• Nie Znaleziono Wyników

Sprachliche Modalität als Gegenstand linguistischer Forschung

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Sprachliche Modalität als Gegenstand linguistischer Forschung"

Copied!
13
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ________________________ FOLIA LINGUISTICA 19, 1988______________________

T o m a s z ' G l i w i i l s k i

SPRACHLICHE MODALITÄT

ALS GEGENSTAND LIN G U IST ISC H E R FORSCHUNG

D i e s p r a c h l i c h e M o d a l i t ä t i s t e i n i n d e r L i n g u i s t i k o f t a u f ­ g e g r i f f e n e s u n d g l e i c h z e i t i g u m s t r i t t e n e s P r o b l e m , w o v o n d i e Zahl a e r L i n g u i s t e n z e u g t , w i e u . a . W. H a c k e l , R. K ü h n l , A . G e r - s t e n K o r n , w. M U h l n e r ' u . K . E , S o m m e r f e l d t , L . F r i e d m a n n , U. S p r a n - g e r , W. - F l ä m i g , A . I s a ć e n k o , V. V i n o g r a d o v , 0 . M o s k a l s k a j a , E . W. G u l y g a u . N a t a n s o n , V. B i e s e n i e c k s , W. A d m o n i , M. G r e p l u . Z . M a s a ï i k u n d v o n d e n p o l n i s c h e n L i n g u i s t e n S . J o d ł o w s k i , A. M i r o w i c z , T . C z a r n e c k i , A . K ą t n y u . a n d e r e , um n u r e i n i g e z u n e n n e n , d i e s i c h m i t d i e s e r P r o b l e m a t i k b e f a ß t h a b e n . D i e E r f o r s c h u n g d e r s p r a c h l i c h e n M o d a l i t ä t s c h e i n t m i r i n ­ s o f e r n w i c h t i g z u s e i n , a l s s i e z u d e n s p r a c h l i c h e n U n i v e r s a l i e n g e h ö r t u n d d e s h a l b e i n e m ö g l i c h s t e x a k t e A b g r e n z u n g u n d C h a r a k ­ t e r i s i e r u n g e r f o r d e r t . Daß e s um d i e s e e x a k t e A bgrenzung s c h l e c h t b e s t e l l t i s t , z e u g e n z a h l r e i c h e D e f i n i t i o n e n d e r M o d a l i t ä t , v o n d e n e n e i n i g e h i e r z i t i e r t w e r d e n m ö g e n . S c z . B . d e f i n i e r t J . C h . A. H e y s e d i e M o d a l i t ä t a l s " V e r h ä l t n i s , i n w e l c h e m d a s A u s ­ g e s a g t e z u d e r g e i s t i g e n T ä t i g k e i t d e s R e d e n d e n s t e h t " 1, K. Brug- g m a n n a l s " [ . . . ] e i n e A u s a g e ü b e r d i e S e e l e n s t i m m u n g d e s S p r e - c n e n d e n [ . . . ] , ü b e r e i n e n s u b j e k t i v e n Z u s t a n d , z u dem d i e H a n d ­ l u n g d i e o b j e k t i v e K e b e n b e s t i m m u n g b i l d e t , a u f d i e s i c h d i e s e r 2 Z u s t a n d b e z i e h t " , E . V. G u l y g a a l s " B e z i e h u n g e i n e r A u s s a g e z u r J . Ch. A. H e y s e , D e u ts c h e S c h u lg r a r m a t i k o d e r k u r z a e fa fi te s L e h r­ buch d e r d e u ts c h e n S p r a c h e , Hannover 1854, S. 264. 2

K. B r u g g m a n n , /fu rze v e r g l e i c h e n d e Grammatik d e r in d o g e rm a n i­ sc h e n S p ra c h e n , S t r a s s b u r g 1904, S. 578.

(2)

R e a l i t ä t a u s d e r S i c h t d e s S p r e c h e r s " . H. B r i n k m a n n a l s " [ • • • ] г -, 4 G e l t u n g [_•••_]» d i e d e r S p r e c h e r s e i n e r A u s s a g e g i b t " , W. Adm o- n i a l s " [ • • • ] A r t , w i e d i e R e a l i t ä t d e s S a t z i n h a l t s [ • • • ] v o n » 5 s e i t e n d e s S p r e c h e n d e n e i n g e s c h ä t z t w i r d " . K. W e l k e s a g t zum B e g r i f f a e r M o d a l i t ä t f o l g e n d e s : " [ • • • ] d i e D e f i n i t i o n d e r M oda­ l i t ä t komm t d e n j e n i g e n D e f i n i t i o n e n am n ä c h s t e n , i n d e n e n d i e M o d a l i t ä t a l s S t e l l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s z u r R e a l i t ä t d e s D a r ­ g e s t e l l t e n b e s t i m m t w i r d " ’ . E s l a s s e n s i c h im A l l g e m e i n e n 3 T y p e n v o n A u f f a s s u n g e n - f e s t - s t e i l e n . D e r e r s t e i d e n t i f i z i e r t d i e M o d a l i t ä t m i t d e r Z i e l ­ e i n s t e l l u n g d e r R e d e , i n d e m d i e m o d a l e n B e d e u t u n g e n d e n S a t z ­ t y p e n g l e i c h g e s e t z t w e r d e n . J . C h . A. H e y s e u n t e r s c h e i d e t h i e r z w i s c h e n d e r M o d a l i t ä t d e s b e h a u p t e n d e n S a t z e s , d e s F r a g e s a t z e s , d e s B e f e h l s - u n a I m p e r a t i v s a t z e s u n d d e s A u s r u f e s a t z e s 7 . D e r z w e i t e T y p b e z i e h t d i e E m o t i o n a l i t ä t i n d i e M o d a l i t ä t m i t e i n ; d e r a r i t t e w i r d d a d u r c h g e k e n n z e i c h n e t , d a ß d i e N e g a t i o n u n d A f f i r m a t i o n z u r M o d a l i t ä t g e r e c h n e t w e r d e n . D i e s e r S t a n d p u n k t 8 9 10 w i r d u . a . d u r c h V. V i n o g r a d o v , W. A d m o n i u n d W. S c h m i d t v e r t r e t e n . D i e G l e i c h s e t z u n g d e r M o d a l i t ä t m i t d e n S a t z t y p e n u n d d i e E i n b e z i e n u n g d e r E m o t i o n a l i t ä t u n d A f f i r m a t i o n / N e g a t i o n i n d i e M o d a l i t ä t h a b e n e i n e h e f t i g e D i s k u s s i o n u n t e r d e n L i n g u i s t e n h e r v o r g e r u f e n , w o r a u f s p ä t e r a u s f ü h r l i c h e r e i n g e g a n g e n w i r d . D i e a n f a n g s e r w ä h n t e n S c h w i e r i g k e i t e n i n d e r k l a r e n A b g r e n ­ z u n g d e r M o d a l i t ä t b e r u h e n h a u p t s ä c h l i c h a u f d e r Z u o r d n u n g d i e ­ s e r E r s c h e i n u n g z u r o b j e k t i v e n b z w . s u b j e k t i v e n S p h ä r e d e r S p r a ­ c h e , w as a u - h i m b e g r i f f s a p p a r a t e i n e n N i e d e r s c h l a g f i n d e t , i n -^ t . V. G u l y g a , M o d a l 'n o s t 's l o i n o p o d c i n n e n o g o p r e d l o z e n i j a , U. C. ZAP. MCPIIU, Moskva 1959, S. 95.

