także później, w dobie rozwoju kultury łużyckiej. U derzająca je s t zw łaszcza w iększa aktyw ność kulturow a terenów leżących po obu stronach środkow ego biegu O bry24. Przejaw ia się to w ykształce niem stabilnej struktury osadniczej (przynajm niej od fazy B A 2), a także pow iąza niam i z unietyckim i centram i na Śląsku i w Czechach. Na tym tle pozostałe ziemie zachodniow ielkopolskie w ypadają raczej niekorzystnie, tw orząc rozległą peryferię, selektyw nie recy p u jącąu n iety ck ie w zorce kulturow e.

Z A C H O D N IA W IE L K O P O L S K A W Z A S IĘ G U K U L T U R Y P R Z E D L U Ż Y C K IE J

W raz ze schyłkiem oddziaływ ań m adziarow sko-w ieterzow skich, który przypadł na rozw inięty B B j, w zachodniej strefie ziem polskich rozpoczął się pow olny zanik ugrupow ań późnounietyckich, którem u czasow o odpow iada pojaw ianie się pierw szych stanow isk (głów nie cm entarzysk) zw iązanych z ludnością kultury mogiłowej. Przyjm uje się, że zm iana oblicza kulturow ego obszarów położonych w dorzeczu górnej i środkow ej O dry m iała zw iązek z napływ em znacznych grup ludności z Południa, która w ykorzystując daw ne szlaki handlow e docierała tutaj głównie przez B ram ę M oraw ską. W śród badaczy brak jed n ak zgody co do charakteru, w iel kości, a także zasięgu ow ych m igracji w kontekście kształtującej się w początkach II EB (BBO kultury przedłużyckiej, będącej lo k a ln ą śląsko-w ielkopolską odm ianą kultury m ogiłow ej. R óżnie byw a też interpretow any zasięg oraz zróżnicow anie w e w nętrzne owej kultury, choć niew ątpliw ie zespół ów ju ż od daw na jaw i się jako

25

niejednolity w ew nętrznie .

W zachodniej W ielkopolsce odkryto do tej pory 142 stanow iska (w obrębie 106 m iejscow ości), które m ożna w iązać ze starszym okresem epoki brązu (ryc. 1). Z de cydow anie do m in u ją w śród nich znaleziska fragm entów ceram iki, pozyskane z po w ierzchni ziem i bądź z w ypełnisk obiektów m łodszych chronologicznie. Stanow iska takie często nieco „na w yrost” traktow ane są ja k o pozostałości osad. Przy braku w iększej liczby zachow anych całych form naczyń za cechy dystynktyw ne rozdrob nionego m ateriału ceram icznego, będące p odstaw ą identyfikacji kulturow ej, przyj m uje się zw ykle charakterystyczne odm iany ornam entacji: chropow acenie ze

24 K łosińska 1992a, ryc. 1, 4.

25 M .in. Gedl 1975a, s. 7 9-82; Gediga 1977, s. 9; 1978, s. 165; Bukowski 1980, s. 292, 293; 1983, s. 3 0 ,3 1 .

(7)

97

w nętrznych partii ścian naczyń odciskam i tekstylnym i lub pseudotekstylnym i, zdo bienie brzuśca gęsto rytymi pionowym i żłobkam i oraz um ieszczanie poniżej kraw ędzi wylewu dookolnych listew plastycznych. Ornam ent plastyczny znany jest w dwóch podstaw ow ych odm ianach, a m ianow icie gładkiej, daszkow atej listw y - pow szech nie kojarzonej ze środow iskiem kultury trzcinieckiej, oraz listw y z dołkam i palco wymi - spotykanej głów nie w tzw. strefie przem ieszania26. Ze w spom nianych wyżej sposobów chropow acenia pow ierzchni przede w szystkim zdobnictw o „ tek sty ln e” i „pseudotekstylne” uznaje się niem al w yłącznie za atrybut kultury przedłużyckiej, co w świetle ostatnich badań nie w ydaje się być ju ż tak pew ne. O rnam ent ów, nie spotykany w inw entarzach innych kultur m ogiłow ych, w ystępuje także na naczy niach zupełnie obcych kulturze przedłużyckiej, przypisyw anych m .in. kulturze unietyckiej, trzcinieckiej (!), a naw et łużyckiej. Jego geneza sięga naw et w czesnego okresu epoki brązu. W iększość starszobrązow ych stanow isk „ceram icznych” z za chodniej W ielkopolski, nierzadko datow anych tak w łaśnie n a podstaw ie obecności wspom nianego ornam entu, łączy się je d n ak z kulturą przedłużycką. Z alicza się do niej także zespoły, w których pojaw iły się elem enty określane tradycyjnie jak o

• 27

trzcinieckie (gładka dookolna listw a plastyczna, facetow anie kraw ędzi) . Z jaw iskp p rzenikania cech trzcinieckich w obręb strefy m ogiłow ej, m im o iż nie pow inno stanowić podstaw y daleko idących w niosków o przesunięciu zachodniej granicy tego ugrupowania kulturowego, zwykle je st skrupulatnie akcentow ane przez badaczy. Znalazło to rów nież w yraz na kartogram ie stanow isk datow anych na II EB (ryc. 1).

K olejną stosunkowo liczną grupą stanow isk starszobrązow ych w zachodniej W ielkopolsce są bezkontekstow e, pojedyncze znaleziska, najczęściej w yrobów brą zowych typowych dla stylistyki kultury przedłużyckiej. Specjalne m iejsce zajm ują natomiast depozyty brązowe, zawierające obok wytw orów „czysto” m ogiłow ych także formy, których dyspersja w ykracza poza zw arty zasięg przestrzenny kultury przed łużyckiej (np. naramienniki z tarczkam i spiralnymi). Łącznie odkryto 5 skarbów, w większości datow anych na schyłek II EB, w których dom inow ały ozdoby obręczowe.

Sporadycznie rejestrow ane w m iędzyrzeczu środkowej W arty i Obry cm entarzy ska m ogiłow e (6) ustępują liczebnie nie tylko nekropoliom śląskim , ale też i połu- dniow ow ielkopolskim . Ich nikły stopień rozpoznania spraw ia, że niew iele m ożna obecnie pow iedzieć na tem at obrządku pogrzebow ego praktykow anego przez lud ność zachodniej W ielkopolski w starszym okresie epoki brązu.

W zachodniej W ielkopolsce zdecydow ana w iększość stanow isk kultury przed łużyckiej zlokalizow ana je st w bliskim sąsiedztw ie najw iększych arterii w odnych - W arty, Noteci i Obry (ryc. 1). Przy tym najw yraźniej kształtuje się skupisko po obu stronach środkowej W arty, od kolana śrem skiego po ujście W ełny, oraz koncentracja w rejonie środkowej Obry, w okolicach ujścia m niejszych cieków : Sam icy i M ogil- nicy. Interesujące, że tam też najbardziej w idoczne je st nasycenie elem entam i

trzci-26 Gedl 1975a, s. 62; Gediga 1978, s. 159, 160; Kłosińska 1997, s. 4 4 -4 8 , ryc. 8. 27 Kłosińska 1997, s. 46, 47, ryc. 9.

(8)

98 M. KACZMAREK

nieckim i. N ieco m niejsze natężenie punktów osadniczych obserw ujem y w dolinie dolnej N oteci oraz w strefie O bniżenia O brzańskiego. Śladów osadnictw a starszo- brązow ego nie stw ierdzono natom iast na rozległym obszarze W ału Lwówecko- R akoniew ickiego i Rów niny O palenickiej, a także w m iędzyrzeczu W arty i Noteci, na w ysokości C zarnkow a i C hodzieży.

28

N aw iązując do trójstopniow ego podziału kultury przedłużyckiej , zachodnio- w ielkopolskie „znaleziska m ogiłow e” uporządkow ać m ożna w ram ach 3 podstaw o w ych faz chronologicznych.

