Tadeusz Zając, Franciszek Borowiec*, Maciej Gierdziewicz**
Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie, Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin * Katedra Żywienia Zwierząt, ** Katedra Genetyki i Metod Doskonalenia Zwierząt
Wpływ gęstości wysiewu rzepaku jarego
na ulistnienie roślin i łanu, plon nasion,
cechy morfologiczne oraz zawartość
kwasów tłuszczowych w oleju
The influence of spring oilseed rape sowing density on plant
and canopy leafage, seed yield, morphological traits
and fatty acid concentration in oil
Słowa kluczowe: rzepak jary, ilość wysiewu, cechy morfologiczne, ulistnienie, plon, kwasytłuszczowe
Key words: spring oilseed rape Brassica napus L., sowing rate, morphological traits, leafage, yield, fatty acids
W pracy porównano wpływ ilości (sztuk⋅m-2) wysiewu: 50, 75, 100, 125, 150, 200 i 250 na-sion rzepaku jarego odmiany Star na ulistnienie pojedynczej rośliny, indeks powierzchni liści łanu oraz plon masy roślinnej i nasion, a także cechy morfologiczne, elementy struktury plonu oraz zawartość kwasów tłuszczowych w oleju. Metodą destrukcyjną dokonano pomiaru blaszek liści i wykazano, że wielkość powierzchni liści poje-dynczej rośliny rzepaku jarego w początku fazy kwitnienia determinowała głównie ilość wysiewu nasion. Maksymalny — 4,85 [m2⋅m-2], indeks powierzchni liści łanu rzepaku jarego wystąpił przy wysiewie 150 nasion⋅m-2. Niskie ilości wysiewu nasion — 50 i 75 nasion⋅m-2 spowodo-wały wykształcanie się w łanie masywnych, obficie ulistnionych roślin 1046 i 994 cm2, które posiadały największą liczbę rozgałęzień bocz-nych — 9,87 i 8,13 oraz łuszczyn — 110,6 i 99,3. Duże ilości wysiewu nasion — 200, a zwłaszcza 250 sztuk⋅m-2 — pogorszyły warunki wzrostu i rozwoju roślin, które w tych obiektach były słabo ulistnione — 408 i 306 cm2 — oraz posiadały niską zarówno świeżą i suchą masę, a w
konsek-The work compares the influence of sowing rate (pcs per 1 m2) of 50, 75, 100, 125, 150, 200 and 250 seeds of spring rape, Star cv. on single plant leafage, leaf area index of the canopy, plant mass yield and grain yield, morphological traits and yield elements and composition of fatty acids in oil. Leaf blades were measured with destructive method, which revealed that leaf area of a single plant of spring rape at the beginning of flowering phase was determined mainly by seeds sowing rate. Maximum LAI of the spring rape canopy [4.85 m2⋅m-2] was noted at the sowing rate of 150 seeds per 1 m2. Low sowing rates — 50 and 75 seeds per 1 m2 caused development of massive, abundantly leafed plants in a canopy, 1046 and 994 [cm2] respectively with the greatest number of lateral shoots, 9.87 and 8.13 respectively and siliques — 110.6 and 99.3. High sowing rates — 200 and especially 250 seeds per 1 m2 worsened the conditions of growth and development of plants which on these objects were poorly leafed — 408 and 306 [cm2] and produced low fresh and dry matter and as a result developed less lateral shoots, which
wencji wytwarzały mniej odgałęzień bocznych i łuszczyn, które w dodatku zawierały nieco mniej nasion. Duża liczba roślin na jednostce powierzchni nie była w stanie zrekompensować ich indywidualnie mniejszej produktywności. Średnica, a nie długość odgałęzienia bocznego była lepszym predyktorem określającym liczbę łuszczyn na roślinie. Słabe korelacje jakie wyka-zuje liczba nasion w łuszczynie z pozostałymi cechami, świadczą o autonomiczności tej cechy w odniesieniu do zawiązywania liczby nasion. Dla plonowania rzepaku jarego najlepszy okazał się wysiew 150, względnie 125 nasion na 1 m2. Ta gęstość wysiewu umożliwiła zebranie w każ-dym roku wegetacji najwyższego plonu nasion. Ilość wysiewu w nikłym stopniu wpłynęła na masę 1000 nasion oraz skład kwasów tłuszczo-wych w oleju.
possessed slightly fewer seeds. A great number of plants per area unit was unable to recompense smaller productivity of individual plants. The diameter, and not the lateral shoot length proved a better predictor determining the number of siliques per plant. Weak correlations revealed by the number of seeds per a silique with other traits testifies this trait autonomy in relation to seed number setting. Sowing rate of 150 or 125 seeds per 1 m2 proved the best for spring rape yielding. This sowing density enabled harvesting the highest yield of seeds in each growing year. The rate of sowing only slightly affected 1000 grain weight and fatty acid composition in oil.
Wstęp
Od czasu wyhodowania w Kanadzie rzepaku jarego typu Canola, a także „00” odmian populacyjnych i mieszańcowych w Europie, pojawiły się realne przesłanki zaistnienia w uprawie formy jarej tego gatunku jako surowca olejarskiego. Zainteresowanie formą jarą rzepaku na zachodniej półkuli globu wynika z braku alternatywy uprawowej dla formy ozimej tego gatunku, w warunkach ostrych zim, w preriowej części Wielkich Równin. Johnston i in. (2002) podkreślają, że rośliny oleiste mają duże znaczenie dla rolnictwa USA i Kanady w regionie preriowym Wielkich Równin, gdzie obok soi, słonecznika, krokosza, lnu oleistego, gorczycy białej, uprawiany jest także rzepak typu Canola, a wprowadzenie większego areału roślin oleistych odbyło się kosztem zmniejszenia powierzchni uprawy roślin zbożowych. W latach 1988–98 powierzchnia uprawy tej formy rzepaku wzrosła w warunkach USA z 12 do 444 tys. ha, a obszar uprawy w Kanadzie, uprzednio znaczny, zwiększył się z 3672 do 5421 tys. ha. Zwiększanie się powierzchni upra-wy rzepaku jarego w zachodnich prowincjach Kanady przebiegało równocześnie z badaniami uprawowymi, które dostarczały nowych danych pozwalających lepiej zrozumieć w tamtych warunkach agroklimatycznych oddziaływanie niektórych czynników agrotechnicznych na wzrost i plonowanie tej rośliny uprawnej (Clarke i in. 1978; McGregor 1987; Morrison i in. 1990).Uprawę rzepaku jarego w Europie centralnej i północnej zainicjowano na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, przy czym w północnej części kontynentu (Finlandia) roślina ta jest główną rośliną oleistą (Pahkala i in. 1994). W Polsce i krajach sąsiednich (Słowacja) rzepak jary jest uprawiany tylko w tych latach, kiedy forma ozima tego gatunku ulega wymarznięciu na znacznej