4 H. B r i n k m a n n , D ie d e u ts c h e S p r a c h e . G e s t a l t und L e i s t u n g , D ü s s e l d o r f 1962, S. 345. W. A d m o n i , Der d e u ts c h e S p r a c h b a u, M oskau/Leningrad 1966, S. 239. h K. W e 1 к e , M o d a lv e r b e n , B e r l i n 1965, S. 121. H и y s e , a . a . O . , S. 404 f . Ь V. V i n o g r a d o v , O k a t e g o r i i m o d a l' n o s t i 1 m o d a l'n y c h s lo v a c h V russkom j a z y k e , Bd. I I , Mosk va/L enin gra d 1950, S. 54.

^ S ic i le : A d m о n i , a . a . O . , S. 239.

' ll S i e lit; : W. S c h m i d t , G r u n d fr a g e n d e r d e u ts c h e n G ramm atik, B er-1 i с; er-196.6, S. 310.

(3)

d e m z w i s e n e n o b j e k t i v e r , s u b j e k t i v e r u n d o b j e k t i v - s u b j e k t i v e r Mo­ d a l i t ä t u n t e r s c h i e d e n w i r d . U n t e r o b j e k t i v e r M o d a l i t ä t w i r d a l l ­ g e m e i n d i e B e z i e h u n g d e r A u s s a g e z u r W i r k l i c h k e i t v e r s t a n d e n , u n t e r s u b j e k t i v e r M o d a l i t ä t d i e E i n s c h ä t z u n g d e s S p r e c h e n d e n ü - b e r d e n G e l t u n g s g r a d d e r A u s s a g e . W ä h r e n d d i e o b j e k t i v e M oda­ l i t ä t a l s e i n z i g u n d a l l e i n i n S a t z a u f t r e t e n d e M o d a l i t ä t v o n d e n L i n g u i s t e n a b g e l e h n t w i r d u n d n u r i n o b l i g a t o r i s c h e r V e r b i n ­ d u n g m i t s u b j e k t i v e r M o d a l i t ä t e r w ä h n t w i r d , s o h a t d i e s u b j e k ­ t i v e M o d a l i t ä t m e h r e r e A n h ä n g e r , v o r w i e g a n d i n d e r s o w j e t i s c h e n u n d p o l n i s c h e n L i n g u i s t i k . 0 . M o s k a l s k a j a u n d E . V. G u l y g a f a s ­ s e n u i e M o d a l i t ä t a u f a l s e i n e E i n s c h ä t z u n g d e r A u s s a g e vom S t a n d p u n k t d e s S p r e c h e r s a u s , w o b e i M o s k a l s k a j a d i e s e E i n s c h ä t z ­ u n g s o w e i t f a s s e n w i l l , d a ß s i e a u c h e m o t i o n a l e S c h a t t i e r u n g e n , B e j a h u n g u n d V e r n e i n u n g m i t e i n s c h l i e ß t 1 1 . S . J o d ł o w s k i u n t e r s c h e i d e t im I n h a l t d e r A u s s a g e z w e i E b e ­ n e n , d i e E b e n e d e r o b j e k t i v e n W e r t e , d i e s i c h a u s d em D a r s t e l ­ l u n g s i n h a l t u n d d e m l o g i s c h e n W e r t d e r A u s s a g e z u s a m m e n s e t z e n , u n a d i e E b e n e d e r s u b j e k t i v e n W e r t e , d i e s p r a c h l i c h m i t d e r E b e ­ n e d e r o b j e k t i v e n W e r t e v e r b u n d e n w e r d e n k a n n , a b e r n i c h t u n ­ b e d i n g t m u ß . Im B e r e i c h d e r E b e n e d e r s u b j e k t i v e n W e r t e l ä ß t e r d a n n d i e M o d a l i t ä t g e l t e n , - d i e d i e E i n s t e l l u n g d e s S p r e c h e n d e n z u d e n o b j e k t i v e n W e r t e n zum A u s d r u c k b r i n g t 1 2 , A. K ą t n y b e t r a c h ­ t e t d i e M o d a l i t ä t a l s f a k u l t a t i v e K a t e g o r i e d e s S a t z e s , d i e n u r i n m o a a l - m a r k i e r t e n S ä t z e n i h r e n A u s d r u c k f i n d e t , u n d u n t e r ­ s c h e i d e t d r e i S c h i c h t e n d e r M o d a l i t ä t , n ä m l i c h : - d i e W i r k l i c h k e i t s e i n s c h ä t z u n g d u r c h d e n S p r e c h e r , - d a s V e r h ä l t n i s d e s S u b j e k t s d e r H a n d l u n g z u d e m , w a s v o n d e r H a n d l u n g b e r i e n t e t w i r d , - d a s V e r h ä l t n i s d e s V o r g a n g s z u r W i r k l i c h k e i t , d a s a u f d e r O p p o s i t i o n R e a l i t ä t : I r r e a l i t ä t a u f g e b a u t i s t , w o b e i d i e d u r c h d e n I n d i k a t i v a u s g e d r ü c k t e M o d a l i t ä t - a l s n i c h t m a r k i e r t e M o d a -! -i l i t ä t b e z e i c h n e t w i r d

S i e h e : 0 . M o s k a l s k a j a , G ram m atika n e m ecko g o j a z y k a - mor-

f o l o g i j a , Moskva 1956, S . 366 f f ; E. V. G u 1 y g a , M o d a l’ n i jj e s l o v a v so v re m e n n o m nem ęckom j a z y k e , U.C. ZAP 1 -o g o MGPIIA, Bd. V I I , Moskva 1955, S.

9 5 .

12

S . J o d ł o w s k i , S t u d i a n a d c z ę ś c i a m i mowy, Warszawa 197 1, S. 123.

А. К 4 t n y , D ie M o d a lve rb e n und M o d a lw ö rte r im D e u ts c h e n und P o l­ n i s c h e n , Rzeszów 198 0 , S. 17 f .

(4)

A b g e s e h e n v o n d e r I n k o n s e q u e n z , d i e im W i d e r s p r u c h m i t d e r D e f i n i t i o n d i e s o g . u n m a r k i e r t e M o d a l i t ä t z u l ä ß t , t a u c h t h i e r e i n f ü r d i e M o d a l i t ä t w e s e n t l i c h e s P r o b l e m a u f u n d z w a r , o b s i e e i n e o b l i g a t o r i s c h e o d e r f a k u l t a t i v e K a t e g o r i e i s t . D i e s e s P r o ­ b l e m w i r d im w e i t e r e n T e i l d e s A u f s a t z e s n o c h a u f g e g r i f f e n . A u c h f ü r L . F r i e d m a n n i s t d i e M o d a l i t ä t a l s H a u p t m e r k m a l d e s S a t z e s m i t d em V e r h ä l t n i s d e s S p r e c h e r s z u r A u s s a g e g l e i c h z u s e t z e n , d e ­ s h a l b l e h n t e r d i e A u f f a s s u n g d e r M o d a l i t ä t a l s Z i e l d e r A u s -1 4 s a g e a b . Ä h n l i c h w i r d d i e M o d a l i t ä t a u c h v o n W. F l ä m i g d e ­ f i n i e r t u n d z w a r a l s G e l t u n g d e r Ä u ß e r u n g n a c h A r t u n d G r a d i n d e r E i n s c h ä t z u n g d e s S p r e c h e n d e n 1 5 , D i e m e i s t e n A n h ä n g e r h a t j e d o c h d i e A u f f a s s u n g d e r M o d a ­ l i t ä t a l s o b j e k t i v - s u b j e k t i v e K a t e g o r i e d e r A u s s a g e , v o r w i e g e n d u n t e r s o w j e t i s c h e n u n d D D R - L i n g u i s t e n , V i n o g r a d o v , d e s s e n l i n ­ g u i s t i s c h e s I n t e r e s s e i n g r o ß e m M aße d e r P r o b l e m a t i k d e r s p r a c h ­ l i c h e n M o d a l i t ä t g i l t , s a g t d a z u f o l g e n d e s :