(9)

99

Faza starsza kultury przedłużyckiej, datow ana na BBi (początki II EB), w za chodniej W ielkopolsce nie je st w zasadzie reprezentow ana. Z dużym i zastrzeżenia mi m ożna by z n ią wiązać dw a bezkontekstow e znaleziska szpil brązow ych z półku- listą g łó w k ą zaliczanych do odm iany W ojdal (G niew ow o - nr 22; M anieczki - nr 49)29. Poniew aż szpile z półkułistą głów ką odm iany W ojdal w ystępują rów nież w klasycznej fazie kultury przedłużyckiej (tak też datow any je st eponim iczny zespół z Kujaw), niew ykluczone więc, że i egzem plarze zachodniow ielkopolskie p ochodzą

30

dopiero z połow y II EB .

■<---Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk ze starszego okresu epoki brązu w zachodniej W ielkopolsce

Fig. 1. Distribution o f the pre-Lusatian culture sites in western W ielkopolska

1 - Babim ost, pow. zielonogórski, woj. lubuskie; 2 - B aranow o, pow . poznański, stan. 3; 3 - Bąblin, pow . obornicki, stan. 3; 4 - Będlewo, pow. poznański; 5 - Białcz, pow . kościański, stan. 27, 28 oraz nieoznaczone; 6 - B iedrusko, pow . poznański; 7 - Binino, pow. szam otulski; 8 - B liżyce, pow. w ągrow iecki, stan. 2; 9 - B ruszczew o, pow. kościański, stan. 5, 17, 18; 10 - B udzyń, pow. chodzieski, stan. 3; 11 - Buków , pow . zielonogórski, woj. lubuskie; 12 - B ystrzek, pow . śrem ski, stan. 2, 5; 13 - Czacz, pow. kościański, stan. 3, 4, 17; 14 - C zam otki, pow. średzki, stan. 2; 15 - C zm oniec, pow . poznański, stan. 1 ,2 ; 16 - Dąbrow a, pow. śrem ski; 17 - Dolsk, pow. śrem ski, stan. 5, 7; 18 - D rezdenko, pow. strzelecko-drezdenecki, woj. lubuskie; 19 - G arbatka, pow . obornicki, stan. 1; 20 - G linienko, pow. poznański; 21 - G łuchow o, pow . poznański; 22 - G niew ow o, pow. kościański, stan. 3; 23 - G oszczanow iec, pow. strzelecko-drezdenecki, woj. lubuskie; 24 - G urostow o, pow . kościański, stan. 8; 25 - Januszew o, pow. średzki, stan. 1; 26 - Jastrzębsko Stare, pow . now otom yski; 27 - K aczeniec, pow. czam kow sko- trzcianecki, stan. 2; 28 - K arpicko, pow. w olsztyński, stan. 1; 29 - K arśnice, pow . kościański; 30 - K luczew o, pow . w olsztyń- ski, stan. 19; 31 - K łodzisko, pow. szam otulski; 32 - Kokorzyn, pow. kościański, stan. 27, 43, 4 9 , 51; 3 3 - K onojad, pow. grodziski, stan. 5; 34 - K opanica, pow . w olsztyński; 35 - Kościan; 36 - Kotow o, pow . grodziski, stan. 1; 37 - K ow alew ko, pow. obornicki, stan. 3, 6; 38 - K ow anów ko, pow. obornicki, stan. 12; 39 - K ó m ik -B n in , pow . poznański, stan. 7; 4 0 - K robielew ko, pow. m iędzyrzecki, woj. lubuskie; 41 - Kursko, pow . m iędzyrzecki, woj. lubuskie; 4 2 - Lipki M ałe, pow. gorzow ski, woj. lubuskie; 43 - Lubiatów , pow . strzelecko-drezdenecki, woj. lubuskie; 44 - Luboń, pow. poznański, stan. 4 , 10, 13, 18, 27, 35, H oraz nieoznaczone; 45 - Lutol M okry, pow. m iędzyrzecki, woj. lubuskie, stan. 2; 46 - Lutom ek, pow. m iędzychodzki, stan. 22; 47 - Ł agiew niki, pow. kościański, stan. 20; 48 - Łążek, pow . śrem ski; 49 - M anieczki, pow . śrem ski; 50 - M echlin, pow. śrem ski, stan. 6; 51 - M iędzychód, stan. 1; 52 - M osina, pow . poznański, stan. 3, 10, 11; 53 - M ściszew o, pow. poznański, stan. 2; 54 - N ądnia, pow. now otom yski, stan. la , 3, 5, 6, 7; 55 - N iem ierzyce, pow . grodziski, stan. la ; 56 - Niesłabin, pow. śrem ski, stan. 4; 57 - N ietążkow o, pow . kościański; 58 - N iew ierz, pow . szam otulski; 59 - O borniki W lkp., stan. 3; 60 - O rkow o, pow. śrem ski, stan. 1, 2; 61 - O w cze G łow y, pow . obornicki, stan. 4 oraz nieoznaczone; 62 - Pierw o- szewo, pow. szam otulski; 63 - Policko, pow . m iędzyrzecki, woj. lubuskie, stan. lc ; 64 - P otrzanow o, pow . w ągrow iecki, stan. 5; 65 - Poznań-D ębiec, stan. E; 66 - P oznań-D olina Św iętojańska; 67 - P oznań-G olęcin, stan. V; 68 - Poznań-K om andoria, ul. G rodzieńska, stan. 1; 69 - Poznań-N aram ow ice; 70 - Poznań-Szeląg; 71 - P oznań-Szeląg; 72 - Poznań, ul. W ołyńska 19; 73 - Poznań-okolice; 74 - Pożarow o, pow . szam otulski; 75 - Prom nice, pow . poznański, stan. 3 oraz nieoznaczone; 76 - Prosną, pow. chodzieski, stan. 1; 77 - Przem ęt, pow . w olsztyński; 78 - P rzysieka Polska, pow . kościański, stan. 11, 13; 79 - Puszcza, pow. m iędzychodzki, stan. 2; 80 - P uszczykow o-N iw ka, pow. poznański, stan. 2, 4; 81 - Racot, pow . kościański, stan. 6; 82 - R ogaczew o W ielkie, pow. kościański, stan. 13; 83 - R ogalinek, pow . poznański, stan. 17; 84 - R ogierów ko, pow. poznański, stan. 2; 85 - R ożnow o, pow . obornicki, stan. 8, 9; 86 - Rudki, pow. obornicki, stan. 1; 87 - R ybojady, pow . m ię dzyrzecki, woj. lubuskie, stan. 1; 88 - Separow o, pow. grodziski, stan. 1, 12; 89 - Sepienko, pow . kościański, stan. 7; 90 - Słopanow o, pow. szam otulski, stan. 1; 91 - S okołow ice, pow . w olsztyński; 92 - Sow inki, pow . poznański, stan. 11; 93 - Stare Osow o, pow. obornicki, stan. 2; 94 - Strzyżew o, pow. now otom yski, stan. 1, 3; 95 - Sulechów , pow . zielonogórski, woj. lubuskie; 96 - Śm iłow o, pow . szam otulski, stan. 2; 97 - T erespotockie, pow. now otom yski, stan. 1; 98 - U chorow o, pow. obornicki, stan. 9; 99 - U ścikow iec, pow . obornicki, stan. 2; 100 - W artosław , pow. szam otulski; 101 - W idziszew o, pow. kościański, stan. 13, 15; 102 - W ielkie, pow . p oznański, stan. 3; 103 - W iórek, pow . po zn ań sk i, stan. 9, 12; 104 - W itoldzin,

pow. szam otulski, stan. 1; 105 - W róblew o, pow. szam otulski; 106 - Z aborow o, pow. w olsztyński.

U w a g i : * ) KT - elem enty uznane za w łaściw e d la kultury trzcinieckiej, szczególnie ceram ika zdobiona dookolną p la styczną listw ą oraz z pogrubionym i, facetow anym i w ylew am i.