powierzchni (Kolnik i Zubal 1998; Wałkowski 2000; Warmiński i in. 2001). W krajach Europy centralnej plonowanie rzepaku jarego jest niższe w porównaniu do formy ozimej — w Polsce różnica ta wynosi 33,2% (Heimann 1999), a w Cze-chach tylko 30% (Baranyk 1996, cyt. za Kolnik i Zubal 1998). Pojawienie się „00” odmian populacyjnych i mieszańcowych rzepaku jarego stało się asumptem do podjęcia różnorodnych badań agrotechnicznych z tą rośliną uprawną (Kotecki i in. 1999; Kotecki i in. 2001a, b; Wałkowski 2001; Warmiński i in. 2001). Badania krajowe ogniskowały się na poznaniu roli odmian, nawożenia azotowego, spo-sobów ochrony roślin i gęstości siewu w kształtowaniu wielkości i jakości plonu nasion rzepaku jarego. Poprawnie dobrana do konkretnych warunków siedlisko-wych gęstość wysiewu rzepaku jarego prowadzi z jednej strony do ograniczenia wylegania łanu, a z drugiej umożliwia wysokie plonowanie. Dembiński (1975) postulował wysiew rzepaku jarego w ilości 6 do 12 kg na ha, co prawdopodobnie
wynosi od 150 do 300 nasion na 1 m2. Większą ilość wysiewu od 130 do 150
nasion na 1 m2 rzepaku jarego Ojczyk (1996) uzasadnia faktem wykształcania
mniej masywnych roślin w porównaniu do rzepaku ozimego. Badania czterech
gęstości siewu rzepaku jarego: 80, 120, 160 i 200 nasion⋅m-2, jako jednego
z czynników w szeroko zakrojonych badaniach prowadzonych przez Wałkow-skiego (2001) wykazały istnienie dodatniej interakcji tego czynnika z miejsco-wością, ponieważ w Małyszynie największe plony uzyskano przy gęstszych
siewach: 160 i 200 nasion⋅m-2, natomiast w Zielęcinie dla maksymalnych plonów
wystarczył wysiew 120 i 160 nasion⋅m-2. Kotecki i in. (1999) zalecają gęstszy
wysiew rzepaku jarego — 150 nasion⋅m-2, w warunkach pominięcia ochrony roślin
przed szkodnikami. W oparciu o wymagania klimatyczno-glebowe rzepaku jarego oraz potencjał plonotwórczy nowych odmian Muśnicki (1999) postuluje stałą uprawę tej formy rzepaku w Polsce północnej i południowo-wschodniej oraz na Pogórzu Karpackim i Sudeckim, a także prowadzenia jej na glebach zwięźlejszych, zdolnych do gromadzenia i zatrzymywania wody.
Celem przeprowadzonych badań było porównanie plonowania rzepaku jarego w zależności od ilości wysiewu nasion. Zasięg porównań poszerzono o analizę ulistnienia roślin i łanu oraz wymiary komponentów struktury, z uwzględnieniem ich udziału w plonie nasion.
Materiał i metody badań
W latach 1997–1999 w Stacji Doświadczalnej Prusy, położonej 18 km na północny wschód od Krakowa, prowadzono jednoczynnikowe doświadczeniepolo-we, w którym porównano 7 ilości (sztuk na m2) wysiewu: 50, 75, 100, 125, 150,
200 i 250 kiełkujących nasion rzepaku jarego odm. Star. Zastosowano nawożenie mineralne w wysokości 270 kg NPK na 1 ha, z czego przedsiewnie 60 kg stanowił
azot w formie saletry amonowej, 75 kg P2O5 i 90 kg K2O, natomiast pogłównie wniesiono 45 kg N na 1 ha, również w saletrze amonowej. Ścisłe doświadczenie polowe corocznie zakładano na czarnoziemie zdegradowanym wytworzonym z les-su i zaliczanym pod względem użytkowym do komplekles-su pszennego bardzo dobrego, I klasy bonitacyjnej. Pod względem granulometrycznym glebę zaliczano do pyłu zwykłego i odznaczała się ona średnią zawartością przyswajalnych skład-ników w warstwie ornej, a ponadto zawierała 1,23% węgla organicznego i 0,17% azotu ogólnego.
Jesienna uprawa gleby i przedsiewna wiosną oraz prowadzenie plantacji były wykonane zgodnie z zasadami klasycznej uprawy dla rzepaku jarego. Zaprawione nasiona rzepaku jarego wysiano w terminie optymalnym przy pomocy siewnika poletkowego „Bratek”, a rozstaw rzędów wynosił 15 cm. Po wschodach, zależnie od roku, przeprowadzono jednokrotne lub dwukrotne zwalczanie pchełek przy
po-mocy Karate 025 EC w ilości 0,3 l⋅ha-1, a w fazie luźnego kwiatostanu zwalczano
słodyszka rzepakowego, również przy wykorzystaniu insektycydu Karate 025 EC. Doświadczenia założono metodą losowanych bloków w 3 powtórzeniach, a
wiel-kość poletka do zbioru wynosiła 10 m2. Na początku kwitnienia liczono obsadę
roślin na powierzchniach próbnych 1 m2, dokonując w tym czasie pomiarów
biometrycznych 10 roślin dla każdej kombinacji. Dokonano następujących pomia-rów: długość i świeża masa rośliny, liczba i indywidualna powierzchnia liści oraz zawartość suchej masy w nadziemnej masie roślinnej. Powierzchnię każdego liścia mierzono planimetrem firmy LI-COR model 3100. Po zsumowaniu indywidu-alnych powierzchni liści w obrębie rośliny, wyliczono indeks powierzchni liści łanu. W okresie dojrzałości technicznej wyrywano rośliny z powierzchni próbnych
obejmujących 1 m2 z każdego powtórzenia w celu wykonania następujących
pomiarów: długość całej rośliny oraz poszczególnych rozgałęzień bocznych, z uwzględnieniem długości zajmowanej przez łuszczyny. Zmierzono średnicę podstawy pędu głównego i średnicę rozgałęzień bocznych oraz policzono liczbę łuszczyn na każdym odgałęzieniu i liczbę nasion w łuszczynie, wybierając dla tych pomiarów łuszczyny na pozycji: 1, 6, 11, 16 — poczynając od dołu każdego odgałęzienia. Zbioru roślin rzepaku, po uprzedniej desykacji łanu preparatem Reglone 200 SL, dokonano kombajnem poletkowym „Seedmaster”. Po omłocie w zebranych próbach z każdego poletka oznaczono zawartość zanieczyszczeń organicznych i wody (metodą suszarkową), a także określono masę 1000 nasion. Skład kwasów tłuszczowych w oleju rzepaku jarego oznaczono przy użyciu chromatografu gazowego (Varian Star 3400CX).