Die B e zieh u n g der M i t t e i l u n g , d i e im S a t z e n t h a l t e n i s t , zur W i r k l i c h k e i t i s t und b l e i b t e i n e moda le B e z i e h u n g . D ie Formen des gram m atisc hen Aus­ dr ucks v e r s c h i e d e n a r t i g e r B e z ie h u n g e n d e s R e d e i n h a l t s zur W i r k l i c h k e i t ma­ chen das s y n t a k t i s c h e Wesen der M o d a l i t ä t a u s . Durch d i e s e K a t e g o r i e werden v e r s c h i e d e n e moda le S a t z t y p e n u n t e r s c h i e d e n . J e d e r S a t z s c h l i e ß t i n s i c h a l s e i n w e s e n t l i c h e s K on stru k tio n sm erk m a l d i e m odale Bedeutun g e i n , d . h . er e n t h ä l t e i n e n H in w eis a u f d i e B e zieh u n g zur W i r k l i c h k e i t . Ein b e l i e b i g e r , g e s c h l o s s e n e r Ausdruck e i n e s Ged ankens, e i n e s G e f ü h l s , e i n e r A u f f o r d e r u n g , der d i e W i r k l i c h k e i t i n d i e s e r od er j e n e r Form d er A u ssage w i d e r s p i e g e l t , nimmt d i e G e s t a l t e i n e r der i n einem g e g e b e n e n S p ra c h s y s te m vor ha nd en en I n ­ t o n a t i o n s f i g u r e n des S a t z e s an und d r ü c k t e i n e d e r s y n t a k t i s c h e n Bedeutun gen a u s , d i e i n i h r e r G es a m th e it d i e K a t e g o r i e d er M o d a l i t ä t b i l d e n ' ^ S o m i t w ä r e n d i e F r a g e - A u s s a g e - u n d B e f e h l s m o d a l i t ä t e n a l s s a t z k o n s t r u i e r e n d e o b j e k t i v e M o d a l i t ä t , d i e i n j e d e m S a t z v o r ­ L. F r i e d m a n n , Über d i e M o d a l it ä t d e r d e u ts c h e n F r a g e s ä t z e , Z e i t s c h r i f t f ü r P h o n e t i k , S p r a c h w i s s e n s c h a f t und Komraunikationsforschung 1965, Bd. X V I I I , H eft 3 , S. 289 f f . V g l. W. F l ä m i g , B e d e u tu n g s s t r u k t u r e n im B e r e i c h d e r T em p o ra - l i t ä t und M o d a l i t ä t , £ in : J A c t e s du X e C o n g rès I n t e r n a t i o n a l d e s L i n g u i s t e s , B u c a r e s t 1 970, S. 4 0 0 . ' ^ V i n o g r a d o v , a . a . O . , S. 41 f f .

(5)

h a n d e n i s t , z u d e f i n i e r e n , g e g e n ü b e r d e r s u b j e k t i v e n M o d a l i t ä t d i e e x p r e s s i v - m o d a l e B e d e u t u n g e n i n s i c h e n t h ä l t , d i e d i e S t e l ­ l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s z u r A u s s a g e u n d s e i n e e x p r e s s i v a u s g e ­ d r ü c k t e n E m o t i o n e n i m Z u s a m m e n h a n g m i t d e r M i t t e i l u n g zum A u s ­ d r u c k b r i n g e n . D i e A u f f a s s u n g V i n o g r a d o v s ü b e r n i m m t u . a . B i e s e n i e c k s , d è r d i e W e c h s e l b e z i e h u n g z w i s c h e n o b j e k t i v e r u n d s u b j e k t i v e r M oda­ l i t ä t f o l g e n d e r m a ß e n c h a r a k t e r i s i e r t :

H ie r f i n d e n w i r d i e mod ale Bedeutung a l s e i n e b e stim m te Art der Ver­ bindung z w isc h e n ae r Handlung und der ha n delnden P e r s o n c h a r a k t e r i s i e r t , näm­ l i c h a l s e i n e V erb in d u n g, i n der s i c h der Stan dp unkt des Sp rechenden dazu w i d e r s p i e g e l t , von dem aus das o b j e k t i v e V e r h ä l t n i s der Handlung zur Wirk­

l i c h k e i t w i e d e r g e g e b e n w i r d . Der Sp rechende d r ü c k t d i e s e s V e r h ä l t n i s a l s s e i n e n Standpunkt a u s , doch d i e s e r s u b j e k t i v e Standp unkt i s t n i c h t e i n z i g und a l l e i n vom W i l l e n des Sp re chenden a bh ängig [ . . . J, s o n d e rn w i r d b e d i n g t von dea ob j e k t i v e n V e r h ä l t n i s der Handlung zur W i r k l i c h k e i t , das unabhängig vcra W i l l e n des Sp re chenden b e s t e h t und das der Sp rechende a l s s e i n e su b­ j e k t i v A u f f a s s u n g durch d i e v e r s c h i e d e n e n A u s d r u c k s m i t t e l d e r M o d a l i t ä t in der Sprache w i d e r s p i e g e l t . Das O b j e k t i v e e x i s t i e r t h i e r a l s o im S u b j e k t i v e n und s t e h t m i t itin in d i a l e k t i s c h e r E i n h e i t ' 7 . D e r g l e i c h e n M e i n u n g i s t a u c h A . K r i v o n o s o v , d e r d a s W e s e n d e r M o u a l i t ä t a l s e i n h e i t l i c h e s G e w e b e v o n W e c h s e l b e z i e h u n g e n d e r o b j e k t i v e n u n d s u b j e k t i v e n M o d a l i t ä t s e h e n w i l l , w o b e i d i e o b j e k t i v e M o d a l i t ä t a l s e i n e B e z i e h u n g d e r A u s s a g e z u r W i r k l i c h ­ k e i t u n d d i e s u b j e k t i v e a l s d a s V e r h a l t e n o d e r d i e S t e l l u n g ­ n a h m e d e s S p r e c h e r s zu m G e s a g t e n a u f g e f a ß t w e r d e n . D i e o b j e k t i ­ v e M o d a l i t ä t m a c h e d a s W e s e n d e r A u s s a g e a u s u n d s e i e i n e o b ­ l i g a t o r i s c h e K a t e g o r i e , d i e s u b j e k t i v e d a g e g e n e i n e f a k u l t a t i v e v . . 1 8 K a t e g o r i e D i e L e g i t i m i t ä t d e r U n t e r s c h e i d u n g z w i s c h e n s u b j e k t i v e r u n d o b j e k t i v e r M o d a l i t ä t b e t o n t a u c h A. I s a ć e n k o , i n d e m e r f e s t ­ s t e l l t , d a ß man u n t e r M o d a l i t ä t z w e i e r l e i D i n g e v e r s t e h e n k ö n n e . S i e k ö n n e d i e G ü l t i g k e i t o d e r R e a l i t ä t d e r A u s s a g e a l s s o l c h e r 17 V. B i e s e n i e c k s , Zur F rage d e r M o d a l i t ä t , " W i s s e n s c h a f t l i ­ ch e S c h r i f t e n d es P ä d a g o g is c h e n I n s t i t u t s i n Riga" 1 958, Bd. I X ;- S . 107, 1 8 A. K r i v o n o s o v , D ie m o dalen P a r t i k e l n i n d e r d e u ts c h e n Ge­ g e n w a rts sp ra c h e , B e r l i n 1 9 6 3 , S . 72 f , ( D i s s . . M a s c h . ) .