Jeżeli nie zaznaczono inaczej, to miejscowości zn ajd u ją się w obrębie w ojew ództw a wielkopolskiego.

29 Numery podane w nawiasach odpow iadają numeracji stanowisk na rycinie 1. 30 Gedl 1983, s. 4 2 ^ 5 , Taf. 5: 120.

(10)

100 M. KACZMAREK

Sytuacja kulturow a i osadnicza w dorzeczu środkowej W arty w początkach star szego okresu epoki brązu nie je st zupełnie jasna. Z pew nością nie m ożna mówić tutaj o początkach stabilnego osadnictw a m ogiłow ego czy choćby naw et o bardziej intensyw nych w pływ ach ze strefy zw artego zasięgu kultury przedłużyckiej. W ydaje się zatem , że obszary te były nadal zasiedlone przez późne ugrupow ania kultury unietyckiej, ew entualnie tzw. kultury grobsko-śm iardow skiej, przekształcone u schyłku w czesnego okresu epoki brązu (B A2/B B1) wskutek zakarpackich oddzia ływ ań w ieterzow skich.

W fazie klasycznej kultury przedłużyckiej, przypadającej na BB2-B C i (środ kow a i początki schyłkow ej części II EB), obserw ujem y ju ż dość w yraźny napływ elem entów m ogiłow ych w m iędzyrzecze W arty i Obry. Z apew ne wtedy pojaw iają się pierw sze nekropolie z grobam i kurhanow ym i, są one jednak dotychczas niezw y kle słabo rozpoznane. O becnie dysponujem y lakonicznym i inform acjam i o zaledw ie 3 cm entarzyskach (B uków - nr 11, D ąbrow a - nr 16, Lipki M ałe - nr 42), na któ rych dokonano przypadkow ych eksploracji szkieletow ych pochów ków , praw dopo dobnie przykrytych nasypam i kurhanow ym i. O calały stam tąd tylko pojedyncze szpile brązow e, będące p odstaw ą klasyfikacji chronologicznej. N iew ątpliw ie typo w ym w yznacznikiem fazy klasycznej je st pozyskana w jednym z kurhanów w Bu kow ie szpila z w rzecionow atą g łó w k ą (odm iany K sięże W ielkie), zdobiona bardzo charakterystycznym dla tego okresu m otyw em w ielobocznej gw iazdy wpisanej

31

w koła w spółśrodkow e . Egzem plarze zarejestrow ane na dw óch pozostałych cm entarzyskach reprezentują form y w łaściw e raczej dla m łodszej części omawianej fazy bądź dla początków fazy schyłkow ej. Z a ich w cześniejszym datow aniem prze m aw ia w łaśnie obecność m otywu gwiazdy w ornam entach pokrywających główki. T ak więc wątek wirującej gwiazdy zdobi szpilę z w ątorow atą głów ką (odmiany Krzy- dlina M ała), pochodzącą z kurhanu w D ąbrow ie12. Z kolei na szpili uchatej typu A z Lipek M ałych, nawiązującej form ą do datowanej ju ż na pierw szą połowę III EB (BD) odm iany T rzęsów , znajduje się ornam ent zw ielokrotnionej, w ieloram iennej

33

gwiazdy, pozw alający um ieszczać ten egzem plarz jeszcze w ram ach fazy klasycznej . Z fa z ą klasyczną należy ponadto w iązać naram ienniki z tarczkam i spiralnymi typu M iłosław (odm iana M iłosław i Trzebnica), które znam y ze skarbu z Lutom ka (nr 46) oraz z przypadkow ego znaleziska w O w czych G łow ach (nr 61). Nie je st to jednak pew ne, gdyż okazy tego typu są form ą stosunkow o d łu g o trw ałą najpóźniej sze zaś egzem plarze m o g ą pochodzić naw et z pierw szej połow y III EB (B D )34. Spo śród pozostałych ozdób obręczow ych, na które składają się w yłącznie znaleziska bezkontekstow e, do fazy klasycznej dość pew nie m ożna zaliczyć starszą odm ianę otw artych bransolet o zgrubiałych i odgiętych końcach (Pierw oszew o - nr 62; Stare

31 Gedl 1983, s. 60, Taf. 15:210. 32 Gedl 1983, s. 54, Taf. 10: 175. 33 Gedl 1983, s. 77, Taf. 23: 312.

(11)

101

Osow o - nr 93) oraz o zw ężających się końcach (Lubiatów - nr 43), pokrytych ch a rakterystycznym ornam entem tzw. w ilczych zębów 35. Bardzo nieliczne są natom iast znaleziska narzędzi i broni. S ą to: siekierka z brzegam i typu W ałow ice (Prom nice - nr 75), datow ana szeroko pom iędzy II i III E B 36, oraz 2 sztylety z pó łk o listą (Gli- nienko - nr 20) i trapezow atą (O borniki - nr 59) nasad ą do rękojeści, znalezione bezzespołow o37.

W fazie klasycznej, a więc od połow y II EB, następuje dość w yraźna ekspansja terytorialna kultury m ogiłow ej na tereny W ielkopolski. O bejm uje ona jed n ak przede w szystkim południow ą strefę tego regionu, nie przekraczając w zasadzie górnego i środkow ego biegu Obry. T am też, ja k się w ydaje, po w stają bardziej stabilne form y osadnictw a, uchw ytne archeologicznie przede w szystkim w postaci cm entarzysk (K leszczew o, pow. Leszno; K unow o, pow. Gostyń; Pudliszki, pow. G ostyń, stan. 3; Sm oszew, pow. K rotoszyn). W św ietle obecnej bazy źródłow ej recepcja m ogiło wych w zorców kulturow ych fazy klasycznej przedstaw ia się w zachodniej W ielko polsce nader skrom nie. P rzew ażają tutaj pojedyncze znaleziska w yrobów b rązo wych, brak natom iast osad i cm entarzysk, które bezspornie m ożna by uw ażać za ew identne ślady stałego osadnictw a ludności kultury przedłużyckiej. W zm iankow a ne powyżej nekropolie w Bukow ie, D ąbrow ie czy Lipkach M ałych le ż ą na obrze żach badanego obszaru (ryc. 1). Z apew ne spora część stanow isk „ceram icznych”, trudnych do dokładniejszego określenia chronologicznego, pochodzi w łaśnie z fazy klasycznej, ale nie sposób tego obecnie dowieść. M apa pew nie datow anych znale zisk z tego okresu w yraźnie pokazuje, że zw łaszcza m iędzyrzecze W arty i Obry, a więc obszar Pojezierza Poznańskiego, zaznacza się ja k o sw oista biała plam a. N ie wykluczone, ja k sugeruje to E. K łosińska38, że nadal rozw ijały się tutaj społeczności związane z nurtem późnej kultury unietyckiej, recypujące tylko oddziaływ ania m o giłowe ze Śląska lub z południow ej W ielkopolski. W arto przy tym odnotow ać, że bardzo aktyw ny dotąd m ikroregion kościański, z o sa d ą w B ruszczew ie, stan. 5, tak że nie w ykazuje teraz jednoznacznych śladów zm iany kulturow ej.

Zdecydow anie najliczniejszym zbiorem artefaktów zw iązanych z k u ltu rą przed- łużycką dysponujem y dla fazy m łodszej (schyłkow ej), datow anej na B C 2-B D . N ie stety, podobnie jak w odniesieniu do fazy poprzedniej, są to przew ażnie pojedyncze znaleziska bezkontekstow e, w zględnie skarby o dość szerokich ram ach chronolo

gicznych. W śród ozdób typow ym w yznacznikiem są teraz długie szpile

z tulejkow atą g łó w k ą form a bardzo charakterystyczna dla kultury przedłużyckiej, nie w ystępująca w zasadzie poza jej zasięgiem ; w zachodniej W ielkopolsce stw ier dzono dotychczas tylko 3 egzem plarze takich szpil39: odm iany Z bro jew sk o Jan u

-35 Gedl 1975a, s. 36, 37, tabi. XIX: 16; Kłosińska 1997, tabi. LXI: 1, LXII: 11. 36 Szpunar 1987, s. 65, 66, Taf. 21: 377.