Do obliczeń statystycznych wykorzystano arkusz kalkulacyjny Excel XP oraz procedury statystyczne programu SAS. Analizę statystyczną cech morfologicznych i strukturalnych oraz plonu nasion wykonano w oparciu o dwuczynnikową analizę wariancji dla modelu mieszanego (lata stanowiły czynnik losowy). Ponadto osza-cowano korelacje fenotypowe pomiędzy cechami morfologicznymi i
struktural-nymi roślin rzepaku, zgrupowastruktural-nymi w dwóch podzbiorach (I — małe ilości wysie-wu i II — duże ilości wysiewysie-wu). Dokonano również oszacowania indywidualnego udziału elementów składowych w plonie nasion z jednostki powierzchni (Y) i rośliny (Z), a także udziału liczby roślin i średniej powierzchni liści rośliny w indeksie powierzchni liści łanu (X). Obliczenia przeprowadzono w oparciu o założenia metodyczne podane w pracy Krawontki (1997). We wszystkich przy-padkach: (X), (Y) i (Z) zastosowano równanie regresji liniowej, a procentowy
wkład zmiennych x1, x2, x3, x4 w zmienną zależną (y) oznaczono odpowiednio
przez z1, z2, z3, z4. W przypadku (X) zmienną zależną (y) był indeks powierzchni
liści łanu [m2⋅m-2], a zmiennymi niezależnymi — x1 – obsada, x2 – średnia
powierzchnia liści rośliny. W odniesieniu do (Y) zmienną zależną (y) był plon
nasion rzepaku jarego z jednostki powierzchni [t⋅ha-1], zaś zmiennymi
nieza-leżnymi — x1 – obsada, x2 – liczba łuszczyn, x3 – liczba nasion w łuszczynie, x4 – masa 1000 nasion. Z kolei (Z) stanowił plon nasion [g] pojedynczej rośliny, przyjętej jako zmienna zależna (y), a zmienne niezależne stanowiły — x1 – liczba łuszczyn, x2 – liczba nasion w łuszczynie, x3 – masa 1000 nasion.
Wyniki
Przebieg warunków atmosferycznych w okresie prowadzenia doświadczeń zamieszczono w tabeli 1. W roku 1997 opady były najwyższe i wyniosły w okresie wegetacji rzepaku jarego 515,4 mm, przy czym szczególnie znaczące ich ilościTabela 1 Średnie temperatury powietrza (oC) oraz rozkład opadów atmosferycznych (mm) w
posz-czególnych miesiącach okresu wegetacji rzepaku jarego — Mean air temperature (o C) and distribution of rainfalls (mm) in the respective months of summer rape vegetation period
Miesiące — Months Lata
Years IV V VI VII VIII
Średnia Mean Temperatura powietrza — Air temperature
1997 5,0 14,3 16,5 17,2 18,4 14,3
1998 10,6 13,4 19,3 19,0 18,1 16,1
1999 9,8 12,9 17,9 21,0 17,6 15,8
Średnia z wielolecia Mean from many years
9,5 15,1 17,6 19,4 19,2 16,2
Opady — Rainfalls Suma — Sum
1997 28,9 50,5 123,1 260,7 52,2 515,4
1998 112,7 39,3 107,0 46,3 58,9 364,2
1999 34,2 26,9 201,0 61,5 41,1 364,7
Średnia z wielolecia Mean from many years
wystąpiły w czerwcu i lipcu. W pozostałych latach wegetacji rzepaku jarego opady atmosferyczne kształtowały się na bardzo zbliżonym poziomie, jednak ich łączna suma w każdym roku była o około 150 mm niższa niż w roku 1997. Plonowanie rzepaku jarego w silnym stopniu nawiązywało do przebiegu warunków klimatycz-nych w poszczególklimatycz-nych sezonach wegetacji (rys. 1). W korzystnym opadowo dla rzepaku jarego roku 1997 plony nasion były istotnie wyższe niż w pozostałych latach. Na podkreślenie zasługuje fakt, że sucha pogoda w lipcu i sierpniu prawdo-podobnie spowodowała ograniczenie plonowania rzepaku w wyniku opadania zawiązków kwiatowych. Wyniki badań potwierdzają szczególnie dużą wrażliwość rzepaku na przebieg pogody w czasie wegetacji.
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 50 75 100 125 150 200 250
Ilość wysiewu [nasion/m2] — Soving rate [seeds/m2
] P lon na s ion [t/ha ] — S e e d y ie ld [t/ha ] 97 98 99
Rys. 1. Plon nasion rzepaku jarego w latach wegetacji w zależności od ilości wysiewu — Spring rape seed yield in vegetation years in relation to sowing rate
Przyjęte w doświadczeniu ilości wysiewu nasion rzepaku jarego bardzo silnie wpłynęły na wzrost i rozwój roślin, a w konsekwencji na wymiary niektórych cech morfologicznych i rolniczych, których wartości zamieszczono w tabeli 2. Wzras-tająca ilość wysiewu rzepaku jarego powodowały silny i liniowy spadek powierzchni liści odniesiony do pojedynczej rośliny. Bezpośrednie porównanie najniższej i naj-wyższej ilości wysiewu odnośnie powierzchni liści pojedynczej rośliny pokazuje, że
łączna powierzchnia liści roślin z siewu najgęstszego (250 nasion⋅m-2) zmniejszyła
się ponad trzykrotnie, co wskazuje na dużą adaptację rozwojową formy jarej rzepaku. Również liczba liści wykształcanych przez pojedyncze rośliny rzepaku ulegała zmniejszeniu w miarę wzrostu ilości wysiewu, aczkolwiek spadek ten był wolniejszy w porównaniu do spadku łącznej powierzchni liści, a to wskazuje że rośliny rosnące w większym zagęszczeniu posiadały liście o mniejszej powierzchni. Największy indeks powierzchni liści łanu wykształcił rzepak jary wysiany w ilości
150 i 125 nasion⋅m-2, a odpowiednie wartości tej cechy dla tych ilości wysiewu
wynosiły 4,85 i 4,76 [m2⋅m-2]. Skrajne ilości wysiewu nasion rzepaku jarego
zapewniły najmniejsze wartości indeksu powierzchni liści na jednostce powierzchni, a analiza tych wartości pozwala na wysnucie stwierdzenia, że ani masywne rośliny rosnące w małym zagęszczeniu, jak też duże zagęszczenie drobnych roślin nie prowadzą do powstania dużej powierzchni liści łanu. Plon świeżej masy rzepaku jarego dla najmniejszej i najwyższej ilości wysiewu wahał się w przedziale od 30,1
do 40,6 t⋅ha-1, natomiast plon suchej masy wyniósł od 4,73 do 6,44 t⋅ha-1.
Wzrasta-jące ilości wysiewu prowadziły do liniowego wzrostu plonu świeżej i suchej masy nadziemnej części roślin rzepaku jarego.
Tabela 2 Kształtowanie się ulistnienia roślin i łanu rzepaku jarego w początku fazy kwitnienia oraz plon nadziemnej masy w zależności od ilości siewu — Spring rape plants and canopy
leafage forming in the beginning of flowering phase
Masa roślin — Plant mass [g⋅m-2] Obiekt Object Ilość wysiewu [szt.⋅m-2] Sowing rate [pcs.⋅m-2] Powierzchnia liści rośliny Plant leaves surface [cm2] Liczba liści na roślinie Number of leaves per plant
[szt. — pcs.] Indeks powierzchni liści – Leaf area index [m2⋅m-2] świeża fresh mass sucha dry matter A 50 1046 f* 17,6 3,26 a 3008,6 472,7 B 75 994 f 15,5 4,65 b 3226,7 502,4 C 100 727 e 13,8 4,22 ab 3125 489,1 D 125 588 d 12,1 4,76 b 3344,8 521,2 E 150 501 c 10,3 4,85 b 3745 572,2 F 200 408 b 9,7 4,33 ab 3923,7 610,5 G 250 306 a 8,1 3,66 ab 4057,3 643,5 Średnia — Mean 653 – 4,25 – – V% 7,01 – 15,28 – –
* Średnie oznaczone tą samą literą nie różnią się między sobą (test Duncana) Means with the same letter are not significantly different (Duncan test)
Wzrastające ilości wysiewu nasion rzepaku jarego prowadziły, zgodnie z ocze-kiwaniem, do zwiększania obsady roślin (tab. 3). Najlepszą przeżywalnością roślin
charakteryzowały się obiekty ze średnią ilością wysiewu: 125 i 150 nasion⋅m-2.