(6)

b e t r e f f e n u n d a l s e i n e v o n d e r S t e l l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s u - n a b h ä n g i g e M o d a l i t ä t , a l s ' o b j e k t i v e ' M o d a l i t ä t f u n g i e r e n , o d e r a b e r d i e s u b j e k t i v e S t e l l u n g n a h m e z u e i n e r a n s i c h ' o b j e k t i v e n ' M o d a l i t ä t zum A u s d r u c k b r i n g e n u n d a l s ' s u b j e k t i v e ' M o d a l i t ä t I 9 a u f g e f a ß t w e r d e n . D a b e i u n t e r s c h e i d e t e r z w i s c h e n d e r M oda­ l i t ä t , a l s l o g i s c h - s y n t a k t i s c n e r K a t e g o r i e , d i e n i c h t n u r d u r c h g r a m m a t i s c h e . Modus v e r b i a u s g e d r ü c k t w i r d , u n d M odus v e r b i a l s m o r p h o l o g i s c h e r K a t e g o r i e , i n d e n e n e i n e g e w i s s e M o d a l i t ä t a u s -2 0 g e d r ü c k t w i r d . D a r a u s r e s u l t i e r t , d a ß d a s M odus v e r b i d i e A r t u n d W e i s e m i t t e i l t , i i ) d e r d e r A u s s a g e i n h e l t a l s g ü l t i g a u s g e ­ s a g t w i r d , n i c h t d i e E i n s t e l l u n g d e s S p r e c h e n d e n z u r a u ß e r ­ s p r a c h l i c h e r W i r k l i c h k e i t , s o n d e r n l e d i g l i c h d i e B e z i e h u n g d e s S p r e c h e r s zum G ü l t i g k e i t s g r a d d e s A u s s a g e i n h a l t s , u n d a l s s o l -2 t * d i e s a l s A u s d r u c k s f o r m d e r o b j e k t i v e n M o d a l i t ä t f u n g i e r t . A l s A u s d r u c k d e r s u b j e k t i v e n M o d a l i t ä t d a g e g e n f u n g i e r e n d i e s o g . " S c h a l t w ö r t e r " . D i e s e s t r e n g e Z u o r d n u n g d e r f o r m a l e n M i t t e l , d a r u n t e r d e s Modus v e r b i , z u r o b j e k t i v e n M o d a l i t ä t u n d d e r " S c h a l t w ö r t e r " z u r s u b j e k t i v e n M o d a l i t ä t s c h e i n t m i r u n b e r e c h t i g t z u s e i n , z u m a l j a f o r m a l e M i t t e l w i e z . B . d e r K o n j u n k t i v o d e r F u t u r f o r m e n d u r c h ­ a u s d i e S t e l l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s zum A u s g e s a g t e n a u s d r ü c k e r i K ö n n e n . D i e i n t e r p r e t a t o r i s c h e V i e l f a l t d e r E r s c h e i n u n g d e r M o d a l i ­ t ä t h i n s i c h t l i c h i h r e s o b j e k t i v e n b z w . s u b j e k t i v e n C h a r a k t e r s , w o b e i d i e s e B e g r i f f e , a u f d i e W i r k l i c h k e i t b e z o g e n , a u c h u n t e r - s c n i e d l i c n e S a c h v e r h a l t e m e i n e n , l ä ß t d i e b e r e c h t i g t e Frage f o r ­ m u l i e r e n , o b d i e A u s l e g u n g d e r W i r k l i c h k e i t a l s s p r a c h l i c h e K a ­ t e g o r i e h o m o g e n i s t . D i e s e F r a g e w i r d v o n R. K ü h n l n e g a t i v b e ­ a n t w o r t e t . K ü h n l m a c h t d r e i G r ü n d e f ü r d i e u n t e r s c h i e d l i c h e . I n ­ t e r p r e t a t i o n d e r W i r k l i c h k e i t v e r a n t w o r t l i c h ; u n d z w a r : - u n e i n h e i t l i c h e A u f f a s s u n g d e s W e s e n s d e r M o d a l i t ä t a l s e i n e s a e r o b l i g a t o r i s c h e n S a t z m e r k m a l e , - i m p l i z i t m i t g e t e i l t e I n t e r p r e t a t i o n d e r W i r k l i c h k e i t i n d e n l i n t e r s u c h u n g e n z u r M o d a l i t ä t , ^ S i e h e : A. I s a c e n k o , D ie r u s s i ą c h e S p r a c h e d e r G eg en w a rt. T e i l 1 - F o r m e n le h r e , H a l l e ( S a a l e ) 1 962, S. 615 f . I g a c f e n k o , a . a . O , S. 29 8.

(7)

- I d e n t i f i z i e r u n g d e r W i r k l i c h k e i t u n d M ö g l i c h k e i t a l s z w e i i n d e r o b j e k t i v e n R e a l i t ä t q u a n t i t a t i v v e r s c h i e d e n e E n t w i c k l u n g s -2 -2 S t a d i e n e i n e s O b j e k t s , ü b e r d a s i m S a t z a u s g e s a g t w i r d I n d e n U n t e r s u c h u n g e n z u r M o d a l i t ä t w e r d e n im H i n b l i c k a u f d i e b e g r i f f l i c h e B e s t i m m u n g d i e s e r K a t e g o r i e f o l g e n d e K o m p o n e n ­ t e n g e n a n n t : W i r k l i c h k e i t - A u s s a g e - S p r e c h e r - S u b j e k t / P r ä d i ­ k a t - B e z i e h u n g , d e r e n R e l a t i o n e n u n t e r s c h i e d l i c h i n t e r p r e t i e r t w e r d e n . S o w i r d z . B . d i e M o d a l i t ä t a u f d i e S t e l l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s z u s e i n e r A u s s a g e a l l e i n r e d u z i e r t , w o b e i , d i e R o l l e d e s S p r e c h e r s i n dem R e l a t i o n s n e t z ü b e r b e t o n t w i r d , u n d d i e o b ­ j e k t i v e x i s t i e r e n d e B e z i e h u n g z w i s c h e n d e r A u s s a g e u n d d e r W i r k l i c h k e i t u n b e a c h t e t b l e i b t , o d e r a b e r a u s s c h l i e ß l i c h a u f d i e S u b j e k t / P r ä d i k a t - B e z i e h u n g im S i n n e d e r M o d a l i t ä t e n l o g i k e i n ­ g e e n g t , w a s d i e S t e l l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s a u s s c h l i e ß t 2 3 . D i e s e U n z u l ä n g l i c h k e i t e n k ö n n e n n a c h K ü h n l b e h o b e n w e r d e n , w e n n a l l e o b e n g e n a n n t e n K o m p o n e n t e n i n e i n e r d e n s p r a c h l i c h e n S a c h v e r ­ h a l t e n g e m ä ß e n W e r t h i e r a r c h i e e r f a ß t w ü r d e n . D i e R e a l i s i e r u n g d i e s e s P o s t u l a t s s i e h t e r i n d e r D e f i n i t i o n d e r M o d a l i t ä t a l s V e r h ä l t n i s d e r A u s s a g e z u r o b j e k t i v e n R e a l i t ä t , d i e e r f o l g e n ­ d e r m a ß e n b e g r ü n d e t :