37 Gedl 1980a, s. 47, 57, Taf. 13: 94. 38 Kłosińska 1997, s. 138, 139.

(12)

102 M. KACZMAREK

szew o (nr 25) i K ow alew ko (nr 37) oraz odm iany K ujaw ki-W róblew o (nr 105). Szpile z tulejk o w atą g łó w k ą stanow iły przew ażnie w yposażenie grobów szkieleto wych, okaz z Januszew a odkryto zaś najpraw dopodobniej w grobie ciałopalnym . Dla fazy schyłkow ej w łaściw e są ponadto: szpila z w ątorow atą głów ką odm iany Jeziora (G arbatka - nr 19), egzem plarz z głów ką w postaci spiralnej tarczki (Janu- szew o - nr 25) oraz szpila typu B uków (nr 11) z tejże m iejscow ości40. Zapew ne na sam koniec owej fazy należy datow ać późne odm iany szpil uchatych typu A, odm ia ny T rzęsów (B uków - nr 11; Poznań-Szeląg - nr 71)41. O kazy takie w spółw ystępują jeszcze z ceram ik ą guzow ą w zespołach w czesnołużyckich z pierwszej połowy III EB (BD) (ryc. 4A). Rów nie p ó źn ą pozycją chronologiczną legitym ują się szpile typu D einsdorf (B abim ost - nr 1; B inino - nr 7; Przem ęt - nr 77), form a szeroko rozpo w szechniona na terenie E uropy Środkowej na przełom ie II i III EB (B C /B D -B D ); na ziem iach polskich w ystępująca zarów no w zespołach późnom ogiłow ych, jak i jeszcze we w czesnołużyckich. Identyfikacja kulturow a znalezisk bezzespołow ych, do których n ależą w szystkie okazy zachodniow ielkopolskie, je st bardzo trudna, a dotychczasow e propozycje rozróżniania egzem plarzy schyłkow om ogiłow ych od w czesnołużyckich są m ocno dyskusyjne42.

Ze schyłkow ą fa zą kultury przedłużyckiej w zachodniej W ielkopolsce można wiązać w iększość naram ienników z tarczkam i spiralnym i, w chodzących w skład bądź stanow iących jedyny asortym ent skarbów z N iew ierza (nr 58), W itoldzina (nr 104) i K ow alew ka (nr 37). O kazy z N iew ierza i W itoldzina należą do typu Czernice (odm iany C zernice i Szczecin), w ystępującego przede w szystkim na Pom orzu Z a chodnim i datow anego dość szeroko - od B B 2 do H a A |43. O ile jednak depozyt z N iew ierza na podstawie kontekstu można odnosić do schyłkowej fazy kultury przed łużyckiej, o tyle dla pary naram ienników z W itoldzina trudno jednoznacznie ustalić, czy p ochodzą one ze schyłku II EB, czy też dopiero z początków III EB (BD)44. Szerokie ram y chronologiczne (B B 2-H a A 2) cechują rów nież użytkow anie nara m ienników typu M iechow ice, do których zalicza się egzem plarze odkryte w bliskim sąsiedztw ie rozległej nekropolii „łużyckiej” w K ow alew ku. Także w tym przypadku skarb ów m ógł zostać zdeponow any dopiero w pierw szej połow ie III EB (BD), gdyż ram ow a chronologia tej odm iany zaw iera się pom iędzy BC a BD45. Pozostałe formy ozdób obręczow ych reprezentują głów nie m łodsze w arianty otw artych bransolet, zdobionych naprzem iennie polam i poziom ych i pionow ych kresek, którym tow arzy sz ą ukośnie zakreskow ane trójkąty i linie zygzakow ate. S ą to okazy o zgrubiałych

4(1 Gedl 1983, s. 58, 101, 104, Taf. 13: 198; 33: 481; 34: 508. 41 Gedl 1983, s. 78, 79, Taf. 23: 315; 24: 332.

42 Essen 1985, s. 22 n„ Taf. 5: 82, 84.

43 B lajer 1984, s. 53, 5 6 -5 9 , Taf. 48: 150, 151; 54: 173, 174.

44 O statnio W. B lajer (1999, s. 129, 130) sugeruje nawet, aby naramienniki z W itoldzina datować dopiero na H aA i-H aA :.

(13)

103

i odgiętych końcach (B ędlew o - nr 4) oraz egzem plarze o zw ężających się końcach (K ow alew ko - nr 37; Śm iłow o - nr 96)46. B ransolety z B ędlew a w spółw ystępow ały z sierpem o lekko faliście w ygiętym tylcu, nie spotykanym po pierw szej połow ie III EB47. Natomiast dla dwóch pozostałych bransolet bliską analogię stanow ią egzem plarze z kujawskiego grobu w Bożejewicach, pow. M ogilno, stan. 8, którym

towarzy-✓ ✓ 48

szyła szpila uchata typu C, odm iany Jelenin, datująca ów zespół na BC/BD .

W iększość narzędzi przypisyw anych schyłkow ej fazie kultury przedłużyckiej występuje także w zespołach, które m ożna łączyć ju ż z początkam i kultury łużyc kiej. D otyczy to przede w szystkim siekierek, charakteryzujących się stosunkow o długim okresem użytkow ania. Zw ykle są one też w literaturze przedm iotu datow ane na okres pom iędzy schyłkiem II EB a p ierw szą połow ą III EB (B C -B D ). Pośród okazów zachodniow ielkopolskich przew ażają znaleziska bezzespołow e, należące do dw óch zasadniczych grup typologicznych: siekierek z brzegam i (typ K łodzisko, odm iana A: Karśnice - nr 29, K łodzisko - nr 31 oraz typ Czubin: okolice Poznania - nr 73)49 i z piętką. Śladem oddziaływ ań zakarpackich pod koniec starszego okresu epoki brązu (BC/BD ) są dw a czekany: o podw ójnym ostrzu (Sulechów - nr 95) i z tarczow atym obuchem (okolice Poznania). N iew ątpliw ie obydw a okazy m ożna traktow ać jak o „im porty” ze Słow acji lub W ęgier i datow ać na przełom BC i BD 50. Ponadto z m ilitariów na baczniejszą uw agę zasługuje fragm ent grotu oszczepu typu Kirke Saby ze skarbu z N iew ierza, o w yraźnie nordyjskiej prow eniencji51.

Faza schyłkow a je s t w zachodniej W ielkopolsce etapem najbardziej in ten sy w nych oddziaływ ań/rozw oju (?) kultury m ogiłow ej. Z an ik a w ów czas p rzodująca dotąd w recepcji południow ych (głów nie śląskich) w zorców k u lturow ych rola skupiska kościańskiego, czyli regionu śm igielsko-krzyw ińskiego w ujęciu E. K ło sińskiej52. O bok pojedynczych w ytw orów brązow ych p o jaw iają się skarby zaw ie rające głów nie naram ienniki z tarczkam i spiralnym i. N a podkreślenie zasługuje trudność w przeprow adzaniu jedn o zn aczn ej klasyfikacji kulturow ej (schyłkow o- m ogiłow e - w czesnołużyckie) w ielu bezkontekstow ych znalezisk pochodzących z przełom u BC i BD. W dużym stopniu ów problem dotyczy ró w n ież skarbów brązow ych, zaw ierających nierzadko w yroby datow ane szeroko, pom iędzy B B 2 a BD, czy naw et H a A : (np. R adzim -M aniew o, M iędzyrzecz). N adal też obraz o b li cza kulturow ego zachodniej W ielkopolski w starszym okresie epoki brązu nie rysuje się zbyt jasn o , co w dużej m ierze spow odow ane je st o g ran iczo n ą w arto ścią poznaw czą m ateriału źródłow ego, na który sk ła d ają się w w iększości

bezkontek-46 Gedl 1975a, s. 36, 37, tabi. XX: 1, XXXI: 8. 47 Gedl 1995, s. 42.