W tych obiektach z wysianych nasion wyrosło i plonowało 63,8 i 65,3% roślin. Skrajne ilości wysiewu, zarówno niskie jak i wysokie, spowodowały uzyskanie mniejszej przeżywalności roślin. W przypadku wysokich ilości wysiewu za ten stan odpowiada wzrost konkurencji wewnątrzgatunkowej, natomiast przy małych ilościach wysiewu trudno jest podać z dużą dozą prawdopodobieństwa konkretny
Tabela 3 Zagęszczenie, wysokość roślin rzepaku jarego oraz liczba rozgałęzień bocznych w zależ-ności od ilości siewu — Spring rape plants density, height and number of lateral branches
in relation to sowing rate
Obiekt Object Ilość wysiewu [szt.⋅m-2] Sowing rate [pcs.⋅m-2] Obsada roślin [szt.⋅m-2] Plant density [pcs.⋅m-2] Wskaźnik* przeżywalności Survival* index Wysokość roślin Plant height [cm] Liczba rozgałęzień bocznych Number of lateral branches A 50 30,0 a 60,0 131 c 9,87 d B 75 45,3 ab 60,4 133 c 8,13 cd C 100 59,0 b 59,0 131 c 7,20 bc D 125 79,7 c 63,8 125 bc 6,03 abc E 150 98,0 d 65,3 123 bc 5,20 ab F 200 109,0 de 54,5 119 ab 4,57 a G 250 121,2 e 48,4 113 a 4,00 a Średnia — Mean 77,4 – 125 6,43 V% 12,17 – 3,93 18,0
* % roślin w odniesieniu do liczby wysianych żywych nasion % of plants in relation to number of planted living seeds
czynnik sprawczy. W miarę zwiększania ilości wysiewu nasion rzepaku jarego
malała wysokość roślin, zwłaszcza po przekroczeniu wysiewu 200 nasion⋅m-2.
Zwiększanie obsady roślin prowadziło do spadku liczby rozgałęzień bocznych wy-rastających z pojedynczej rośliny. Bezpośrednie porównanie liczby rozgałęzień bocznych roślin pochodzących ze skrajnych ilości wysiewu, czyli 50 i 250
na-sion⋅m-2 wskazuje, że najmniejsza ilość wysiewu umożliwiła wykształcanie przez
rośliny z bardzo rzadkiego siewu prawie 2,5-krotnie większej ilości rozgałęzień bocznych w odniesieniu do największej ilości siewu. Zdolność do wykształcania większej liczby rozgałęzień bocznych przez rośliny rosnące w małym zagęszczeniu wydaje się najważniejszym czynnikiem samoregulacji łanu rzepaku jarego.
W badanym okresie (1997–1999) rzepak jary plonował na poziomie 2,51 tony
nasion z ha (tab. 4). Najwyższy plon nasion — 2,94 t⋅ha-1 — otrzymano przy
wysiewie 150 nasion⋅m-2. Omawiana gęstość siewu w odniesieniu do plonowania
różniła się istotnie w porównaniu do małych ilości wysiewu: 50 i 75 nasion⋅m-2.
Rzepak jary zareagował na wzrastające ilości siewne istotnym zmniejszeniem wartości dwóch komponentów struktury plonu, czyli liczby łuszczyn na roślinie i liczby nasion w łuszczynie, ponieważ w miarę wzrostu ilości wysiewu następował systematyczny spadek wartości obu komponentów. Niemniej kompensacja przez nie zmniejszonej obsady roślin wywołanej małą ilością wysiewu nie była pełna,
Porównywane ilości wysiewu nasion rzepaku jarego nie spowodowały istotnego zróżnicowania masy 1000 nasion, jednak wartości tej cechy strukturalnej były na najniższym poziomie przy skrajnych ilościach wysiewu. Wytłumaczeniem tej sytuacji mogą być następujące okoliczności: zmniejszony wysiew nasion rzepaku sprawił że rośliny wykształciły najwięcej łuszczyn, jednak część z nich zawiązana została późno i okres formowania nasion był zbyt krótki, stąd niewielka ich masa.
Tabela 4 Plonowanie rzepaku jarego oraz wymiary niektórych komponentów struktury plonu w zależności od ilości siewu — Spring oilseed rape yielding and selected yield structure
component parameters in relation to sowing rate
Obiekt Object Ilość wysiewu [szt.⋅m-2] Sowing rate [pcs.⋅m-2] Plon nasion Seeds yield [t⋅ha-1] Liczba łuszczyn na roślinie Number of pods per plant Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds in pod Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g] A 50 1,97 a 110,6 f 19,4 d 3,18 a B 75 2,24 ab 99,3 e 19,1 d 3,19 a C 100 2,69 bc 84,0 d 18,1 cd 3,30 a D 125 2,76 bc 73,0 c 17,3 bc 3,35 a E 150 2,94 c 64,2 bc 16,6 ab 3,39 a F 200 2,57 bc 60,1 b 16,2 ab 3,34 a G 250 2,40 abc 47,4 a 15,8 a 3,32 a Średnia — Mean 2,51 76,9 17,5 3,29 V% 11,56 7,64 3,94 3,56 W tabeli 5 zamieszczono macierze współczynników korelacji prostej między cechami morfologicznymi i strukturalnymi roślin rzepaku jarego. Najsilniejsze korelacje stwierdzono, niezależnie od podzbioru, między średnicą rozgałęzienia bocznego a jego długością do łuszczyn, jak i z łuszczynami. Ten kierunek powią-zań wskazuje że większa średnica rozgałęzienia bocznego prowadzi do większej długości rozgałęzienia bocznego, jak i jego części z łuszczynami oraz liczby łuszczyn na pojedynczym rozgałęzieniu. Najsilniejsza korelacja wystąpiła pomiędzy długością rozgałęzienia bez łuszczyn i z łuszczynami, a odpowiednie wartości wynoszą dla małych ilości wysiewu r = 0,939**, natomiast dla dużych ilości korelacja ta jest nieco ściślejsza r = 0,958**. Umiarkowana korelacja wystąpiła pomiędzy długością rozgałęzienia bocznego z łuszczynami a liczbą łuszczyn. Przy małych ilościach wysiewu współzależność pomiędzy tymi cechami była wysoce istotna (r = 0,560**), natomiast przy dużych ilościach wysiewu korelacja ta była mniej ścisła (r = 0,407*), przypuszczalnie z uwagi na silniejszą korelację wew-nątrzgatunkową, jaka wystąpiła w bardziej zagęszczonym łanie. Wysokość roślin