a ) D ie A u s s a g e i m p l i z i e r t das V e r h ä l t n i s des P r ä d i k a t s zum S u b j e k t , ohne s i c h j e d o c h i n jedem F a l l a u f d i e s e s V e r h ä l t n i s zu b e sc h r ä n k e n ;

b ) d i e A u ssage s c h l i e ß t d i e B ezieh u n g des S u b j e k t s zu r Handlung e i n ,

*

da e s SaLzty pen g i b t , d e r e n modale C h a r a k t e r i s i e r u n g w e s e n t l i c h durch d i e s e B ezieh u n g bestim m t w i r d ;

c ) das V e r h ä l t n i s der A u ssage z u r o b j e k t i v e n R e a l i t ä t e x i s t i e r t z u n ä c h s t o b j e k t i v un abh ängig vom S p r e c h e r ;

à ) der S p r e c h e r i s t i n s o f e r n von der Au ssage n i c h t zu t r e n n e n , a l s e r s i e s c h a f f t und E i n f l u ß a u f i h r e n C h a ra k ter h a t . Außerdem kann e r durch s e i n s u b j e k t i v e s V e r h ä l t n i s zu r A u ssage d i e j e w e i l i g e G ru n d m o d a litä t d e s S a t z e s 24 m o d i f i z i e r e n D i e W i r k l i c h k e i t a l s g r a m m a t i s c h e K a t e g o r i e i s t n a c h K ü h n l " d a s a l l e s , w a s a l s Ü b e r e i n s t i m m u n g m i t d e r o b j e k t i v e n R e a l i t ä t 22 . S i e h e : R. K u h n 1 , Z u r P r o b le m a tik d e r K a te g o r ie d e r W i r k l i c h k e i t i n d e r L i n g u i s t i k f " L i n g u i s t i s c h e S t u d i e n des ZISW" 1 9 7 5 , R eihe A . , 15, S . 59

23

K u h n 1, а . а , 0 . , S. 59 f . 24

(8)

d u r c h d a s P r ä d i k a t d e r A u s s a g e ( d a s s u b j e k t i v vom S p r e c h e r mo­ d i f i z i e r t w e r d e n k a n n ) s p r a c h l i c h b e z e i c h n e t w i r d . S i e i s t d a s , w a s d u r c h Z u s a m m e n w i r k e n d e r s p r a c h l i c h e n M i t t e l im S a t z a l s 2 5 w i r k l i c h d a r g e s t e l l t w i r d " D a r a u s w i r d e r s i c h t l i c h , d a ß X ü h n l dem V e r h ä l t n i s d e r A u s ­ s a g e z u r s o a u f g e f a ß t e n W i r k l i c h k e i t d a s P r i m a t e i n r ä u m t , u n d d e r M o d i f i z i e r u n g d e r A u s s a g e d u r c h d e n S p r e c h e r im S i n n e d e r p e r s ö n l i c h e n S t e l l u n g n a h m e z u r I n h a l t s e i n e r A u s s a g e e i n e s e ­ k u n d ä r e R o l l e b e i m i ß t . D e r e i n - b z w . z w e i s c h i c h t i g e n M o d a l i t ä t w i r d a u c h e i n e d r e i s c h i c h t i g e M o d a l i t ä t g e g e n ü b e r g e s t e l l t , e t w a v o n W. M ü h l n e r / / К . E . S o m m e r f e l d t , W. H a c k e l o d e r M. G r e p l / Z . M a s a r i k . K . E . S o m m e r f e l d t b e t r a c h t e t d i e M o d a l i t ä t a l s B e s t a n d t e i l d e r kommu­ n i k a t i v - p r a g m a t i s c h e n K o m p o n e n t e d e r S a t z s e m a n t i k n e b e n s p e z i e l ­ l e n M i t t e l n d e r H e r v o r h e b u n g , d e r W e r t u n g u n d E m o t i o n a l i s i e ­ r u n g . D i e s e K o m p o n e n t e , d i e n e b e n d e r l o g i s c h - s e m a n t i s c h e n Kom­ p o n e n t e d i e S a t z m o d a l i t ä t a u s m a c h t , b e s t e h e a u s d e n E l e m e n t e n d e r R e d e s t e u e r u n g , d e r E x p r e s s i v i t ä t u n d d e r M i t t e i l u n g s p e r s p e k ­ t i v e , a u s d e n E l e m e n t e n d e r E m o t i o n a l i t ä t , d e r g e f ü h l s m ä ß i g e n B e t e i l i g u n g d e s S p r e c h e r s am K o m m u n i k a t i o n s a k t u n d a u s d e n E l e ­ m e n t e n d e r M o d a l i t ä t , d i e d e n G r a d d e r Ü b e r z e u g t h e i t d e s S p r e ­ c h e r s v o n d e r G e l t u n g d e s v o n ih m f o r m u l i e r t e n I n h a l t s zum A u s d r u c k b r i n g e n 2 6 . W. M ü h l n e r / K . E . S o m m e r f e l d t f a s s e n d i e M o d a l i t ä t a l s e i n e d r e i s c h i c h t i g e E r s c h e i n u n g a u f , w o b e i s i e d e r o b j e k t i v e n Moda­ l i t ä t , d i e s i e a l s p r i m ä r e B e d e u t u n g s s c h i c h t d e r M o d a l i t ä t b e ­ z e i c h n e n , u n d d e r s u b j e k t i v e n M o d a l i t ä t im h e r k ö m m l i c h e n S i n n e , d i e n i c h t v o n e i n a n d e r z u t r e n n e n s i n d , e i n e d r i t t e A r t d e r Mo­ d a l i t ä t h i n z u f ü g e n , d i e s i e a l s l o g i s c h - g r a m m a t i s c h e M o d a l i t ä t b e z e i c h n e n u n d d i e d a s V e r h ä l t n i s d e s S u b j e k t s d e r A u s s a q e z u 2 7 dem v e r b a l e n G e s c h e h e n a u s d r ü c k t E i n e ä h n l i c h e A u f f a s s u n g t r e f f e n w i r a u c h b e i W. H a c k e l , d e r 25 Ebenda, S . 61. 2 fi ••

S i e h e : K. E. S o m m e r f e l d t , S a tz s e m a n tik und M o d a litä t,

" Z e i t s c h r i f t f ü r P h o n e t i k S p r a c h w i s s e n s c h a f t und K om m unikation sf ors ch un g", 1973, Bd. 2 6 , H e f t 3 / 4 , S. 292 f f .