48 Cofta-Broniewska, Kosko 1982, s. 131, ryc. 55: 5, 7. 45 Szpunar 1987, s. 59, 67, Taf. 17: 319;18: 230; 22: 397. 50 Gedl 1975a, s. 56, tabi. V: 5.

51 Fogel 1979, s. 89, 90; Bukowski 1998, s. 132, ryc. 45. 52 Kłosińska 1997, s. 138, 139.

(14)

104 M. KACZMAREK

stow e znalezisk a w yrobów brązow ych i słabo rozpoznane (pow ierzchniow o) sta now iska osadow e. W yraźne s ą je d n a k różnice pom iędzy terenam i położonym i na południe od ró w noleżnikow ego biegu O bry a obszaram i Pojezierza Poznańskiego. S trefa po łu d n io w a łączy się ze skupiskiem stanow isk zlokalizow anych w m iędzy-rzeczu górnej O bry, O rli i B aryczy, w chodzących w zasięg w yróżnionej przez

53

B. G edigę grupy środkow ośląsko-w ielkopolskiej. Z n a jd u ją się tam cm entarzyska kurhanow e, i to p o cząw szy od w czesnej fazy kultury p rzedłużyckiej54. Z P ojezie rza P oznańskiego znam y zaś tylko k ilk a grobów , usytuow anych w dodatku na rubieżach an alizow anego zasięgu. O chronologii w yróżnionych tutaj skupisk o sad n iczy ch 55 trudno pow iedzieć coś pew nego, gdyż są one pozbaw ione dokład niejszych datow ników , a ceram ika reprezentuje cechy przypisyw ane zarów no kulturze m ogiłow ej, ja k i trzcinieckiej (ryc. 1). N ie w ykluczając istnienia kultury m ogiłow ej (przedłużyckiej) w zachodniej W ielkopolsce, co obecnie dość słabo d o k u m en tu ją źró d ła nieruchom e, należałoby się jed n ak zastanow ić nad inną inter p retacją sytuacji kulturow ej na tym terenie. W ydaje się bow iem , że zn aczn ą część m ięd zy rzecza środkow ej W arty i O bry jeszcz e u schyłku starszego okresu epoki brązu m ogły zam ieszkiw ać społeczności zw iązane z nurtem późnej kultury unie tyckiej, przekształconej w w yniku w pływ ów zakarpackich (w ieterzow skich), dość opornie poddające się oddziaływ aniom m ogiłow ym em itow anym ze Śląska i połu dniow ej W ielkopolski. M ożliw ość przeżyw ania się do B B 2 takiego system u k ultu row ego przyjm uje także E. K łosińska56. T rudno natom iast zgodzić się t, tezą o nasileniu w pływ ów m ogiłow ych w czasach o dpow iadających schyłkow ej fazie kultury p rzedłużyckiej, je śli zw aży się, że spora część elem entów datow anych na ten okres (głów nie ze skarbów ) pom im o afiliacji m ogiłow ych w ykazuje jednak w yraźne pow iązania z inw entarzam i typow ym i dla Pom orza Z achodniego (Nie- w ierz, W itoldzin). C hoć je s t to pogląd ryzykow ny, a je g o falsyfikację w ypada pozostaw ić przyszłym badaniom , w ydaje się, iż w odniesieniu do sporej części zachodniej W ielkopolski m ożna obecnie m ów ić - podobnie ja k w przypadku

Po-57

m orza - o fazie m ogiłow ej, nie zaś o istnieniu tutaj odrębnej jed n o stk i k ulturo wej tego typu. O bszar zachodniej W ielkopolski w starszym okresie epoki brązu poddany był w ielostronnym o d d ziaływ aniom kulturow ym (m .in. trzcinieckim ), z których niew ątpliw ie w pływ y m ogiłow e były dom inujące, uderzające je st jednak to, że nie zaznaczyły się one w y raźn ą ob ec n o ścią stałych punktów osadniczych, w postaci osad i cm entarzysk. P oznanie ich ułatw iłoby z p ew n o ścią obserw ację procesów kulturow ych w iodących do p o jaw ienia się tutaj pierw szych ugrupow ań „łu życkich” .

53 Gediga 1978, s. 164. 54 Gedl 1975a, m apa 4. 55 Kłosińska 1992b, ryc. 3. 56 Kłosińska 1997, s. 138, 139. 57 Bukowski 1998, s. 124, 146, 147.

(15)

105

P O C Z Ą T K I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W Z A C H O D N IE J W IE L K O P O L S C E

ARCHEO LO GICZNE W YZNACZNIKI W CZESN EJ FA ZY KU LTU RY ŁUŻYCKIEJ W ZA CH O D N IEJ W IELKOPOLSCE

Rekonstrukcja procesu zm iany kulturow ej należy w badaniach społeczności pradziejow ych do bardzo intrygujących i zarazem trudnych przedsięw zięć, w ym a gających od archeologa nie tylko dobrej orientacji w m ateriale źródłow ym , ale także odpow iedniego przygotow ania teoretycznego, pozw alającego uniknąć konstruow a nia schem atycznych modeli zachodzących procesów . W dotychczasow ych, skróto wo opisanych wyżej próbach w yjaśnienia m echanizm ów zaniku jednych kultur i pojaw iania się w ich m iejsce now ych jednostek, do m in u ją dw a sposoby ujęcia tegoż zjawiska. W starszych opracow aniach przyjm ow ano zazw yczaj, że czynni kiem spraw czym w szelkich zm ian kulturow ych były m igracje określonych grup ludzkich, nosicieli now ych w zorców kulturow ych. N ieco później przestrzenną eks pansję now ych zachow ań kulturow ych zaczęto tłum aczyć jak o „w ędrów kę idei” , która nie w ym agała fizycznych przem ieszczeń określonych populacji. Tak m iędzy innymi u schyłku lat 60. interpretow ano fenom en rozprzestrzeniania się kultury pom orskiej. Ten drugi sposób w yjaśniania m echanizm ów zm ian kulturow ych zna cząco upodabnia się do m odelu akulturacji, szczególnie intensyw nie eksploatow ane go w następnej dekadzie przez badaczy neolitu. Istota procesu akulturacji, koncepcji zrodzonej na gruncie antropologii kulturow ej, była w ów czas niejednokrotnie błędnie aplikow ana w polskiej prahistoriografii, często przy użyciu m ożliw ie najbardziej zaw iłego słownictwa. W spółcześnie pod pojęciem akulturacji, m im o w ielu funkcjo nujących definicji, rozum ie się przede w szystkim proces przeobrażeń o w ym iarze

58

m iędzykulturow ym , spow odow anych w ym ianą lub przepływ em treści .

Przystępując do om ów ienia początków kultury łużyckiej w zachodniej W ielko polsce należy założyć, iż u genezy tego zjaw iska leży w łaśnie proces akulturacji o wym iarze ponadregionalnym , obejm ujący w iększość obszarów położonych w dorzeczu górnej i środkow ej Odry. Jego rezultatem była pierw sza tak szeroka unifi kacja kulturow a zachodniej części ziem polskich, obserw ow alna zw łaszcza w tzw. fazie w czesnołużyckiej. W ydaje się, że przepływ now ych treści kulturow ych nastę pował w dw ojaki sposób, a więc zarów no dzięki dyfuzji poszczególnych elem entów , jak i poprzez ograniczoną m igrację określonych grup ludzkich. Poniżej przedsta wiam próbę skonfrontow ania oraz uszczegółow ienia tych założeń z dostępnym obecnie m ateriałem źródłow ym .