Tabel Macierz ws pó łczynników korelacji proste j dla wybranyc h cech rzepa ku jarego Co efficien t ma tr ix o f Person ’s co rrel atio n for sp ri ng ra pe selected tra its I — dla m ał yc h ilo ści w ysiew u: 50 , 75 , 100 n asion /m 2 — small sowi ng r ates: 50 , 75 , 10 0 seed s/m 2 II — du żych ilo ści w ysiew u: 1 50 , 200 , 25 0 n asion /m 2 — bi g s ow ing r at es: 15 0, 2 00 , 2 50 seeds/ m 2 Wy soko ść ro ślin y Plant height [cm] Średnica łod yg i Stalk diameter [mm] Średnica rozga łę zi eni a bocznego Lateral branch diameter [mm] D ługo ść rozga łę zien ia bocznego bez łuszczy n Length of lateral branches withou t pods [cm] D ługo ść rozga łę zi eni a z łuszczy na mi
Length of lateral branches with
p ods [cm] Liczba łuszczy n w rozga łę zi en iu
Number of pods in branch
Liczba nasion w łus Number of seeds Ilo ść wy si ew u Sowing rate Cech y Traits x1 x2 x3 x4 x5 x6 x2 0,395* x3 0,192 0,196 x4 0,125 0,122 0,814** x5 0,172 0,142 0,849** 0,939** x6 0,241 0,222 0,868** 0,457** 0,560** I x7 –0,035 –0,016 0,341 0,079 0,058 –0,006 x2 0,394* x3 0,198 0,340* x4 0,166 0,112 0,848** x5 0,177 0,139 0,875** 0,958** x6 0,226 0,294 0,823** 0,313 0,407* II x7 0,152 0,057 0,355* 0,173 0,207 0,327 Wspó łcz yn ni k is totnie ró żn y od zera pr zy po ziomie isto tno ści: * α = 0,05 ; ** α = 0,01 Coeffi ci ent sign ificant ly dif ferent from zero at sig nifican ce leve l: * α = 0.05; ** α = 0.01
rzepaku była istotnie skorelowana tylko ze średnicą podstawy pędu głównego, co oznacza że wyższe rośliny są bardziej grube, ale powiązanie tych cech było słabe i zarazem bardzo podobne przy zróżnicowanej ilości wysiewu nasion. Ważny komponent struktury plonu rzepaku, czyli liczba nasion w łuszczynie była słabo skorelowana z pozostałymi cechami, za wyjątkiem średnicy rozgałęzienia bocz-nego u roślin pochodzących z większych ilości wysiewu (r = 0,355*). Wskazuje to na dużą autonomię rozwojową tego komponenta struktury plonu nasion rzepaku jarego, którego wartość wyznaczają inne czynniki rozwojowe, nie związane z wymia-rami liniowymi roślin, jak też z grubością łodygi głównej i rozgałęzień bocznych.
Współzależności zachodzące pomiędzy całkowitą długością rozgałęzień bocz-nych a liczbą zawiązabocz-nych na nich łuszczyn, przedstawione na rysunku 2 wskazują na dość słabe powiązanie tych cech, ponieważ dla małych (I) i dużych (II) ilości wysiewu rzepaku jarego odpowiednie wartości współczynników korelacji
wielokrotnej — R2 wynoszą: I – 0,242; II – 0,206. Zaistniałą sytuację można
zinterpretować w następujący sposób: długość rozgałęzienia bocznego jest tylko potencjalnym miejscem, na którym roślina może zawiązać różną liczbę łuszczyn, zależną od wielu czynników, z których fizjologiczne i agrotechniczne mogą silnie oddziaływać zarówno indywidualnie, jak i we współdziałaniu. Zmienne ilości wysiewu rzepaku nie stały się czynnikiem zmieniającym siłę powiązania tych cech, która była bardziej zależna od innych właściwości gatunkowych, trudnych do jednoznacznego wykazania. R2 = 0,2419 R2 = 0,2055 0 5 10 15 20 25 30 0 20 40 60 80 100 120 140
Długość rozgałęzienia bocznego Lateral branches length [cm]
Li c zn a ł us zc zy n[s zt. ] N u m b e r of pod s [ p c s ] ABC EFG
Rys. 2. Współzależności pomiędzy długością pojedynczego rozgałęzienia bocznego a liczbą łuszczyn dla ilości wysiewu: małych — ABC i dużych — EFG — Relationship between single lateral branch length vs. number of pods for sowing rate: small — ABC and large — EFG
Pogłębiony obraz współzależności zachodzących pomiędzy wybranymi zmien-nymi zależzmien-nymi a zmienzmien-nymi niezależzmien-nymi przedstawiano w tabeli 6, wykorzystu-jąc do tego celu zależności regresyjne o charakterze liniowym. Indeks powierzchni liści łanu rzepaku jarego w fazie początku kwitnienia zależał wyłącznie od powierzchni liści pojedynczej rośliny. Ujemny udział, jaki przejawiła obsada roślin w indeks powierzchni liści łanu rzepaku, świadczy o zachodzącej kompensacji pomiędzy elementami składowymi. W odniesieniu do plonu nasion także zaznaczył się ujemny wpływ obsady roślin, a ten fakt również świadczy o kompensacji, jaką wykazują inne komponenty struktury plonu rzepaku jarego wykształcające się później w trakcie ontogenezy. Wpływ komponentów jaki wywierały na wielkość plonu nasion rzepaku wzrastał w kolejności pojawiania się elementów struktury
plonu i wynosił odpowiednio: 11,1% dla liczby łuszczyn (x2), 21,2% dla liczby
nasion w łuszczynie (x3) i aż 74,7% dla masy 1000 nasion (x4). Również plon
nasion pojedynczej rośliny był determinowany podobnie jak plon nasion z ha. Wkład w plon nasion z pojedynczej rośliny wnoszony przez elementy składowe
(zmienne niezależne) wynosił: 2,1% dla liczby łuszczyn (x2), 26,2% dla liczby
nasion w łuszczynie (x3), 71,6% dla masy 1000 nasion. Bezpośrednie porównanie
wkładu w plon nasion z jednostki powierzchni i rośliny wskazuje na podobny kierunek determinacji, a na podkreślenie zasługuje fakt dużego wkładu liczby nasion w łuszczynie i masy 1000 nasion w jego tworzenie. Potwierdza to znaną, dużą wrażliwość rzepaku jarego na przebieg pogody w okresie dojrzewania nasion. Skład kwasów tłuszczowych oleju rzepakowego zamieszczono w tabeli 7. Analiza uzyskanych wyników nie wykazała znaczących zmian w zawartości kwasów tłuszczowych jak również ich wzajemnych proporcji, które byłyby zależne od ilości wysiewu nasion rzepaku jarego.