27

W. M u h 1 n e r/K . E. S o m m e r f e l d t , Der K o n ju n k tiv a l s V i t ­ t e l zum A usdruck d e r M o d a litä t im D eutschen und R u s s is c h e n, "Deutsch a l s Fremdsprache" 1 974, 6 , S . 360.

(9)

i n A n l e h n u n g a n L o m t e v e i n d r e i s c h i c h t i g s M o d a l i t ä t s s y s t e m e n t ­ w i r f t , d a s a u s k o m m u n i k a t i v - g r a m m a t i s c h e r M o d a l i t ä t m i t m o d a l e r G r u n d b e d e u t u n g ' R e a l i t ä t b z w . H y p o t h e z i t i t ä t d e r B e z i e h u n g e n z w i s c h e n d e n p r ä d i k a t i v e n G e g e n s t ä n d e n ' , p s y c h o l o g i s c h - g r a m m a t i ­ s c h e r M o d a l i t ä t m i t G r u n d b e d e u t u n g ' G r a d d e r Ü b e r z e u g t h e i t d e s S e n d e r s v o n d e r W a h r h e i t d e r p r ä d i k a t i v e n B e z i e h u n g ' u n d l o ­ g i s c h - g r a m m a t i s c h e r M o d a l i t ä t m i t G r u n d b e d e u t u n g ' A r t d e r B e ­ z i e h u n g d e s S u b j e k t s z u d e m i m P r ä d i k a t b e z e i c h n e t e n ' b e s t e h t . 2 ® A b g e s e h e n v o n t e r m i n o l o g i s c h e n U n t e r s c h i e d e n e n t s p r i c h t d i e ­ s e A u f f a s s u n g g e n a u d e r v o n M ü h l n e r / S o m m e r f e l d t , ä h n l i c h ü b r i ­ g e n s , w i e d i e v o n M. G r e p l / Z . M a s a r i k . D i e b e i d e n t s c h e c h i s c h e n L i n g u i s t e n u n t e r s c h e i d e n d r e i A s p e k t e d e r M o d a l i t ä t , u n d z w a r d i e a l l g e m e i n e M o d a l i t ä t , d i e d a r i n b e s t e h t , d a ß d e r S p r e c h e r e i n e m g r a m m a t i s c h e n S a t z m u s t e r , d a s i n d i e s e m A s p e k t p r i m ä r mo­ d e l i n d i f f e r e n t i s t , b e i s e i n e r R e a l i s i e r u n g e i n e n b e s t i m m t e n S t a t u s z u o r d n e t ( B e f e h l , W u n s c h , M i t t e i l u n g , F r a g e e t c . ) ; d i e v o l u n t a t i v e M o d a l i t ä t , d i e d a s W i l l e n s v e r h ä l t n i s , d i e D i s p o s i ­ t i o n d e s A g e n s z u r R e a l i s i e r u n g d e r H a n d l u n g zum A u s d r u c k b r i n g t u n d v o n d e n A u t o r e n a l s f a k u l t a t i v b e z e i c h n e t w i r d , u n d d i e G e­ w i ß h e i t s m o d a l i t ä t , d i e d e n Ü b e r z e u g u n g s g r a d d e s S p r e c h e r s v o n d e r r e a l e n G ü l t i g k e i t d e s S a c h v e r h a l t s s e i n e r A u s s a g e a u s d r ü c k t u n d a u c h a l s f a k u l t a t i v b e z e i c h n e t w e r d e n k a n n 2 ^ . W ie i c h s c h o n f r ü h e r a n g e d e u t e t h a b e , r u f e n b e i d e n L i n ­ g u i s t e n , d i e s i c h m i t d e r s p r a c h l i c h e n M o d a l i t ä t b e f a s s e n , d i e m e i s t e n K o n t r o v e r s e n d r e i P r o b l e m e h e r v o r , d i e m i t d i e s e r E r ­ s c h e i n u n g Z u s a m m e n h ä n g e n , u n d z w a r d a s V e r h ä l t n i s M o d a l i t ä t - S a t z t y p e n , M o d a l i t ä t - B e j a h u n g / V e r n e i n u n g , M o d a l i t ä t - E m o t i o ­ n a l i t ä t . Was d a s e r s t e P r o b l e m a n b e t r i f f t , s o l ä ß t s i c h f e s t s t e l l e n , d a ß d i e I d e n t i f i z i e r u n g d e r M o d a l i t ä t m i t d e r S a t z t y p e n w a h l v o n d e n j e n i g e n L i n g u i s t e n a b g e l e h n t w i r d , d i e d i e M o d a l i t ä t l e d i g - l i c n a l s E i n s t e l l u n g d e s S p r e c h e r s zum I n h a l t s e i n e r A u s s a g e b e s t i m m e n . D a s i s t ü b e r z e u g e n d , d e n n d i e S a t z t y p e n w a h l , d i e z w a r v o n dem S p r e c h e r g e t r o f f e n w i r d u n d i n s o f e r n v o n i h m a b h ä n g t ,

W. Н а с к e 1 , Ü berlegungen zum Problem d e r M o d a l it ä t, " L i n g u i s t i ­ s c h e S t u d i e n de s ZISW" 1 975, Reihe A, Nr. H , S. 141 f .

29

M. G r e p l / Z , M a s a r i k , Z u r K a te g o r ie d e r M o d a litä t im Deut­ sch en und T sc h e c h is c h e n aus k o n f r o n t a t i v e r S i c h t , "D eu tsc h a l s Fremdsprache"

(10)