K ształtow anie się now ego oblicza kulturow ego zachodniej W ielkopolski w p o czątkach środkow ego okresu epoki brązu w yznaczają ciałopalne zespoły grobow e, zaw ierające ceram ikę guzow ą typu śląsko-w ielkopolskiego, w łaściw ą dla w iększo ści obszarów usytuow anych w dorzeczu środkowej O dry (ryc. 2). N ajpew niej proces

(16)

106 M. KACZMAREK

ten, datow any na BD, a w ięc na początki III EB, nastąpił rów nolegle w zachodniej W ielkopolsce i na sąsiedniej ziem i lubuskiej; obszary te łączy się zw ykle w je d n ą grupę kultury łużyckiej, zw an ą zachodniow ielkopolską59 lub brandenbursko- lubuską60. W obu w spom nianych regionach brak dotychczas bardziej przekonują cych dow odów na istnienie najw cześniejszego horyzontu łużyckiego ze schyłku II EB (BC), z jak im mam y do czynienia na D olnym Śląsku (zw łaszcza w jego środ kow ej części) i w południow ej części G órnego Śląska. Pojaw ia się tutaj dopiero ceram ika zdobiona rozw iniętym ornam entem guzow ym , w łaściw ym ju ż dla całego III EB (B D -H aA ,).

W czesnołużycki styl guzow y w ceram ice z zachodniej W ielkopolski, oprócz kontynuacji niektórych form w cześniejszych, w iąże się z szeregiem now ych morfo- typów , w łaściw ych w yłącznie dla now o pow stającej kultury łużyckiej. C haraktery styczne są przede w szystkim w azy z lejkow atą szyjką i w ylew em kołnierzow ato w ychylonym na zew nątrz (tzw. kryzą) (ryc. 3B: 6; 4D: 2; 6A; 3; 7A: 3, B: 2, 4), w azy z baniastym brzuścem i cylindryczną szyjką (ryc. 3B: 10; 4A: 2, B: 10, D: 7; 5C: 6, 8; 6B: 12; 7A: 1), am fory z baniastym lub elipsow atym brzuścem i cylin d ry czn ą szyjką (ryc. 3A: 9, B: 4, 7 -9 ; 4B: 3, 9, D: 8, 9; 7A: 6), dzbany i kubki z podobnie ukształtow anym brzuścem lecz stożkow atą szyjką (ryc. 3A: 8, B: 5; 4B: 6, 7, D; 6; 5A: 1, 9, B: 1; 6A: 9, B: 13, C: 3; 7A: 4, B: 1), jajow ate garnki z lejko w ato w ychyloną k raw ędzią w ylew u (ryc. 4B: 5, 8, D: 4; 5A: 5, 6, 8, B: 2; 6A: 1, 3, 11, B: 6 -8 , 10, 11, C: 1, 2, 4; 7A: 5, 7) oraz trój segm entow e m isy z lejkow atą szyjką i w ystającym na zew nątrz w ylew em (niekiedy facetow anym ) (ryc. 3B: 3; 4B: 2, C: 1, D: 1; 5A: 7, B: 3; 6B: 4; 7A: 2, B: 3). W śród nich niew ątpliw ie „spuścizną” z okresu m ogiłow ego są niektóre form y w spom nianych waz i m is61.

Z nacznie mniej elem entów z poprzedniego okresu spotykam y w ornam entyce. D odatkow ym utrudnieniem badań je st fakt, że ceram ika kultury przedłużyckiej jest tutaj bardzo słabo rozpoznana. N ajbardziej typow ym w yznacznikiem początków kultury łużyckiej w ceram ice zachodniow ielkopolskiej je st ornam ent guzowy, któ rym dekorow ano tylko wazy, am fory i dzbany. N ajczęściej były to guzy silnie w y pychane od w nętrza, przez co naczynia przybierały form ę w ieloboczną w rzucie poziom ym (ryc. 3B: 9; 4D: 9). U zupełnieniem guzów był przede w szystkim linearny ornam ent ryty, w ystępujący rów nież sam odzielnie. P oza tym naczynia zdobiono innym i elem entam i plastycznym i, ja k choćby szerokim i, ukośnym i kaneluram i czy żeberkam i um ieszczanym i zw ykle na najw iększej w ydętości brzuśca. W świetle typologicznej klasyfikacji ornam entu guzow ego przeprow adzonej przez M. Kwapiń- skiego62 znaleziska zachodniow ielkopolskie stanow ią część w iększego skupiska w dorzeczu środkowej Odry, określonego jako aglom eracja lubusko-w ielkopolska.

Sty-59 Kostrzewski 1955, s. 96 n., m apka 6, 7. “ Gedl 1975b, s. 118, 119, mapa 1, 2. 61 K łosińska 1997, s. 4 2 -4 4 , ryc. 10, 11. 62 Kwapiński 1985, s. 15, 16, m apa 3.

(17)

ZE STUDIÓW NAD POCZĄTKAMI KULTURY ŁUŻYCKIEJ W ZACHODNIEJ WIELKOPOLSCE ₁₀₇

A

Ryc. 3. Zachodniow ielkopolskie zespoły grobowe z w czesnołużycką ceram iką guzow ą A - Płom ykow o, stan. 1, grób 1; B - Św ięty W ojciech, stan. 10, obiekt (grób) 124.

A - wg U. D ym aczew skiej (1963), B - wg A. K rzyszow skiego (1998)

Fig. 3. Grave assemblages with early Lusatian culture knobbed pottery from western W ielkopolska A - Płom ykow o, site 1, grave 1 ; B - Św ięty W ojciech, site 10, feature (grave) 124.

(18)

108 M. KACZMAREK

listyka zdobnictw a ceram iki lubusko-w ielkopolskiej w ykazuje szereg cech w spól nych, a także zbliżone trendy rozw ojow e z okazami tw orzącym i dw a sąsiednie sku piska: dolnośląskie i dolnołużyckie. W pierw szej fazie w ystępow ania ornam entyki guzow ej, datow anej na B B 2-B C i nazw anej przez M. K w apińskiego63 fazą dyw er gencji stylu guzow ego, d om inują guzy typu A, D i, C i E. Z kolei fazę m ło d sz ą um ieszczaną w przedziale B D -H aA ] i o kreśloną jak o stadium unifikacji stylu gu zow ego, w yznaczają naczynia zdobione guzam i typu B2, D2 i D3. Jedynie ornam ent guzow y typu Bi spotyka się przez niem al cały okres w ystępow ania w czesnołużyc- kiego stylu guzow ego. P rzedstaw ionego powyżej dynam icznego m odelu rozwoju zdobnictw a guzow ego nie m ożna jed n ak zaakceptow ać całkow icie bezkrytycznie. D yskusyjne w ydaje się przede w szystkim nazbyt w czesne datow anie pierwszej z w yróżnionych faz64. Z akładając bow iem , iż guzy typu C, D, i E są w spółczesne guzom typu A, będącym przecież w yznacznikiem najw cześniejszych zespołów kul tury łużyckiej ze schyłku II EB (BC) na Śląsku, Łużycach i na M oraw ach65, należa łoby dokonać korekty datow ania początków kultury łużyckiej w strefie lubusko- zachodniow ielkopolskiej, co nie w ydaje się być w pełni uzasadnione. Przyjmując w ięc ów diachroniczny, dw ustopniow y podział zdobnictw a guzow ego, w przypadku ceram iki zachodniow ielkopolskiej trzeba jed n ak przesunąć chronologię pierwszej fazy na początki III EB, a więc na B C /B D -B D . W ten sposób ornam ent określony jak o późniejszy, czyli w łaściw y dla fazy unifikacji stylu guzow ego, przypadałby tutaj na d ru g ą połow ę III EB i nieznacznie tylko na początek IV EB, czyli na H aA ]- H aA ]/H aA 2.