Dyskusja
Obok wyników przedstawionych w pracy, wcześniej badano zagęszczenie roślin rzepaku jarego jako następstwa zmiennej ilości wysiewu nasion, wyrażonej wagowo (Dembiński 1975; Morrison i in. 1990), względnie jako skutku ilościwysianych nasion na jednostce powierzchni – 1 m2 (Pahkala i in. 1994; Ojczyk
1996; Kolnik i Zubal 1998; Kotecki i in. 1999; Wałkowski 2001). Ocena wpływu gęstości siewu rzepaku jarego na wielkość plonu była przedmiotem badań w różnych krajach, a wspólną genezą tych studiów było wprowadzenie tej formy rzepaku do uprawy polowej jako surowca olejarskiego. Również w naszym kraju, w ostatnim czasie podjęto badania nad wpływem obsady roślin rzepaku jarego na plonowanie, kwantyfikując znaczenie tego czynnika pośród innych — pochodzenia agrotechnicznego, jako istotnie wpływających na wielkość oraz jakość plonu
Tabel Udzia ł p oszcz egól ny ch k om po ne nt ów i nde ksu po wi erzc hn i l iś ci łanu ( X) o raz k om pone nt ów st ru kt ury pl onu nas ion z ha (Y a tak że ro śliny (Z) — Sh are of indi vi dual c omp on ent s of th e ca no py l eaf a rea i ndex ( X ) and seed yi el d c om pone nt s f ro m ha ( Y fro m sing le p lan t (Z) Zmienna Variable Odch yl eni e standardowe Standard deviation SD SD / SD(y ) Wspó łcz yn ni k ( bi ) regresji lin iowej y na: Linear regression coef fic ient ( bi ) of y on: Wspó łczy nn ik r i korelacji prostej y z:
Pearson correlation coef
fic ient ri of y with: Iloczy n b i ri bi ri product Udzia Share [%] X) Dane z ca łeg o łanu — Data
from the can
opy y – ind eks powierzchni li ści ; x1 – lic zba ro ślin n a 1 m 2 w pocz ątku kwitni enia ; x2 – średnia powier zchnia li ści ro śli ny y – lea f ar ea ind ex ( LAI) ; x1 – nu mber of plan ts p er 1 m 2 in th e b eginning of flowering; x 2 – a vera ge plan t leaves surface y 0,901 x1 36,600 4,062 0,029 0,261 0,031 –37,301 x2 290,516 322,437 0,003 –0,117 –0,113 137,301 Razem — Total –0,082 Y) Dane z ca łeg o łanu — Data
from the can
opy y – plon [t ⋅ha -1 ]; x1 – liczba ro śli n n a 1 m 2 przed zbiorem; x 2 – liczba łuszc zy n, x3 – liczba nasion w łus zcz yn ie; x4 – masa 1000 nasio n y – yi eld [t ⋅ ha -1 ]; x 1 – number o f plants per 1 m 2 before harvest; x2 – number o f po ds, x 3 – number of seeds in pod; x4 – w eight of 10 00 seeds y 0,506 x1 36,388 71,913 –0,001 0,471 –0,034 –7,160 x2 22,182 41,862 –0,003 –0,420 0,053 11,151 x3 1,756 3,470 –0,073 –0,397 0,101 21,262 x4 0,193 0,381 1,236 0,750 0,354 74,748 Razem — Total 0,473 Z ) Da ne z ca łeg o łanu — Data
from the can
opy y – plon [g] ; x1 – li czba łuszc zy n; x 2 – liczba nasion w łuszczy nie; x 3 – masa 1000 nasion y – yi eld [g ]; x1 – number of pod s; x 2 – number o f seeds in pod; x3 – weight of 100 0 seeds y 0,506 x1 22,182 71,913 –0,003 –0,420 0,091 2,104 x2 1,756 41,862 –0,068 –0,397 1,130 26,235 x3 0,193 3,470 1,186 0,750 3,087 71,661 Razem — Total 4,308
Tabela 7 Skład kwasów tłuszczowych oleju rzepaku jarego w zależności od ilości wysiewu (% sumy kwasów) — Fatty acids content of spring rape oil in relation to sowing rate (acids sum %)
Ilość wysiewu — Sowing rate Kwasy tłuszczowe Fatty acids 50 75 100 125 150 200 250 C14:0 mirystynowy — myristic 0,16 0,17 0,12 0,14 0,19 0,13 0,10 C16:0 palmitynowy — palmitic 6,23 5,96 5,37 5,31 5,04 5,32 5,09 C16:1 palmitooleinowy palmitoleic 0,33 0,37 0,19 0,34 0,32 0,39 0,22 C18:0 stearynowy — stearic 2,54 2,05 1,77 2,02 1,85 2,21 1,84 C18:1 oleinowy — oleic 59,4 60,2 61,1 60,5 60,2 60,3 61,0 C18:2 linolowy — linoleic 20,2 20,2 20,2 20,3 21,0 20,4 20,7 C18:3 linolenowy — linolenic 8,59 8,25 8,89 8,56 8,48 8,53 8,61 C20:0 arachidowy — arachidic 0,60 0,55 0,55 0,59 0,62 0,63 0,55 C20:1 eikozenowy — eicosenic 1,47 1,65 1,31 1,43 1,42 1,42 1,32 C22:0 behenowy — behenic 0,29 0,25 0,31 0,32 0,36 0,35 0,21 C22:1 erukowy — erucic 0,11 0,20 0,07 0,15 0,17 0,09 0,08 Pozostałe kwasy
Other unidentified acids
0,08 0,15 0,12 0,34 0,35 0,23 0,28 Suma kwasów nasyconych
Sum of saturated acids
9,82 8,98 8,12 8,38 8,06 8,06 7,79 Kwasy jednonienasycone Monounsaturated acids 61,31 62,42 62,67 62,42 62,11 62,2 62,62 Kwasy wielonienasycone Polyunsaturated acids 28,79 28,45 29,09 28,86 29,48 28,93 29,31 C18:2 (n-6) / C18:3 (n-3) 2,35 : 1 2,45 : 1 2,27 : 1 2,37 : 1 2,48 : 1 2,39 : 1 2,40 : 1
nasion (Kotecki i in. 1999; Warmiński i in. 2001; Wałkowski 2001), ponieważ jak podaje Wałkowski (2000) ta forma rzepaku w latach 1993–2000 zajmowała rocznie od kilku do 43% ogólnej powierzchni przeznaczonej pod uprawę tego gatunku, a do uprawy wprowadzono najlepsze duńskie i niemieckie odmiany. Dla
warunków Polski Dembiński (1975) zalecał wysiew od 6 do 12 kg nasion⋅ha-1, co
prawdopodobnie wynosiło od 150 do 300 sztuk⋅m-2, przy czym mniejszą ilość
wysiewu polecał przy uprawie rzepaku na żyznych i sprawnych glebach oraz przy zakładanym wysokim poziomie nawożenia azotem. Kotecki i in. (1999) badając reakcję rzepaku jarego na gęstość siewu wykazali, że w warunkach prowadzenia
pełnej ochrony przed szkodnikami owadzimi wystarczy wysiać 100 nasion⋅m-2,
natomiast przy jej zaniechaniu należy podnieść ilość wysiewu do 150 nasion⋅m-2.