b r i n g t d o c h n i c h t s e i n e W e r t u n g i m H i n b l i c k a u f d e n I n h a l t s e i ­ n e r A u s s a g e i m h e r k ö m m l i c h e n S i n n e zum A u s d r u c k . B e f ü r w o r t e r h a t d a g e g e n d i e E i n b e z i e h u n g d e r S a t z t y p e n w a h l i n d e n W i r k u n g s b e ­ r e i c h d e r M o d a l i t ä t u n t e r j e n e n L i n g u i s t e n » d i e d i e M o d a l i t ä t z w e i - b z w . d r e i s c h i c h t i g b e s t i m m e n . D ann e r g i b t s i c h d i e W a h l e i n e s b e s t i m m t e n S a t z t y p s a u s dem k o m m u n i k a t i v e n B e d ü r f n i s d e s S p r e c h e r s , s e i n e A u s s a g e m i t d e r W i r k l i c h k e i t i n B e z i e h u n g z u b r i n g e n . A u f d e r s e l b e n B a s i s v e r l ä u f t a u c h d i e T r e n n u n g s l i n i e z w i ­ s c h e n A n h ä n g e r n u n d G e g n e r n d e r B e t r a c h t u n g d e r A f f i r m a t i o n u n d N e g a t i o n a l s m o d a l e K a t e g o r i e . F ü r B e f ü r w o r t e r d e r E i n b e z i e h u n g d e r A f f i r m a t i o n u n d N e g a t i o n i n d e n B e r e i c h d e r s p r a c h l i c h e n M o d a l i t ä t d ü r f t e d i e M e i n u n g d e s b e k a n n t e n p o l n i s c h e n L i n g u i s ­ t e n , A. M i r o w i c z r e p r ä s e n t a t i v s e i n . D e r S i n n e i n e r s p r a c h l i ­ c h e n Ä u ß e r u n g g e h e n a c h M i r o w i c z a u f d i e F e s t s t e l l u n g z u r ü c k , d a ß e t w a s v o r h a n d e n o d e r n i c h t v o r h a n d e n i s t , a l s o a u f d i e F e s t ­ s t e l l u n g d e s r e a l e n T a t b e s t a n d e s . Zum ä n d e r n k ö n n e w e d e r b e - n a u p t e t w e r d e n , d a ß e t w a s v o r h a n d e n i s t , n o c h d a ß e t w a s n i c h t v o r h a n d e n i s t . I n d i e s e m F a l l e l i e g e d i e s o g . r e l a t i v e I r r e a l i ­ t ä t v o r , a l s o d i e N i c h t ü b e r e i n s t i m m u n g m i t d e r W i r k l i c h k e i t , d i e a l s M ö g l i c h k e i t , V e r m u t u n g , A b s i c h t , B e d i n g u n g e t c . r e a l i ­ s i e r t w e r d e . B e i d e r A u f f a s s u n g d e r M o d a l i t ä t a l s O p p o s i t i o n z w i s c h e n d e r Ü b e r e i n s t i m m u n g m i t d e r W i r k l i c h k e i t ( R e a l i t ä t bzw. a b s o l u t e I r r e a l i t ä t ) u n d d e r N i c h t ü b e r e i n s t i m m u n g m i t d e r W i r k ­ l i c h k e i t ( r e l a t i v e I r r e a l i t ä t ) s e i a n z u n e h m e n , d a ß j e d e r S a t z im H i n b l i c k a u f d i e M o d a l i t ä t m a r k i e r t i s t . I n n e r h a l b e i n e r s o a u f g e f a ß t e M o d a l i t ä t s t ü n d e n B e j a h u n g u n d V e r n e i n u n g i n k e i ­ n e r m o d a l e n O p p o s i t i o n z u e i n a n d e r , s o n d e r n s e i e n a u f d e r s e l b e n m o d a l e n E b e n e z u b e t r a c h t e n 3 0 . V i e l k o m p l i z i e r t e r i s t d a s P r o b l e m d e r m ö g l i c h e n A u f f a s s u n g d e r E m o t i o n a l i t ä t a l s m o d a l e K a t e g o r i e , w e i l h i e r w e d e r d i e I n ­ t e r p r e t a t i o n d e r M o d a l i t ä t a l s e i n e - e i n s c h i c h t i g e n n o c h e i n e r m e h r s c h i c h t i g e n E r s c h e i n u n g e i n e n ü b e r z e u g e n d e n A n s a t z p u n k t l i e f e r t , wo e i g e n t l i c h d i e E m o t i o n a l i t ä t a n z u s i e d e l n w ä r e . O h n e » Z w e i f e l i s t s i e A u s d r u c k d e r p e r s ö n l i c h e n A n t e i l n a h m e d e s S p r e ­ c h e r s a n dem A u s s a g e i n h a l t u n d k ö n n t e m i t d e r s u b j e k t i v e n

30

A. M i r o w i c z , P o ję c ie m odalności g ra m a ty c zn e j a k w e s tia p a r­ t y k u ł , " B i u l e t y n PTJ" 1956, H e f t 15 , S . 81 f .

(11)

S c h i c h t d e r M o d a l i t ä t g l e i c h g e s e t z t w e r d e n . A n d e r e r s e i t s a b e r , u n d d a s b e t o n t u . a . U. S p r a n g e r , k a n n d i e g l e i c h e M o d a l i t ä t d u r c h v e r s c h i e d e n e E m o t i o n e n b e g l e i t e t w e r d e n , w e i l d i e M oda­ l i t ä t a l s E i n s c h ä t z u n g d e r A u s s a g e n a c h dem R e a l i t ä t s g r a d c h a ­ r a k t e r i s i e r t w i r d u n d E m o t i o n a l i t ä t a l s g e f ü h l s m ä ß i g e E i n s t e i -3 1 l u n g d a z u . E i n e ä h n l i c h e A u f f a s s u n g f i n d e n w i r a u c h b e i M. G r e p l / Z . M a s a ï - i k 32 u n d W. M U h l n e r / K . E . S o m m e r f e l d t 3 3 , d i e d a ­ r a u f h i n w e i s e n , d a ß e m o t i o n a l g e f ä r b t e u n d n e u t r a l e S ä t z e d e n ­ s e l b e n M o d a l i t ä t s g r a d b e s i t z e n k ö n n e n . D i e u n t e r s c h i e d l i c h e I n t e r p r e t a t i o n d e r M o d a l i t ä t u n d d e r d a m i t v e r b u n d e n e n E r s c h e i n u n g e n i s t m e i n e s E r a c h t e n s a u f e i n e d i f f e r e n z i e r t e A u f f a s s u n g d e r f ü r d i e S a t z s t r u k t u r u n d S a t z s e ­ m a n t i k v e r a n t w o r t l i c h e n . F a k t o r e n z u r ü c k z u f ü h r e n , u n d z w a r e n t ­ w e d e r a u f d i e s t r e n g e T r e n n u n g d e r P r ä d i k a t i v i t ä t v o n d e r Mo­ d a l i t ä t ( e i n s c h i c h t i g e I n t e r p r e t a t i o n d e r M o d a l i t ä t ) o d e r a u f d a s M i t w i r k e n d i e s e r b e i d e n F a k t o r e n , d e n e n d i e s u b j e k t i v e S t e l ­ l u n g n a h m e d e s S p r e c h e r s g e g e n ü b e r g e s t e l l t w i r d ( z w e i s c h i c h t i g e M o d a l i t ä t ) . D i e s e d i f f e r e n z i e r t e A u f f a s s u n g h a t z u r F o l g e , d a ß a u c h d i e T e r m i n i , d i e d a b e i v e r w e n d e t w e r d e n , w e n i g a d ä g u a t s i n d u n d d a s W e s e n d e r M o d a l i t ä t m e h r d e u t i g e r s c h e i n e n l a s s e n . W ach m e i n e r A u f f a s s u n g k ö n n t e m an z w e i E b e n e n im B e r e i c h d e r M o d a l i t ä t u n t e r s c h e i d e n : d i e a u s s a g e k o n s t i t u i e r e n d e M o d a l i t ä t , d i e e i n e n o b l i g a t o r i s c h e n C h a r a k t e r h a t u n d i n e i n e r f e s t e n V e r b i n d u n g m i t d e r P r ä d i k a t i v i t ä t f ü r d e n B a u d e s S a t z e s p r i ­ m ä r v e r a n t w o r t l i c h i s t , u n d d i e f a k u l t a t i v e , a u s s a g e w e r t e n d e Mo­ d a l i t ä t , d i e a u f d e r E i n s c h ä t z u n g d e s G ü l t i g k e i t s g r a d e s d e s A u s g e s a g t e n b e r u h t . D i e e r s t e A r t d e r M o d a l i t ä t u m f a ß t s o w o h l d i e W a h l d e s S a t z t y p s , d i e d u r c h e n t s p r e c h e n d e W o r t s t e l l u n g s - - u n d I n t o n a t i o n s m i t t e l s p r a c h l i c h r e a l i s i e r t w i r d , a l s a u c h d i e A f f i r m a t i o n u n d N e g a t i o n , v o n d e n e n d i e e r s t e n u r i n d e r T i e ­ f e n s t r u k t u r d e s S a t z e s e x p l i z i t g e m a c h t w i r d u n d d i e z w e i t e i n d e r T i e f e n s t r u k t u r e n t h a l t e n i s t u n d e r s t i n d e r O b e r f l ä ­ c h e n s t r u k t u r d u r c h b e s o n d e r e s p r a c h l i c h e M i t t e l r e a l i s i e r t w i r d . S i e h e : U. S p r a n g e r , M o d a lw ö r te r d e r P o t e m i a l i t ä t i n d e r d e u ts c h e n G e g e n w a r ts s p r a c h e , H a l l e 1 9 6 9 , S. 27 f, ( D i s s . M a s c h ,) . 32 . V g l. G r e p 1/M a s a r i k , a . a . O . , S . 3 7 0 , V g l . M ü h 1 n e r / S o m m e r f e l d t , a . a . O . , S . 361 .