N ajstarszym i przykładam i zdobnictw a guzow ego w zachodniej W ielkopolsce, które w iązać m ożna z pow stającą na tym obszarze kulturą łu ż y c k ą są dw a naczynia zdobione guzam i typu A z cm entarzysk w Łęgow ie (nr 229)66 i w Szklarce Trzciel- skiej (nr 467). S ą to jed n ak egzem plarze pozbaw ione kontekstu źródłow ego i przy najm niej na razie na podstaw ie ich obecności trudno w yrokow ać o istnieniu tutaj najw cześniejszej fazy tej kultury ze schyłku II EB (BC). N iew ykluczone, iż m ogą one być pozostałościam i osadnictw a schyłkow ej fazy kultury przedłużyckiej. Po czątki stylu guzow ego w ceram ice zachodniow ielkopolskiej reprezentują ponadto stosunkow o liczne zespoły grobow e oraz cały szereg bezkontekstow ych znalezisk naczyń pokrytych ornam entem guzow ym typu C, Di i E. W śród zespołów zwartych guzy typu C w ystępują tylko na dw óch naczyniach w chodzących w skład w yposa żenia grobu 1 z Płom ykow a, stan. 1 (nr 336; ryc. 3A: 1, 2). Znacznie więcej przy kładów naczyń pozyskanych ze zw artych obiektów grobow ych posiadam y dla or nam entu typu Di. N a uw agę zasługują tutaj inw entarze grobów : 2 (ze szpilą uchatą

63 K w apiński 1985, s. 36, 37.

04 W skazywał na to ju ż A. M arcinkian (1986, s. 106, przyp. 14).

65 M .in. Gedl 1974a, s. 21-31, Abb. 2, 7, 8; 1979, Abb. 5, Taf. III: 4, 9, IV: 9, 17, 18; 1980b, s. 85, 86, ryc. 2.

(19)

109

Ryc. 4. Zachodniow ielkopolskie zespoły grobow e z w czesnołużycką ceram iką guzow ą A - Sw arzynice, grób 2; B - S w arzynice, grób 5; C - Sw arzynice, grób 10; D - S w arzynice, grób 9.

A - wg M. K w apińskiego (1 9 7 4 b ), B -D - wg A. M arcinkiana (1975)

Fig. 4. G rave assemblages with early Lusatian culture knobbed pottery from western W ielkopolska A - Sw arzynice, grave 2; B - Sw arzynice, grave 5; C - S w arzynice, g rave 10; D - S w arzynice, grave 9.

(20)

110 M. KACZMAREK

typu A, odm iana Trzęsów ), 5, 9 i 10 z w czesnolużyckiego cm entarzyska w Swarzy- nicach (nr 462; ryc. 4A: 2, B: 9, 10, C: 2, D: 2, 8) oraz grób 1 z nekropolii w Jasień cu, stan. 1 (nr 138). Z kolei guzy typu E odnotow ano w dw óch grobach (1 i 2) z Poręby, stan. 1 (nr 346) oraz w jed n y m (obiekt 124) ze Św iętego W ojciecha, stan. 10 (nr 479; ryc. 3B: 8).

W drugiej połow ie III EB (HaAO zdecydow anie przew ażać zaczyna ornam ent guzow y typu D 2, którem u tow arzyszą guzy typu B 2 oraz uznaw ane za charaktery styczne dla zachodniej W ielkopolski i ziemi lubuskiej guzy typu Dj, z pionow ym żeberkiem . Ceram ikę zdobioną guzam i typu D2 znam y z 18 zespołów zwartych, w śród których najbardziej okazałym i inw entarzam i w yróżniają się: grób (obiekt) 124 ze Św iętego W ojciecha, stan. 10 (nr 479, ryc. 3B: 9), groby 1 i 9 z Borka, stan. 1 (nr 33, ryc. 5A: 9, C: 6), groby 1 i 9 ze Sw arzynic (nr 462, ryc. 4D: 9, 7A: 3, 4), grób 2 z Bukow ca (nr 50, ryc. 5B: 1), a także groby 1 i 2 ze Sm olna W ielkiego, stan. 1 (nr 437, ryc. 6A: 5, B: 13). N ależy tutaj rów nież grób 3 z M iędzyrzecza-O brzyc, stan. 53 (nr 255), w którym ceram ice zdobionej ornam entem guzow ym typu D2 tow arzyszyła szpila uchata typu C, odm iany O patów (ryc. 9: 2). Ponadto fragm enty naczyń ornam entow anych guzam i tego typu odkryto także w grobie 4 z Jasieńca, stan. 1 (nr 138), w grobach 2 i 3 z Kotow a, stan. 1 (nr 186) oraz w w yposażeniu kurhanu z Bukow a, stan. 2 (nr 51), gdzie w spółw ystępow ały one z am forą zdobioną guzam i typu D 3 (ryc. 8: 4). Znacznie m niejszą liczb ą znalezisk wchodzących w skład zespołów zw artych dysponujem y dla ceram iki dekorow anej guzam i ty pu D3. O prócz w spom nianego ju ż kurhanu z B ukow a, po je d n y m takim naczyniu zaw ierały: grób A z K otow a, stan. 1 (nr 186; ryc. 6C: 3), grób 4 z R oska, stan. 2 (nr 399; ryc. 7B: 4) oraz grób 7 ze Sw arzynic (nr 462). N iestety, w szystkie znane dotychczas naczy n ia zdobione ornam entem typu B 2 p ochodzą spoza znalezisk zespołow ych. W śród w ym ienionych inw entarzy grobow ych zd arzają się przypadki w sp ółw ystępow ania guzów starszych z m łodszym i (np. Sw arzynice, grób 9, Św ięty W ojciech, ob iek t 124), co M. K w apińskift7 tłum aczy ich przejściow ym charakterem .

C hronologicznie z m łodszym odcinkiem rozw oju w czesnolużyckiego stylu gu zow ego łączy się szereg znalezisk bezkontekstow ych, pochodzących najpewniej ze zniszczonych grobów . S ą to przede w szystkim szpile uchate typu C, odm iany B u ków oraz popularne w całym III EB w czesnołużyckie szpile z kolbow atą g łó w k ą odm iany D obrzyca i T rzebnik, a także typu Sw obnica (ryc. 9: 3, 4)(>x.

Reasum ując m ożna stw ierdzić, że w czesny etap rozw oju stylistycznego zachodniow ielkopolskiej ceram iki kultury łużyckiej cechow ało zachow anie pewnych tradycji m ogiłow ych, zarów no w m orfologii, ja k i zdobnictw ie naczyń, przy je d n o czesnym krystalizow aniu się now ych w zorców w łaściw ych ju ż dla now o form ują cej się „popielnicow ej” kultury młodszej epoki brązu. Jego chronologię um ieszcza się

67 Kwapiński 1985, s. 37. “ Essen 1985, s. 1 3 ,3 9 ,4 4 ,5 1 .

(21)

111

A

Ryc. 5. Zachodniow ielkopolskie zespoły grobowe z w czesnołużycką ceram iką guzow ą A - Borek, stan. 1, grób 9; B - Bukow iec, grób 2; C - Borek, stan. 1. grób I .

A, C - wg S. Jasnosza (1953), B - wg S. K urnatow skiego (1966)

Fig. 5. Grave assemblages with early Lusatian culture knobbed pottery from western W ielkopolska A - Borek, site 1, grave 9; B - B ukow iec, grave 2; C - Borek, site 1, grave 1.

(22)

112 M. KACZMAREK O . 3cm 7 O 10cm 1-6 .8-11 O______ ______ 10 cm 1-4

Ryc. 6. Zachodniow ielkopolskie zespoły grobowe z wczesnołużycką ceram iką guzow ą A - S m olno W ielkie, stan. 1, grób 2; B - S m olno W ielkie, stan. 1, grób 1 ; C - Kotow o, stan. 1, grób A.