Niektórzy autorzy (Kasa i Kondra 1986; Morrison i Stewart 1995) podkreślają, że nazbyt rzadki wysiew rzepaku jarego uniemożliwia wykorzystanie przestrzeni
pro-dukcyjnej łanu dla formowania plonu nadziemnej biomasy. Ponadto w ostatnio ogłoszonej pracy Warmiński i in. (2001) wykazali, że chemiczna ochrona roślin rzepaku jarego, postrzegana jako ważny czynnik agrotechniczny, nie wpłynęła na proporcje poszczególnych kwasów tłuszczowych w oleju badanych odmian. Wałkowski (2001) w szeroko zakrojonych badaniach, prowadzonych w dwóch miejscowościach — Zielęcin i Małyszyn, a obejmujących 4 czynniki, w tym cztery
gęstości wysiewu: 80, 120, 160, 200 nasion⋅m-2, udowodnił, że w Małyszynie (woj.
lubuskie) największe plony nasion uzyskano wysiewając 160 i 200 nasion⋅m-2,
natomiast w Zielęcinie (woj. wielkopolskie) cel ten osiągnięto przy mniejszych
ilościach, a mianowicie 120 i 160 nasion⋅m-2. Ważnym osiągnięciem tych
doświad-czeń było wykazanie, że niezależnie od miejscowości odmiana mieszańcowa Margo plonowała istotnie gorzej niż odmiana populacyjna Star, przy czym obydwie reagowały podobnie na czynniki agrotechniczne, zwłaszcza opóźnienie terminu siewu (Wałkowski 2001). Wyniki badań własnych przeprowadzonych w Mało-polsce z odmianą Star, pozwalają na wysunięcie konstatacji, że niskie ilości
wysiewu nasion — 50 i 75 nasion⋅m-2 — spowodowały wykształcanie się w łanie
masywnych, obficie ulistnionych roślin, które posiadały największą liczbę roz-gałęzień bocznych i łuszczyn. Natomiast duże ilości wysiewu nasion — 200,
a zwłaszcza 250 sztuk⋅m-2, pogorszyły warunki wzrostu i rozwoju roślin, które były
słabo ulistnione oraz posiadały niską zarówno świeżą i suchą masę, a w konsek-wencji wytwarzały mniej rozgałęzień bocznych i łuszczyn, które w dodatku zawierały nieco mniej nasion. Duża liczba roślin na jednostce powierzchni nie była w stanie zrekompensować ich indywidualnie mniejszej produktywności. Badania pięciu odmian rzepaku jarego wykazały, że ich rozwój w warunkach Dolnego Śląska był mało zróżnicowany, ponieważ różnice pod względem terminu rozpo-częcia kwitnienia oraz jego trwania, a także czasu wykształcania łuszczyn i dojrze-wania nasion były małe, dochodzące tylko do dwóch dni (Kotecki i in. 2001a). Analizy chemiczne nasion odmian rzepaku jarego, w tym także zawartości kwasów tłuszczowych w oleju wykazały, że najwięcej niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych zawierała odmiana Star, a najmniej odmiana Margo — mieszaniec złożony (Kotecki i in. 2001b). W oparciu o trzyletnie doświadczenie obejmujące 3 czynniki (dwa terminy siewu, dwie gęstości siewu i trzy dawki azotu), a przepro-wadzone w latach 1994–1996 w Boroviciach (Słowacja) z odmianą Lirawell,
większa ilość siewu 140 nasion⋅m-2, w porównaniu do nieco niższej — 120 nasion⋅m-2,
pozwoliła na uzyskanie plonu nasion w wysokości 2,56 t⋅ha-1, wyższego o 0,06 t⋅ha-1
w porównaniu do niższej ilości wysiewu (Kolnik i Zubal 1998). Wyniki badań Morrisona i in. (1990) pozwoliły na rewizję niektórych zaleceń uprawowych rzepaku jarego w zachodniej Kanadzie, ponieważ najlepsze wyniki produkcyjne
z odmianą Westar uzyskano przy wysiewie nasion w ilości 1,5 kg⋅ha-1, w rzędy
odległe co 15 cm. W warunkach preriowych zachodniej części Kanady maksy-malny indeks powierzchni liści łanu rzepaku jarego w nikłym stopniu zależał od
ilości wysiewu, natomiast lepiej przez łan była wykorzystywana fotosyntetycznie czynna radiacja, jeśli rośliny zostały wysiane w węższym rozstawie rzędów — 15 cm (Morrison i Stewart 1995). Analiza wyników doświadczeń przeprowadzonych w Finlandii z odmianą Topas, wysiewaną w ilości: 50, 150, 250, 350, 450
na-sion⋅m-2, przy dwóch dawkach azotu, 110 i 180 kg⋅ha-1, umożliwiła wykazanie
dużych zmian w pokroju roślin, jeśli ich obsada przekroczyła 150–200 sztuk⋅m-2,
a ponadto w latach zmienne warunki pogodowe okresu wegetacji silnie zmieniały pokrój roślin, których wysokość ulegała systematycznemu zmniejszaniu w miarę wzrostu ilości wysiewu (Pahkala i in. 1994). Wielebski i Wójtowicz (2001) pod-kreślają, że również u formy ozimej rzepaku wraz ze zwiększaniem się ilości wysiewu nasion dochodzi do mniejszego rozgałęziania się roślin i obniżania się ich
wysokości. W badaniach własnych największa ilość wysiewu — 250 i 200 nasion⋅m-2
— również istotnie obniżała wysokość roślin, zapewne jako wynik zwiększania się współzawodnictwa roślin o ograniczone zasoby siedliska oraz nieco gorsze warunki odnośnie wykorzystania przez tak uformowany łan fotosyntetycznie czynnej radiacji (PAR), ponieważ zmniejszeniu uległa powierzchnia liści pojedynczych roślin oraz zbiorcza łanu. W analizie wzrostu rzepaku jarego typu canola, prowadzonej w Kanadzie przez Morrisona i Stewarta (1995), Kasa i Kondra (1986), Clarke i Simpsona (1978), indeks powierzchni liści wyznaczany jest pośrednio, a nie empirycznie, z wykorzystaniem do tego celu nieliniowych równań regresji poda-nych przez Marquardta (1963), cyt. za Morrison i Stewart (1995), co zapewne wynika ze znacznie mniejszych nakładów pracy. Przedstawione w niniejszej pracy dane odnośnie ulistnienia rzepaku jarego, a ściślej indywidualnej powierzchni liści roślin oraz zbiorczej łanu, pozwoliły na lepsze zrozumienie warunków tworzenia plonu nadziemnej biomasy oraz plonu nasion. Indeks powierzchni liści był głównie determinowany przez powierzchnię liści pojedynczej rośliny, która to cecha wykazywała znaczną siłę kompensowania obsady roślin, zwłaszcza przy niskich ilościach wysiewu. Liście rzepaku wykorzystywane są także do analizy potrzeb nawożenia rzepaku jarego azotem, w oparciu o zawartość w nich NO3–N, jednak efektywne wykorzystanie tego składnika nawozowego warunkuje wczesny wysiew nasion w optymalnym terminie (Hocking 1993). Kotecki i in. (2001a) w oparciu o badania nawozowe podkreślają, że aktualnie zrejonizowane w naszym kraju odmiany populacyjne i mieszańcowe rzepaku jarego do wydania najwyższych
plonów nasion potrzebują nawożenia azotem w wysokości 90 kg⋅ha-1, stąd pełne
przekonanie autorów pracy, o tym że zastosowany w badaniach poziom nawożenia
azotem w ilości 105 kg⋅ha-1
, umożliwił całkowite ujawnienie się potencjalnych
możliwości produkcyjnych populacyjnej odmiany Star, uprawianej w bardzo dobrych warunkach siedliska i agrotechniki, w zależności od porównywanych ilości wysiewu.