(12)

F ü r d i e R e a l i s i e r u n g d e r a u s s a g e w e r t e n d e n M o d a l i t ä t s i n d Mo­ d a l w ö r t e r , M odus v e r b i , M o d a l v e r b e n s o w o h l i n i h r e r m o d i f i z i e ­ r e n d e n a l s a u c h m o d a l i s i e r e n d e n F u n k t i o n u n d n i c h t z u l e t z t a u c h d i e Z u k u n f t s t e m p o r a v e r a n t w o r t l i c h . G e g e n ü b e r d i e s e m V o r s c h l a g k a n n d e r E i n w a n d e r h o b e n w e r d e n , e r s e i z u a l l g e m e i n u n d f a s s e u n t e r e i n e m D a c h b e g r i f f E r s c h e i ­ n u n g e n z u s a m m e n , d i e man w e i t e r s p e z i f i z i e r e n k ö n n t e . I c h b i n a b e r d e r M e i n u n g , d a ß e i n e a t o m i s i e r t e D a r s t e l l u n g s w e i s e g e r a d e v e r s c h i e d e n e r M o d a l i t ä t s t y p e n , - a r t e n b z w . - e b e n e n n i c h t u n b e ­ d i n g t z u e i n e r s i n n v o l l e n E r f a s s u n g d i e s e s P r o b l e m s b e i t r ä g t , w o v o n d i e v o n m i r p r ä s e n t i e r t e s a c h l i c h e u n d t e r m i n o l o g i s c h e I n t e r p r e t a t i o n s v i e l f a l t z e u g e n d ü r f t e . U n i w e r s y t e t Łódzki K at ed ra Język ozn aw st w a N i e m ie c k ie g o i Stos ow an ego

Tomasz G liw iń s k i

MODALNOŚĆ JĘZYKOWA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ LINGWISTYCZNYCH

Autor a r t y k u ł u do konu je p r z e g l ą d u wyników badań nad i s t o t ą i fu n k c j a m odalnośc i j ę z y k o w e j , b ę d ą c e j z j a w is k ie m n i e r o z d z i e l n i e związanym z użyciem j ę z y k a . Sp ośr ód możli w ych i n t e r p r e t a c j i t e g o z j a w i s k a na w y r ó ż n i e n i e z a s ł u g u ­ j ą t r z y u j ę c i a m o d a l n o ś c i , a m i a n o w i c ie ja k o k a t e g o r i i s u b i e k t y w n e j , s u b i e k - t y w n o -o b iek ty w n e j i l o g i c z n o - g r a n a t y c z n e j .

P ie r w s z a z n i c h wyraża s u b iek ty w n y s t o s u n e k mówiącego do t r e ś c i j e g o w y p o w ie d z e n ia , druga wyraża obok s to s u n k u mówiącego do w y p o w ied zen ia t a k ż e s t o s u n e k w y p o w ied zen ia do r z e c z y w i s t o ś c i p oz a ję zy k o w ej i t r z e c i a w r e s z c i e s t o s u n e k podm iotu wyp ow ied zenia do c z y n n o ś c i . To zró ż n ico w a n e p o d e j ś c i e do i s t o t y m o d a ln o ś c i z n a j d u j e swój wyraz w m n o g o ś ci wzajemnie n a k ł a d a j ą c y c h s i ę bądź k r z y ż u j ą c y c h p ł a s z c z y z n r o z p a t r y w a n ia ww. z j a w i s k a , ja k rów nież w u ż y ­ wanej t e r m i n o l o g i i .

Zdaniem a u to r a z j a w i s k o m o d a l n o ś c i j ę zy k o w ej n a l e ż y r o zp a try w a ć w dwóch p ł a s z c z y z n a c h . P ie r w s z a z n i c h t o p ł a s z c z y z n a t w o r z e n ia w y p o w i e d z i , g d z i e mo- u a l n o ś ć wyrażan a j e s t w doborze typu z d a n ia ^ p y t a j ą c e / t w i e r d z ą c e / r o z k a z u j ą c e ; a f i r m a t y w n e / z a p r z e c z o n e ) . Drugą z n i c h j e s t p ł a s z c z y z n a s u b iek t y w n eg o s t o s u n

(13)

-ku mówiącego do t r e ś c i j e g o w y p o w i e d z i . M odalność w y s t ę p u j ą c ą na t e j p ł a ­ s z c z y ź n i e można nazwać m o d a l n o ś c i ą w a r t o ś c i u j ą c ą .

W y stę p u ją ce w w i e l u o p r a c o w a n ia c h p o j ę c i a m o d a l n o ś c i o b i e k t y w n e j i s u ­ b i e k t y w n e j n i e o d d a ją w s p o s ó b adekwatny i s t o t y m o d a l n o ś c i , ja k o że w obu przypadk ach mówiący j e s t c z y n n ik ie m s u b i e k t y w n i e decydującym o c h a r a k t e r z e s w o j e j w y p o w i e d z i , j a k i o swoim s t o s u n k u do n i e j ,

Cytaty

Powiązane dokumenty

Średniowiecze jest z przynajmniej dwóch względów ważnym okresem dla myśli semiotyczno-kulturowej: po pierwsze dlatego, że wtedy właśnie zaczęły się formować aktualne do

En général, lorsqu’un sigle apparaît pour la première fois dans l’actualité, le traducteur supprime le sigle même (surtout dans le cas des partis politiques ; par contre, dans

R baTania wXnikaH że o ile reflekVja ucYącXcU Vię pociągnęła Ya Vobą roYwój icU koÜpeWencji ogólnXcU (YTolność i cUęć To wVpółpracXH poVYerYa- nie wieTYX

Wykrеsy przеmiеszсzеń piоnоwyсh оdniеsiоnyсh dо сhwili pосzątku pоmiаru, zаrеjеstrоwаnyсh przеz rаdаr IBIS-S i еnkоdеr MPL-01 оrаz wykrеsy

This course is a required course for most engineering courses and it pre- requisites an initial course in probability and statistics (e.g., “ENGR-2600: Modeling

The shoreline response numerical model : (a) takes an input specification for wave height , wave period, and wave direction at the seaward boundary; (b) refracts, diffracts, and