A, B - wg J. O stoja-Z agórskiego (1974), C - wg A. Lipińskiej (1961)

Fig. 6. G rave assem blages with early Lusatian culture knobbed pottery from western W ielkopolska A - S m olno W ielkie, site 1, grave 2; B - S m olno W ielkie, site 1, grave 1; C - Kotow o, site 1, grave A.

(23)

ZE STUDIÓW NAD POCZĄTKAMI KULTURY ŁUŻYCKIEJ W ZACHODNIEJ WIELKOPOLSCE 113 A B J

---\ N

1 -4

Ryc. 7. Zachodniow ielkopolskie zespoły grobowe z w czesnołużycką ceram iką guzow ą A - Sw arzynice, grób 1 ; B - R osko, stan. 2, grób 4.

A - wg M. K w apińskiego (1974b), B - wg S. K urnatow skiego (1966)

Fig. 7. G rave assem blages with early Lusatian culture knobbed pottery from w estern W ielkopolska A - S w arzynice, g rave 1 ; B - R osko, site 2, grave 4.

(24)

114 M. KACZMAREK

skupisko 1 skupisko 2

3-8,10-13

j i iiy¿*i

12 13

Ryc. 8. Rzut poziomy i wyposażenie grobu kurhanowego z Bukowa, stan. 2 wg M. K wapińskiego (1974a)

Fig. 8. Plan and grave goods from the Buków barrow, site 2 according to M . K wapiński (1974a)

(25)

zwykle w ram ach III EB, a więc w przedziale B D -H a A |. N a analizow anym obsza rze nieliczne zespoły (np. Sw arzynice, grób 2 - ryc. 4A ) zdają się w skazyw ać na to, iż pojaw ienie się stylu guzow ego m ożna by wiązać ju ż z początkam i III EB, a więc z BD. Stylistyczna łączność garncarstw a zachodniow ielkopolskiego z lubuskim i w schodniobrandenburskim , przy zachow aniu pew nych lokalnych odrębności zdaje się nie podlegać dyskusji. N iew ątpliw ie tutejsza w ytw órczość była inspirow ana przez śląską i sasko-łużycką ceram ikę g u z o w ą Jednak w brew sugestiom M. Ge- dla69, który w yłącznie oddziaływ aniom ze strony grupy sasko-łużyckiej przypisuje znaczącą rolę w pow staniu kultury łużyckiej na ziem i lubuskiej i w zachodniej W ielkopolsce, w zdobnictw ie guzow ym ceram iki z tych obszarów z d a ją się zazna czać jednak silniejsze zw iązki z D olnym Śląskiem , zw łaszcza jeg o środkow ą czę ścią. Oto bow iem w zachodniej W ielkopolsce guzy typu B i C, naw iązujące tylko pośrednio do dużych, talerzow atych guzów typu saskiego70, reprezentow ane s ą bar dzo skromnie. Przew ażają natom iast guzy obw iedzione podkow iastym i żłobkam i

71 typu D | i D2, analogiczne do w ystępujących pow szechnie na ceram ice śląskiej .

Sporo trudności spraw ia chronologiczna korelacja w czesnołużyckich zespołów grobow ych z zachodniej W ielkopolski ze znanym i z tego okresu grom adnym i znale ziskam i wyrobów brązow ych. Z a najw cześniejszy z depozytów brązow ych należy uznać skarb z M iędzyrzecza (nr 253), zaw ierający obok 3 siekierek z p ro stą piętką typu w ielkopolskiego (ryc. 10: 1, 3, 4), zw iązaną jeszcze ze starszym okresem epoki brązu siekierkę z brzegam i typu W ałow ice (ryc. 10: 2). Rów nie w czesne elem enty znajdują się w inw entarzu zespołu zakum ulow anego z R adzim ia-M aniew a, stan. 4 (nr 75), w tym zw łaszcza charakterystyczne dla BD m iecze ze sztab ą do rękojeści typu A nnenheim i T raun72. O bydw a znaleziska, w ystępujące w łaściw ie na pograni czu okresu m ogiłow ego i popielnicow ego, należy łączyć zapew ne z 1. połow ą III EB, a więc z BD 73. Pozostała, w iększa część skarbów w czesnołużyckich z za chodniej W ielkopolski datow ana je st ram ow o na H aA t-H a A2. S ą to: W ilenko (nr 102, ryc. 11), M arianow o, D rezdenko (nr 14), Szczaniec, Siercz, skarb II (nr 82) i W itkow ice (nr 103). O prócz siekierek z p ro stą p iętk ą typu w ielkopolskiego, siekie rek ze środkow ym i skrzydełkam i (ryc. 11: 1, 2) i sierpów z łukow ato w ygiętym tylcem , w ystępują tutaj bransolety zdobione kaneluram i (m.in. typu D roszków - ryc. 11: 10, 12-17), oraz w ielozw ojow e obręcze z tordow anego drutu o gładkich koń cach. P ojaw iają się także złote bransolety spiralne z podw ójnego drutu74.

69 Gedl 1975b, s. 118.

70 Coblenz 1952, s. 66-77, Taf. 1-30, 36-61.

71 M.in. Kleemann 1977, s. 5 9 -7 2 , Taf. 19, 11-17; Gediga 1967, s. 183, ryc. 3 -6 , 8; 1982, tabi. 1; Gedl 1977, s. 47, ryc. 5: 1 ,4 , 6; 1980b, s. 88, 90, ryc. 4; Kwapiński 1985, zestawienia 5 -8 .

72 Kurnatowski 1966, s. 163-166, ryc. 50, tabi. IV; 4, 9, 11, V: 6; Riem er 1997.

73 W. Blajer (1990b, s. 14, 20) zakłada dla tych zespołów nieco szersze ramy chronologiczne B C - HaA2.

(26)

116 M. KACZMAREK

M

o 5 cm

h

Ryc. 9. Zachodniow ielkopolskie szpile uchate i z w rzecionow atą głów ką

S zp ile u c h a te . T y p A , o d m ia n a T rz ęsó w : 1 - S w arzynice, grób 2. T y p C , o d m ia n a O p a tó w : 2 - M iędzyrzecz-O brzyce, stan. 53, grób 3. S zp ile z w rzecio n o w a tą g łó w k ą. S zp ila z w rzecio n o w a tą, c y lin d ry c z n ą g łó w k ą, o d m ia n a D o b rzy ca:

3 - O bra, stan. 1. T y p S w o b n ica: 4 - O borniki W lkp., stan. 3

1 - w g M. G edla (1983), 2 - 4 - w g R. Essen (1985), 5 - wg D. D urczew skiego i W . Ś m igielskiego (1966) Fig. 9. Bronze pins with an eyelet and bronze m ould-headed pins from western W ielkopolska B ro n z e d is c -h e a d e d p in s w ith a n ey elet o n a s h r a n k . T y p e A , v a r ia n t T rz ęsó w : 1 - Sw arzynice, grave 2. B ro n ze p in s w ith a h e a d f la tte n e d a n d c u rle d in to a n ey elet. T y p e C , v a r ia n t O p a tó w : 2 - M iędzyrzecz-O brzyce, site 53, grave 3. B ro n ze

m o u ld -h e a d e d p in s , v a r ia n t D o b rz y c a : 3 - O bra, site 1. T y p e S w o b n ic a: 4 - O borniki W lkp., site 3 1 - according to M. Gedl (1983), 2-4 - according to R. Essen (1985), 5 - according to D. D urczew ski and W. Śmigielski (1966)

(27)

:

o

V

10cm

Ryc. 10. Skarb z M iędzyrzecza wg S. K urnatow skiego (1966) Fig. 10. Hoard from M iędzyrzecz

(28)

118 M. KACZMAREK

0 1 0 cm

Ryc. 11. Skarb z W ilenka, pow. Świebodzin wg M. G edla (1995)

Fig. 11. H oard from W ilenko, district o f Świebodzin according to M. G edl (1995)