Wnioski
1. Wielkość powierzchni liści pojedynczej rośliny rzepaku jarego w początku fazy kwitnienia determinowała głównie ilość wysiewu nasion. Maksymalny indeks powierzchni liści łanu rzepaku jarego wystąpił przy wysiewie 150na-sion na 1 m2.
2. Niskie ilości wysiewu nasion — 50 i 75 nasion na 1 m2 — spowodowały
wykształcanie w łanie masywnych, obficie ulistnionych roślin, które posia-dały największą liczbę rozgałęzień bocznych i łuszczyn
3. Duże ilości wysiewu nasion — 200, a zwłaszcza 250 sztuk na 1 m2 —
pogor-szyły warunki wzrostu i rozwoju roślin, które były słabo ulistnione oraz posiadały niską zarówno świeżą i suchą masę, a w konsekwencji wytwarzały mniej rozgałęzień bocznych i łuszczyn, które w dodatku zawierały nieco mniej nasion. Duża liczba roślin na jednostce powierzchni nie była w stanie zrekompensować ich indywidualnie mniejszej produktywności.
4. Średnica, a nie długość rozgałęzienia bocznego była lepszym predyktorem liczby łuszczyn. Słabe korelacje jakie wykazuje liczba nasion w łuszczynie z pozostałymi cechami świadczy o autonomiczności tej cechy w odniesieniu do zawiązywania liczby nasion.
5. Dla plonowania rzepaku jarego najlepszy okazał się wysiew 150, względnie
125 nasion na 1 m2. Ta gęstość wysiewu umożliwiła zebranie w każdym roku
wegetacji najwyższego plonu nasion
6. Ilość wysiewu w nikłym stopniu wpłynęła na masę 1000 nasion oraz skład kwasów tłuszczowych w oleju.
Conclusions
1. The leaf area of a single spring rape plant at the beginning of flowering phase was mainly determined by sowing rate. A maximal LAI of spring rape canopywas noted at sowing rate of 150 seeds per 1 m2.
2. Low sowing rates — 50 and 75 seeds per 1 m2 caused a development of
massive abundantly leafed plants in a canopy, with the greatest number of lateral shoots and siliques.
3. High sowing rates, i.e. 200 and particularly 250 seeds per 1 m2 worsened the
conditions of growth and development of plants, which were poorly leafed and produced low fresh and dry matter and as a result developed less lateral shoots and siliques. A great number of plants per area unit was unable to recompense smaller productivity of individual plants.
4. The diameter, not the lateral shoot length, proved a better predictor determining the number of siliques per plant. Weak correlation revealed by the number of seeds per a silique and other traits testifies this trait autonomy in relation to seed number setting.
5. The sowing rate of 150 or 125 seeds per 1 m2 proved the best for spring rape
yielding. This sowing density makes possible harvesting the highest seed yield in each growing year .
6. The rate of sowing only slightly affected 1000 grain weight and fatty acid composition in oil.
Literatura
Augustinussen E. 1987. The influence of nitrogen fertilizing on growth and development of springoilseed rape. Tidsskr. Planteavl 91: 33-44.
Clarke J.M., Simpson G.M. 1978. Growth analysis of Brassica napus cv. Tower. Can. J. Plant Sci. 58: 587-595.
Clarke J.M., Clarke F.R., Simpson G.M. 1978. Effects of method and rate of seeding on yield of Brassica napus. Can. J. Plant Sci. 58: 549-550.
Dembiński F. 1975. Rośliny oleiste. PWRiL.
Heimann S. 1999. Rzepak ozimy. Rzepak jary. Synteza wyników doświadczeń odmianowych 1998. COBORU.
Hocking P.J. 1993. Effects of sowing time and plant age on critical nitrogen concentrations in canola (Brassica napus L.). Plant and Soil 155/156: 387-390.
Johnston A.M., Tanaka D.L., Miller P.R., Brandt S.A., Nielsen D.C., Lafond G.P., Riveland N.R. 2002. Oilseed crops for semiarid cropping systems in the northern Great Plains. Agron. J. 94: 231-240.
Kasa G.R., Kondra Z.P. 1986. Growth analysis of spring-type oilseed rape. Field Crops Res. 14: 361-370.
Kolnik B., Zubal P. 1998. Vplyv terminu vysevu, dusikateho hnojenia a vysevku na urodu jarnej repky. Rostl. Vyr. 44: 163-166.
Kotecki A., Kozak M., Malarz W. 1999. Wpływ zabiegów ochrony roślin, nawożenia azotem i gęstości siewu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XX (2): 643-652. Kotecki A., Malarz W., Kozak M. 2001a. Wpływ nawożenia azotem na rozwój i plonowanie pięciu
odmian rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XXII (1): 69-80.
Kotecki A., Malarz W., Kozak M., Aniołowski K. 2001b. Wpływ nawożenia azotem na skład che-miczny nasion pięciu odmian rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XXII (1): 81-89. Krawontka J. 1997. Analiza zmienności dochodu gospodarstw rolnych w modelach symulacyjnych.
Przeg. Statyst., R. XLIV: 95-103.
McGregor D.I. 1987. Effect of plant density on development and yield of rapeseed and its significant to recovery from hail injury. Can. J. Plant Sci. 67: 43-51.
Morrison M.J., McVetty P.B.E., Scarth R. 1990. Effect of row spacing and seeding rates on summer rape in Southern Manitoba. Can. J. Plant Sci. 70: 127-137.
Morrison M.J., Stewart D.W. 1995. Radiation-use efficiency in summer rape. Agron. J. 87: 1139-1142. Muśnicki Cz. 1999. Rośliny kapustne (krzyżowe). W: Szczegółowa Uprawa Roślin. Wyd. AWA
Wrocław, t. 2: 377-453.
Ojczyk T. 1996. Rzepak jary. W: Produkcja surowca olejarskiego. Budzyński W., Ojczyk T. (red.). Wyd. ART Olsztyn, 186.
Pahkala K., Sankari H., Ketoja E. 1994. The relation between stand density and the structure of spring rape (Brassica napus L.). J. Agron. & Crop Sci. 172: 269-278.
Wałkowski T. 2000. Rzepak jary. IHAR Poznań.
Wałkowski T. 2001. Wpływ terminu i gęstości wysiewu na plony rzepaku jarego odmiany popula-cyjnej Star i mieszańca złożonego Margo. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XXII (1): 409-422. Warmiński K., Murawa D., Adomas B., Pykało J. 2001. Olej i białko nasion rzepaku jarego odmiany
populacyjnej Star i mieszańcowej złożonej Margo uprawianych w 1999 roku w zależności od stosowanych środków ochrony roślin. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XXII (1): 265-272. Wielebski F., Wójtowicz M. 2001. Wpływ podstawowych czynników agrotechnicznych na plonowanie
i strukturę plonu mieszańców złożonych rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XXII (2): 363-380.
